Barok jest to epoka która przejawia się w przeróżnych dziedzinach sztuki jak i życia. Początkowo występuje w Europie ale wkrótce przenosi się także do Ameryki Łacińskiej. Obejmuje okres od końca wieku XVI do pierwszej połowy wieku XVIII.

Pierwszym państwem, w którym pojawił się barok są Włochy, zwłaszcza za sprawą manieryzmu, i marinizmu.

Następnie rozwinął się w Hiszpanii za sprawą konceptyzmu i gongoryzmu. Najkrócej był we Francji, gdzie wygasł za sprawą przyjętego powszechnie klasycyzmu. Jest to okres połowy XVII wieku.

Kształtowanie się kultury barokowej przypada na czasy częstych sporów religijnych. Spory te to między innymi reformacja a także odpowiedź na ten ruchu to kontrreformacja. Inne spory dotyczyły kwestii , teologicznych i filozoficznych. Jeśli chodzi o barok w Polsce uznaje się że epoka ta składa się z następujących podokresów. Oto te pod okresy: 1) Lata 1580-1620 to czas od późnego renesansu do - wczesnego baroku.

2) Lata 1620- 1680 czyli czasy dojrzałego baroku. 3) Lata 1680-1764 czyli czas późnego baroku do początków oświecenia.

W związku z nadejściem baroku zerwane zostają dawne zasady, które obowiązywały w literaturze i sztuce epoki Renesansu. Zasady te to przejrzystość, funkcjonalność form a także harmonia ład i porządek.

Dlatego też o epoce baroku mówi się , że jest to epoka sprzecznych tendencji lub krótko jest to epoka sprzeczności. W polskiej literaturze wyróżniamy trzy zasadnicze prądy , nurty. Pierwszym nurtem jest nurt dworski, drugim sarmacki lub inaczej nazywany ziemiański , a trzeci ostatni to nurt plebejski inna nazwa mieszczański. Podział ten powstał ze względu na podział społeczeństwa państwa polskiego, które w okresie tym nosiło nazwę Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podział ten wynikał także z uwarunkowań historycznych. Wedle tego podziału to najbogatszą warstwą była tzw. magnaterię, czyli liczną i szczelnie zamkniętą grupę szlachty. Druga grupa to marginesowe mieszczaństwo. Mieszczaństwo jak i szlachta stanowili bardzo specyficzną grupę odbiorców sztuki.

W poezji epoki baroku wyróżnia się dwa typowe wzory kultury, tj. widoczny w twórczości Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska nurt ziemiański oraz spotykany u Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego nurt tzw. dworski.

Tematykę utworów Jana Andrzeja Morsztyna (1621-1693) stanowią przede wszystkim miłość i dobra kompania. Wiersze tego poety charakteryzują zarówno bogate i zróżnicowane środki wyrazu, jak i humor i znakomite pomysły. Po mistrzowsku wykorzystywane są takie środki wyrazu jak: wymyślne epitety, antytezy, hiperbole, porównania czy też metafory.

W utworze "Niestatek" dwa obrazy-portety są zestawione i skontrastowane przez podmiot liryczny; pierwszy jest zdominowany przez - ukazującą pełnię urody i życia - bogatą metaforykę (np. ogień, złoto, perły...), drugi skontrastowany z pierwszym jest tylko dwukolorowy (np. śmierć i rozpad, biel i czerń). Przeciwstawienie sobie takich dwu kobiecych portretów pokazuje zmienność uczuć, wynikającą wyłącznie z kaprysu, a także może sugerować nastrój dworskiej zabawy czy gry uczuciowe.

W sonecie "Do trupa" również wykorzystane jest przeciwstawienie-porównanie, tym razem osoby zakochanej i nieboszczyka. I dlatego w pierwszej części w poszukiwaniu przeciwieństw mamy do czynienia z próbą identyfikacji podmiot liryczny=trup. W drugiej - spokój nieboszczyka jest skontrastowany z cierpiącym zakochanym. Całość kończy niezwykła w wymowie pointa - los zakochanego bywa niejednokrotnie gorsza niż los nieboszczyka. Odzwierciedlające cytaty:

"Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości,

Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,

Ty jawne świece, ja mam płomień skryty..."

"Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości,

Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,

Ty jawne świece, ja mam płomień skryty..."

"Cuda miłości" posiłkują się natomiast antytezą (rozumianą jako zestawienie na zasadzie przeciwieństw) cierpień zakochanej osoby, nie mogącą się od nich uwolnić. który nie może się od nich uwolnić. Pointa utworu - nie ma ucieczki od miłości, nawet rozum nie może być tu pomocny. przed miłością nie można uciec, obrona przy pomocy rozumu jest nieskuteczna.

  • W "Nadgrobku Perlisi" autor w niezwykle wysmakowany sposób przedstawia zalety psa i rozpacz po stracie jego właściciela, czemu służy parodia wymyślnych epitafiów na nagrobkach.

Autor utworów o tematyce dworskiej o erotycznej - Jan Andrzej Morsztyn jednocześnie czołowy przywódca stronnictwa profrancuskiego oraz rzecznik praw Jana Kazimierza i Marii Ludwiki. Nie dbał o popularność, pisywał do szuflady wiersze, które traktowały życie jako grę, mieszankę realności i nicości.. Poezja Morsztyna nawiązywała do twórczości Marina Moriniego.

Poeta Daniel Naborowski (1573-1640) to twórca wszechstronnie wykształcony, reprezentujący manieryzm, czyli gatunek pośredni pomiędzy renesansem a barokiem, stąd w jego utworach w barokowej formie pojawiają się renesansowe treści. Wprowadzał do poezji elementy fantastyki, zwracał szczególną uwagę na rolę ozdobników i ekspresji. Interesowała go tematyka życia ludzkiego, które dlań oznaczało jedynie "Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt". W "Krótkości żywota" przeciwstawiał trwałości uczuć i wartościom duchowym wartości materialnych , zaś w "Marności", "Do Anny" - niezmienność uczuć, "Cnota grunt wszystkiemu".

Inni twórcy to także :

Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki. Problematyka ich utworów dotyczyła przeważnie problemów egzystencjalnych. Tematy te to przemijanie , marność, czas, ludzka egzystencja. Dodatkowo obok poważnej tematyki ważną rolę odgrywa kunsztowna budowa i forma tych utworów.

Sęp Szarzyński w swoich utworach uważa, że na nieharmonijny i niespokojny świat jedynym ratunkiem jest powierzenie się Bogu.

Najbardziej znane sonety:

  • "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" w utworze tym przedstawione mamy dwa rodzaje miłości. Pierwsza z nich to miłość nietrwała. Charakteryzuje się ona miłością do rzeczy ziemskich. Człowiek miłuje się w ziemskich dobrach i wartościach zalicza do nich pieniądze, władzę i sławę, a także miłość i urodę. Natomiast miłość trwała to miłość do Boga.
  • "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" - w utworze tym ukazane są zmagania człowieka z szatanem. Przedstawiony mamy tu dualizm człowieka. Jest on zmuszony do ciągłej walki i wyborów. Nie wie co wybrać czy życie w grzechu czy świętość. Nie potrafi wyrzec się chciwości i uroków życia. Sęp Szarzyński opisuje go słowami - "Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie". Jedynym oparciem człowieka jest Bóg.

Mikołaj Sęp Szarzyński w swoich utworach ukazuje rozterki przed jakimi staje człowiek. Jest on świadomy swojej dwoistości i tego że ciągle toczy walkę o to co wybrać. Nie wie czy mają to być potrzeby duchowe czy cielesne. Ponad to Sęp Szarzyński czuje się wyobcowany i samotny. W tej walce i osamotnieniu jedyną pomocą jest opieka i łaska płynąca od Boga.

Charakterystyka nurtu ziemiańskiego:

Jednym z głównych twórców tego nurtu był Jan Chryzostom Psek.

Jana Chryzostoma Paska (1636 - 1700 lub 1701).

Jan Chryzostom Pasek należy to twórców którzy pisali w nurcie sarmacko- szlacheckim. Jego najbardziej znanym utworem są biograficzne "Pamiętniki". Powstały one około roku 1690.

W okresie literatury XVII wieku pamiętniki i diariusze stanowią niezwykle cenne i są chętnie pisane i czytywane w tym okresie. Bardzo ważnym elementem tych pamiętników jest stosunek autora do prezentowanych faktów i wydarzeń. Dzięki takiemu ujęciu i prezentowaniu historii stanowią one kopalnię wiadomości o dawnych czasach i obyczajach.

Pamiętniki te składają się z dwóch części. Część pierwsza to opis wojennej wojaczki Paska. Brał on udział w walkach przeciwko Szwedom. Walczył w Danii i w Polsce. Opisuje w swoich pamiętnikach rokosz Lubomirskiego, odsiecz Wiednia. W tych walkach nie brał udziału przedstawia je z perspektywy uczestnika.

Ukazuje on przykład życia szlachcica - żołnierza. Szlachcic ten walczy nie dlatego że walczy dla kraju tylko dla łupów i zysków jakie przynosi wojna.

Wspomina także podróże zagraniczne jakie odbywał. Mamy także opis Mszy świętej. Na Mszy tej służył Pasek nie umywszy rak po dokonanych zbrodniach. Pasek jawi się nam także jako stały bywalec uczt i zabaw, ale także jako zawadiaka. Chętnie się pojedynkował np. Mamy tu opis pojedynku pomiędzy paskiem a Nurzyńskim, który miał miejsce podczas biesiady u szlachcica Jasińskiego.

Pasek jest osobą, chytrą i przebiegłą ucieka z pola walki jak wie że nie ma szans wygrać. Jednak dotychczasowy tryb życia postanawia zmienić. Opisuje to w drugiej części pamiętników. Postanawia się ożenić. Zdobywanie serca kandydatki ukazane także jest w pamiętnikach. Druga cześć wspomnień Paska ma charakter ziemiański. Prezentuje w nim także obyczaje szlachty. Złe traktowanie i ucisk chłopów dla szlachty jest czymś naturalnym i zgodnym z zasadami. Szlachta zatem zaspokaja wyłącznie własne potrzeby i troszczy się o swoje dobra i swoje korzyści. Dlatego druga część pamiętników ukazuje nam Paska jako typowego Sarmatę. Sarmata uwielbi pić, bawić się , pojedynkować się. Taki właśnie jest Pasek.

Dlatego utwór ten możemy uznać za doskonały obraz epoki barokowej. Charakterystyki ludzi i zwyczajów wtedy panujących.

Język jakim pisane są "Pamiętniki" charakteryzuje się żywym potocznym językiem, opisy są długie rozwlekłe co może wskazywać na czerpanie z gawędy.

Natomiast ważnym twórcą był także Wacław Potocki.

Utwory napisane przez Wacława Potockiego zaliczamy do nurtu, który określamy mianem sarmacko-szlacheckiego. W swoich utworach porusza sprawy bardzo istotne. Są to głównie sprawy szlachty i sprawy państwowe. Krytykuje nie tylko wady rządzących, ale i wady samego narodu

Potocki był Arianinem. Napisał następujące utwory:

- Wiersz pt. "Nierządem Polska stoi". W utworze tym ukazuje wewnętrzny obraz państwa polskiego. Jest to obraz państwa, które chyli się ku upadkowi. Obywatele łamią i nie przestrzegają obowiązującego prawa. Potocki żartuje, że praw jest tak dużo, że w zasadzie mogły by służyć dzieciom do zabawy. Szlachta dba jedynie o własne dobro, sprawy ogółu i państwa w ogóle nie zaprzątają jej głowy.

  • Drugi wiersz tego autora to "Zbytki polskie". W tym dziele wytyka i wylicza Potocki wady społeczeństwa. Główne wady to:
    • myślenie o życiu w kategorii zabawy, balu i jak największej wygody
    • przejmowanie do kultury obcych wzorów
    • nie szanowanie polskiej kultury i tradycji

Potocki wytyka szlachcie że żyje dla samej siebie, nie dostrzega chylącej się ku upadkowi Polski. Ostrzega ją , że wraz z upadkiem Ojczyzny upadnie i ona sama.

  • Trzeci wiersz pt. "Kto mocniejszy ten lepszy" porusza ważny problem jakim jest dla niego nietolerancja religijna. Lew- takie określenie nadaje Katolikom. Arian zaś określa mianem malutkiego bezbronnego Lisa. Wypędzenie Arian z Polski było dla Potockiego bolesnym doświadczeniem, a także zachowaniem wbrew prawu.
  • Czwarty wiersz pt. "Pospolite ruszenie" to utwór o wojsku. Akcja toczy się w obozie wojskowym, na który nagle z rana napadają Kozacy. Nikt nie chce walczyć w obronie ani swojej ani obozu, gdyż zdaniem szlachty po prostu jest za wcześnie i należy dalej spać.
  • Piąty utwór to poemat pt. "Transakcja wojny chocimskiej". Jest to relacja z bitwy pod Chocimiem, która miała miejsce w roku 1621. Potocki opisuje samą bitwę, a także rokowania. Wyraża w tym poemacie swój gorący patriotyzm. Wierzy, że dzięki bożej pomocy odniesie Polska zwycięstwo nad poganami. Najpełniejszy wyraz patriotyzmu ukazany został w przemówieniu wygłoszonym do żołnierzy przez Chodkiewicza. Dowódca prosi o wstawiennictwo i gotowość, przytacza w swojej mowie historię, wspomina Chrobrego.

Podsumowując Wacław Potocki w wyżej wymienionych utworach dokonuje syntezy obrazu państwa polskiego w wieku XVII. W obrazie tym znajdujemy gorzką i bolesną krytykę, która ma wywołać zadumę i pesymizm. Wszystko po to by zaczęły się zmiany na lepsze, zanim będzie za późno.

W literaturze baroku były trzy najważniejsze nurty są to nurt dworski, sarmacki i plebejski.