Wstęp:
Biblia to księga ponadczasowa - jej treści są od tysięcy lat wciąż aktualne. Jednak postrzeganie Biblii w każdej epoce wyglądało inaczej - zmieniał się charakter odniesień, a wiara była traktowana w różny sposób. Nie zmienia się jednak przesłanie Biblii.
W literaturze kolejnych epok odnaleźć możemy liczne nawiązania do Biblii, wciąż ulegające modyfikacjom.
Średniowiecze:
- Literatura
Średniowiecze obfitowało w rozmaite utwory o tematyce religijnej bądź zaczerpnięte wprost z Biblii. Takim dziełem może być Psałterz floriański - XV-wieczny zbiór psalmów, stworzony na zamówienie królowej Jadwigi. Podobnym dziełem jest Biblia królowej Zofii - tłumaczenie Pisma Świętego na język polski, pochodzące z XV wieku. Przekład ten stworzony został dla królowej Zofii, żony Władysława Jagiełły.
Ważne miejsce wśród utworów średniowiecznych zajmuje również liryka religijna. Dobrym przykładem może tutaj być Bogurodzica, anonimowa pieśń, zawierająca wezwania do Jezusa za pośrednictwem Maryi i Jana Chrzciciela (jest to ilustracja tzw. motywu deesis). Z epoki średniowiecza (choć można odnaleźć w niej również elementy renesansowe) pochodzi Boska komedia Dantego - alegoryczna opowieść o wędrówce bohatera przez piekło, czyściec oraz raj.
- Malarstwo
Doskonałym przykładem odniesień biblijnych w malarstwie epoki średniowiecza są: malowidło naścienne Narodziny Chrystusa oraz przepiękne mozaiki w Rawennie. Malarstwo religijne było nie tylko wyrazem uwielbienia dla Boga, ale pełniło również ważną funkcję w życiu religijnym narodu - miało objaśniać wiernym, którzy nie umieli czytać, podstawowe zasady chrześcijaństwa. Treści biblijne były dla wielu ludzi dostępne jedynie w postaci fresków czy mozaik - warto również wspomnieć, że średniowiecze to okres dominacji łaciny, w której były odprawiane msze oraz wygłaszane kazania. Od początków XIII wieku obrazy zaczęły pojawiać się w kościołach, w miejscu centralnym - tzn. tuż za ołtarzem. Stanowiły one tło dla obrzędów religijnych. Często pojawiały się formy dyptyku (obrazu składającego się z dwóch części) bądź tryptyku (obrazu składającego się z trzech części).
- Rzeźba
Rzeźba w sztuce romańskiej odzyskała swoją antyczną świetność. Pełniła przy tym nie tylko funkcję zdobnicza, ale również informacyjną - wierni dzięki niej mogli lepiej wyobrazić sobie różne sceny biblijne, na przykład Sąd Ostateczny.
Renesans:
- Literatura
Sztuka renesansu pozostawała pod wpływami sztuki antycznej. Bóg przestał być pojmowany jako srogi, surowy sędzia - stał się raczej łagodnym ojcem, który dobrodusznie wybacza dzieciom ich grzechy. Bóg pojmowany jest jako Deus artifex - Bóg artysta, który stworzył tak piękne dzieło, jakim jest świat. Człowiek renesansu świadomie wychwala Boga za to, co dla niego uczynił - za dobro i dar wszystkiego, co najlepsze. Bóg obecny jest w naturze (panenteizm), dlatego człowiek przebywając na jej łonie odczuwa bezpieczeństwo.
Jednym z najważniejszych polskich pisarzy renesansowych jest Jan Kochanowski, łączący w swoich dziełach humanizm z postawą dobrego chrześcijanina. Swoją miłość do Boga i wdzięczność za świat, którym nas obdarował wyraził Kochanowski w takich utworach, jak hymn Czego chcesz oda nas, Panie czy Psałterz Dawidów, będący parafrazą biblijnego psałterza.
Odrodzenie to czas, kiedy powstały dwa znane przekłady biblii na język polski. Pierwszy z nich to Biblia Leopolity, wydana przez Jana Leopolitę w roku 1561 w Krakowie. Drugim słynnym przekładem jest Biblia Jakuba Wujka, wydawana stopniowo w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku. Inne znane dzieło związane z tematyką religijną to Kazania sejmowe Piotra Skargi.
- Malarstwo i rzeźba
Wielu malarzy renesansowych inspirowało się Biblią. Najważniejsi z nich to:
- Michał Anioł Buonarotti (twórca fresków w kaplicy sykstyńskiej i rzeźby Zdjęcie z krzyża);
- Leonardo da Vinci (Ostatnia wieczerza);
- Rafael Santi (Madonna Sykstyńska, Adam i Ewa);
- Paulo Veroneze (Adoracja Trzech Króli).
Barok:
Barok to epoka, w której dominuje chęć do niemal przesady - monumentalizmu, bogactwa detali i barw, malowniczości… Głównym celem obrazów o tematyce religijnej, pełnych dynamizmu i ekspresji, było dotarcie do odbiorcy i jego emocji: obraz miał wywoływać uniesienie i poczucie uczestnictwa w zawartych na nim scenach.
Bóg w epoce baroku przyjmował dwie postaci. Był z jednej strony wszechmocnym Stwórcą i sprawiedliwym sędzią, który wymierza karę za grzechy, ale jednocześnie był łagodny jak ojciec i wybaczał ludziom ich przewinienia. W tym okresie powstało wiele kolęd, na przykład: Gdy śliczna Panna syna kołysała czy Lulajże Jezuniu. Boże Narodzenie i okoliczności jemu towarzyszące to jeden z najpopularniejszych tematów wśród poetów barokowych.
W malarstwie barokowym o tematyce religijnej szczególną rolę odegrali Peter Paul Rubens (autor Madonny z Dzieciątkiem) oraz Rembrandt van Rijn (Dawid i Jonatan).
Oświecenie:
Oświecenie to okres, w którym dominował racjonalizm, czyli pogląd o rozumowym poznawaniu świata. Wynikał z niego rozwój różnych nauk, ale jednocześnie zanik twórczości religijnej, której powstawało wówczas naprawdę niewiele.
Romantyzm:
Romantyzm natomiast to epoka powrotu do Boga. Poetą, który zwraca się do Niego w swej twórczości, jest Adam Mickiewicz. Na jego twórczość sprawy wiary miały ogromny wpływ. Odnaleźć go możemy w twórczości lirycznej Mickiewicza. Bóg pojawia się tu nie tylko jako inspiracja - jest też bohaterem literackim. W tej konwencji poeta stworzył Księgi narodu polskiego pielgrzymstwa polskiego, utwór należący do prozy poetyckiej. Cyprian Kamil Norwid natomiast est autorem takich dzieł jak Pielgrzym w Herbonie czy Fortepian Szopena.
Pozytywizm:
Pozytywizm to epoka ponownego oddalenia się twórców literackich od Boga na rzecz racjonalistycznego poglądu na świat. Idee dominujące w pozytywizmie odrzuciły koncepcję Boga jako siły najwyższej, rządzącej światem, jako tego, czego rozum nie pojmuje. Skutkiem tego w literaturze oddalono się od kwestii wiary i Boga. W wypowiedziach literackich pojawiały się motywy religijne, ale służyły one jedynie za tło dla wartości patriotycznych. Powstała wówczas jedna z najsłynniejszych powieści Henryka Sienkiewicza - Quo vadis, ukazująca dzieje apostołów w starożytnym Rzymie oraz męczeństwa pierwszych chrześcijan.
Młoda Polska:
Okres Młodej Polski to czas rozkwitu przede wszystkim liryki i dramatu, głównie o tematyce niepodległościowej. Jednym z najważniejszych nawiązań do Biblii w tej epoce jest utwór Lucjana Rydla pt. Betlejem Polskie, którego treść opowiada o narodzinach Jezusa, wkomponowanych w polską (a konkretnie krakowską) rzeczywistość.
Współczesność:
Czasy powojenne to okres, kiedy twórcy literatury znów stawiają sobie pytania odnośnie Boga oraz wiary i jej sensu. Bóg w utworach współczesnych ukazywany jest jako wszechpotężna moc, która w mniejszym lub większym stopniu kieruje naszym życiem. Nie jest jednak groźnym i surowym sędzią, jak to bywało w poprzednich epokach - traktowany jest często jako przyjaciel i ktoś, kto jest w stanie duchowo wesprzeć człowieka.
Najbardziej znanymi współczesnymi nawiązaniami do Biblii są utwory: Imię róży Umberto Eco oraz Na wschód od Edenu Johna Steinbecka.
.
Podsumowanie:
Biblię niewątpliwie należy uznać za dzieło literackie światowej klasy. Zawarte w nim bogactwo motywów, wątków, toposów i wzorców osobowych decyduje o tym, że Pismo Święte jest nieustanną inspiracją artystów od dwóch tysięcy lat - wciąż się nie niej odwołują i czerpią z jej obfitych treści różne tematy oraz wątki.
Warto również wspomnieć, że Biblia przeniknęła nie tylko do literatury, ale i do współczesnego języka. Świadczyć o tym może wiele zwrotów biblijnych, znajdujących użycie jako frazeologizmy. Należą do na przykład następujące wyrażenia: "owoc zakazany", "wieża Babel", "Sodoma i Gomora", "Salomonowa mądrość" czy "trąby jerychońskie". Dowodzi to więc faktu, że tradycje biblijne są wciąż aktualne.
