W KRAINIE GRECKICH MITÓW

ANTYK czyli STAROŻYTNOŚĆ jest epoką obejmującą okres od przełomu IX i VIII w. p. n.e. do 476 r., kiedy nastąpił upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Do dziś na największego poetę starożytnej Grecji jest uważany Homer. Jest to postać legendarna, nie wiemy, czy żył naprawdę. Jeszcze do niedawna naukowcy twierdzili, że być może monumentalne dzieła greckie - eposy "Iliada" i "Odyseja" zostały napisane przez wielu twórców, którzy stopniowo dodawali własne fragmenty. Dziś wiadomo, że z pewnością stworzył je jeden człowiek. Homer był najprawdopodobniej wędrownym śpiewakiem, aojdą, a swoje dzieła wygłaszał na zgromadzeniach.

"ILIADA" batalistyczny epos, dotyczący historii wojny trojańskiej. Wielkim tematem "Iliady" poza oczywiście samą wojną, jest wizerunek człowieka, jego emocji, przeżyć, stanów psychicznych. Homer zadbał o to, by pokazać, jak czuli ludzie mu współcześni. Przede wszystkim ukazuje wielkie namiętności rządzące ludzkim życiem. Z powodu takich namiętności wybucha wojna trojańska. Parys nie potrafi się oprzeć wdziękom pięknej Heleny i choć wie, że ryzykuje zagładą całego miasta, decyduje się ją porwać, a potem nie zgadza się na wydanie kobiety Grekom, mimo że przybywa od nich poselstwo. Wojny można wtedy jeszcze uniknąć. Parys jest jednak zaślepiony namiętnością.

Podobnie silna jest wściekłość Achillesa, który odstępuje od walki po odebraniu mu przez Agamemnona branki, Bryzeidy. Właściwie nie wiemy, co nim powoduje - przecież to żołnierz, rycerz, człowiek honoru, a tymczasem gniew go całkowicie zaślepił. Achilles nie myśli rozsądnie. Nieposkromioną wręcz wściekłością wybucha też na wieść o śmierci Patroklosa, swojego ukochanego przyjaciela. Przeraża nawet bohaterskiego Hektora. Po śmierci przeciwnika Achilles bezcześci jego zwłoki, nie patrząc na boskie prawa nakazujące grzebać zmarłych. Heros jest bez reszty opanowany gniewem.

Piękny wizerunek braterstwa i współczucia w cierpieniu widzimy z kolei, kiedy do obozu Greków przybywa Priam, by błagać Achillesa o wydanie mu zwłok syna. Wydaje się, że nic nie zyska, a tymczasem kiedy starzec złamany bólem staje przed młodzieńcem opłakującym śmierć przyjaciela, obaj czują się sobie bliscy, choć przecież są wrogami. Achilles obejmuje Priama, prowadzi go do namiotu, gości, wydaje zwłoki Hektora i zarządza pokój na czas uroczystości pogrzebowych, mających odbyć się w Troi. To piękny gest człowieka, który wie, co to znaczy cierpieć.

CECHY EPOSU

  • obecność inwokacji - uroczystego zwrotu do bóstwa
  • ukazanie losów narodu w ważnej dla niego chwili dziejowej
  • bohater zbiorowy - naród, społeczność
  • obecność scen batalistycznych
  • obecność opisów przyrody
  • obecność szczegółowych, bardzo plastycznych, realistycznych opisów (np. tarcza Achillesa)
  • pisany jest podniosłym, patetycznym stylem
  • antyczne eposy były pisane heksametrem

"ODYSEJA" epos przygodowy, którego tematem jest tułaczka Odyseusza, który wyruszył spod Troi, aby jak najszybciej dotrzeć do Itaki. Odys chciał wrócić do domu, ale nieopatrznie ściągnął na siebie gniew Posejdona, bo oślepił jego syna, Polifema, i tułał się aż 10 lat. Gdyby nie opieka Ateny, może wcale nie wróciłby na Itakę. Odys to człowiek, który pokonując wciąż nowe trudy i przeciwności losu dąży do celu. Jest symbolem każdego z nas. z kolei jego żona, Penelopa, to symbol wierności. Nie poddała się atakom licznych zalotników, którzy chcieli zawładnąć Itaką, ale wiernie czekała na męża.

MITY są to opowieści o powstaniu, świata, bogów, człowieka, zjawiskach przyrody, herosach, pochodzeniu greckich rodów. Mitologia nie jest wytworem wyłącznie starożytnych Greków. Ludzkie społeczności tworzyły mity od zarania swoich dziejów, ponieważ człowiek zawsze przeczuwał istnienie sacrum, wartości duchowych i starał się porządkować również tę sferę życia.

Najbardziej znane mity

  • MIT O NARODZINACH ŚWIATA, który narodził się z Chaosu - mieszaniny żywiołów. Z niego wyszła pierwsza para bogów - Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Po Uranosie na tron wstąpił jego syn, Kronos, który okaleczył ojca i strącił go z niebios. Z kolei Kronosa pozbawił władzy jego syn, Zeus. Wraz z bogami rodził się świat.
  • MIT O NARODZINACH CZŁOWIEKA związany jest z MITEM O PROMETEUSZU. Był on dobrym tytanem, kochającym ludzi, który ulepił pierwszego człowieka z gliny pomieszanej ze łzami. Prometeusz nauczył ludzi rzemiosła, podarował im ogień, cierpiał za nich. Jego postawa jest pełna poświęcenia, nie wahał się zbuntować przeciw bogom dla dobra człowieka. Do dziś bunt przeciw bóstwom lub Bogu w imię dobra ludzi nazywamy buntem prometejskim. Taki bunt został opisany w III cz. "Dziadów" (Konrad).
  • MIT IKARYJSKI zawierający opis dwóch archetypicznych postaw:

RACJONALIZM - postawa Dedala, który kieruje się rozumem i ma dystans do rzeczywistości

IDEALIZM - postawa Ikara, który kieruje się uczuciem, sercem, emocjami, nie ma dystansu do rzeczywistości, całkowicie angażuje się w to, co robi.

Mit ten był inspiracją dla J. Kochanowskiego, który ukazał w jednej ze swoich pieśni poetę, który na skrzydłach natchnienia wzbija się w rejony niedostępne przeciętnym umysłom; A. Mickiewicz, który w "Odzie do młodości" opisuje młodość jako siłę, która może zmieniać świat.

  • MIT SYZYFA dotyczy odwiecznego pragnienia ludzkości, by przezwyciężyć śmierć. Aktualności tego mitu nie trzeba dowodzić, wystarczy zdać sobie sprawę, że wciąż poszukiwany jest eliksir młodości, a jednym z najlepiej rozwijających się gałęzi przemysłu jest przemysł kosmetyczny. Kremy, pudry, maseczki, zabiegi odmładzające i regenerujące to sygnały pragnień, które ujawniają się już w micie o Syzyfie. On pierwszy zwyciężył śmierć, dzięki niemu był na ziemi okres, w którym ludzie cieszyli się nieśmiertelnością. W micie o Syzyfie ujawnia się zwykły ludzki strach przed śmiercią.
  • MIT O KORZE I DEMETER mit obrazujący przemijanie, a jednocześnie cykliczność życia na ziemi, czego wyrazem są powtarzające się zawsze w tej samej kolejności pory roku.
  • MIT O NIOBE zawiera archetyp matki cierpiącej, matki opłakującej własne dziecko. Ten motyw jest szczególnie żywy w polskiej literaturze lat wojny i okupacji.
  • MIT O EURYDYCE I ORFEUSZU dotyczy miłości silniejszej niż śmierć. Taka miłość był często opisywana w kolejnych epokach, np. miłość Tristana i Izoldy w średniowieczu.
  • MIT O HERAKLESIE dotyczy odwiecznego marzenia ludzi o nadludzkiej sile. Herakles był człowiekiem, który niestety ulegał napadom szału, co w połączeniu z wielką siłą było bardzo niebezpieczne.

ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE RODEM Z MITOLOGII:

  • olimpijski spokój - spokój niewzruszony
  • paniczny strach - lęk, nad którym nie można zapanować
  • pod egidą - pod ochroną
  • róg obfitości - obfitość, bogactwo czegoś
  • koń trojański - podstęp
  • znaleźć się w labiryncie - być w bardzo trudnej sytuacji
  • nić Ariadny - proste rozwiązanie
  • syzyfowa praca - daremny trud, praca pozbawiona wymiernych efektów
  • pięta achillesowa - słaba strona

TWÓRCY LIRYKI GRECKIEJ

  • SAFONA - autorka licznych erotyków, wierzy o przyjaźni; żyła na wyspie Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dla dziewcząt
  • SYMONIDES twórca licznych utworów na temat przemijania, ludzkiego losu
  • TYRTAJOS żył w VII w p.n.e., autor przepojonych patriotyzmem liryków, w których przedstawiał służbę ojczyźnie jako najszlachetniejszy uczynek, a śmierć w jej obronie jako obowiązek prawego obywatela.

LIRYKA - słowo pochodzi od nazwy greckiego instrumentu - lira. Utwory liryczne to teksty pisane mową wiązaną, rytmiczne, często w refrenem, dotyczą ludzkich uczuć, przeżyć, stanów emocjonalnych.

ROZWÓJ DRAMATU

Tragedia grecka narodziła się ze świąt ku czci boga Dionizosa - Wielki i Małych Dionizjów. W czasie tych obrzędów wyruszał pochód złożony z pasterzy przebranych z kozłów, którzy śpiewali dytyramb - hymn ku czci Dionizosa. Z czasem z chóru wyodrębnił się przewodnik - koryfeusz i nawiązany został dialog. Potem pojawił się drugi aktor, potem trzeci. Z czasem tragedia usamodzielniła się. W czasie Dionizjów organizowano konkurs, podczas którego rywalizowali ze sobą najlepsi dramatopisarze.

DRAMAT wywodzi się ze świąt ku czci boga Dionizosa (bóg życia wina miłości) były

BUDOWA TRAGEDII

  1. PROLOG - wstęp, wprowadzenie w akcję
  2. PARADOS - pieśń chóru na wejście
  3. EPEJSODION - dialogi aktorów
  4. STASIMON pieśń chóru
  5. EXODOS pieśń chóru na wyjście

Osią akcji każdej tragedii jest konflikt tragiczny - konflikt między dwiema równorzędnymi racjami, przed którym staje bohater tragiczny. Musi on wybrać którąś z tych racji, ale ponieważ obie są tak samo ważne, każdy wybór doprowadzi go do klęski. Bo wybierając jedną, odrzuca drugą.

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY TRAGEDII

  • Zachowanie trzech jedności klasycznych: czasu, miejsca, akcji]
  • Występy na scenie co najwyżej trzech aktorów
  • rola fatum, które kieruje światem
  • bohater zawsze wywodzi się z królewskiego rodu
  • bohater ma do pokonania konflikt tragiczny, musi dokonać tragicznego wyboru
  • zachowanie zasady decorum - odpowiedniości - o rzeczach poważnych mówi się językiem patetycznym, stylem wysokim
  • zachowanie zasady jedności estetyk - nie miesza się tragizmu z komizmem
  • brak scen zbiorowych i scen krwawych - o takich opowiada posłaniec

Celem tragedii było danie widzom katharsis, czyli oczyszczenia wewnętrznego, dzięki przeżyciu uczuć litości i trwogi. Nie wiemy, na czym ono polegało. Arystoteles tłumaczy, że widz obserwując losy bohatera podobnego do siebie odczuwał litość (bo bohater był mu bliski) a zarazem trwogę (bo dostrzegał możliwość postawienia się w tej samej sytuacji).

KLĄTWA CIĄŻĄCA NAD RODEM LABDAKIDÓW OSIĄ TRAGIZMU W "ANTYGONIE"

"Antygona" to tragedia oparta na następujących konfliktach:

- prawo ludzkie - prawo boskie

- prawo rozumu - prawo serca

- prawo państwowe - prawo jednostki

RACJE KREONA

  • kieruje się rozumem
  • uważa, że najwyższą wartością jest dobro państwa
  • wierzy, że zdrajca musi zostać ukarany, a obrońca państwa - nagrodzony
  • wierzy, że i bogowie pochwalą jego postawę, bo jest sprawiedliwy i działa ze szlachetnych pobudek obrony ojczyzny
  • ufa, że stoi na straży bezpieczeństwa państwa
  • nie zamierza naginać prawa dla potrzeb własnej rodziny
  • uważa, że władca musi mieć autorytet

Uznajemy racje Kreona, bo rzeczywiście miał prawo sądzić, że zdrajcę ojczyzny wypada mu przykładnie ukarać. Imponuje nam również niezłomność władcy i konsekwencja nawet wobec najbliższych, bo Antygona należała do jego najbliższych krewnych i była ukochaną jego syna. A jednak Kreon popełnił winę tragiczną, ponieważ w pewnym momencie powinien okazać łaskę. Tak zrobiłby dobry władca, który naprawdę pragnie dobra i bezpieczeństwa swoich poddanych. bo cechą dobrego władcy jest liczenie się z wolą ludu, a lud chciał, by Antygona została ułaskawiona. Poddani Kreona zrozumieli pobudki córki królewskiej, jego samego zaślepiła władza i ambicja. Nikogo nie słuchał, nawet własnego syna potępił za sprzeciw. Stracił panowanie nad sobą. Zlekceważył słowa Tejrezjasza, który ostrzegał przed łamaniem praw boskich, zarzucił mu absurdalnie, że został przekupiony. to już było sygnałem głupoty. Gdyby Kreon właściwie oceniał sytuację, wypadałoby mu się raczej głębiej zastanowić nad ty, co robi i zmienić wyrok. Kreon chciał być dobrym władcą, ale przesadził ze skrupulatnością i niezłomnością i stał się tyranem, który z nikim i z niczym się nie liczy.

TRAGICZNE ZBŁĄDZENIE KREONA

Kreon popełnił

- tragiczne zbłądzenie: powinien w porę zmienić swój rozkaz, po to zjawia się przed nim Tejrezjasz, ale Kreon tego nie robi;

- ciąży na nim wina tragiczna hamartia - wina niezawiniona, bo Kreon nie rozumie w czym zawinił;

- jest postacią tragiczną, dotyka go wyrok losu - traci bliskich, mówi "los mię powalił pełen burz i lęku".

RACJE ANTYGONY
  • kieruje się uczuciem
  • wyżej ceni prawo boskie
  • uważa, że człowiek powinien kochać a nie nienawidzić innych ludzi
  • broni swojego sumienia przed ingerencjami z zewnątrz
  • nie złamie rozmyślnie boskiego prawa, bo ono jest według niej nadrzędne wobec władzy świeckiej
  • kieruje się miłością do brata
  • broni prawa jednostki do podejmowania własnych decyzji

Antygona jest zdecydowana i konsekwentna w swoim postępowaniu. Musi pochować brata, bo tak nakazuje jej prawo boskie. wie, że decyduje się tym samym na śmierć, ale woli zginąć z ręki Kreona, niż zostać potępiona po śmierci.

KONFLIKT TRAGICZNY ANTYGONY
  • jeśli nie pochowa brata, zginie z ręki bogów
  • pochowanie brata oznacza śmierć z wyroku Kreona

WIELKOŚĆ I MAŁOŚĆ W BOHATERÓW TRAGEDII

WIELKI:

Kreon, BRONI RÓWNOŚCI WSZYSTKICH WOBEC PRAWA, BRONI RACJI STANU

Antygona, BRONI SWOJEJ GODNOŚCI I PRAWA DO PODEJMOWANIA WŁASNYCH WYBORÓW

MAŁY

Kreon, gardzi ludem, lekceważy jego wolę, jest tyranem, nadużywa władzy, traci osąd trzeźwego myślenia (scena z Tejrezjaszem)

Antygona, odtrąca siostrę, jest wobec niej okrutna

FILOZOFIA STAROŻYTNEJ GRECJI

IV wiek - wiek filozofów, ponieważ był to okres rozkwitu filozofii:

Najsłynniejsi filozofowie:

- Tales z Miletu (żył w VII wieku p.n.e., był jednym z jońskich filozofów przyrody, za prasubstancję, z której powstało życie, uznawał wodę)

- Pitagoras (żył w VI wieku p.n.e., matematyk, uznawał świat za matematyczną doskonałość, twierdził, że człowiek ma dwoistą naturę, jest złożony z duszy i ciała)

- Sokrates (żył na przełomie V/IV wieku p.n.e., wykładał swoją filozofię na ulicach Aten, rozmawiając z przygodnie napotkanymi ludźmi, wychodził od twierdzenia "wiem, że nic nie wiem", uważał, że trzeba jasno określać normy etyczne dobro - zło)

- Platon (żył na przełomie V/IV wieku p.n.e., twórca filozofii idealistycznej, twierdził, że świat dostępny zmysłom jest jedynie odbiciem świata idei, którego obecność człowiek przeczuwa dzięki posiadaniu duszy; założył akademię Platońską, był uczniem Sokratesa)

- Arystoteles (żył w latach 384-322 p.n.e., autor m.in. "Poetyki", "Logiki", zwolennik harmonii we wszystkich dziedzinach życia)

- Heraklit z Efezu (żył na przełomie VI/V wieku p.n.e., autor powiedzenia "panta rhei" - wszystko płynie, wszystko się zmienia; uważał, że jedynym żywiołem, który nie ulega przemianom jest ogień)

- Sofiści (tzw. filozofowie mądrości, mistrzowie w szermierce słownej, czasem fałszywym stwierdzeniom nadawali pozory prawdy)

- Stoicyzm (kierunek filozoficzny, którego twórcą był Zenon z Kition, żyjący w III w. p.n.e., uważał, że szczęście można osiągnąć wyłącznie dzięki zachowywaniu równowagi duchowej)

- Epikureizm (kierunek filozoficzny, którego twórcą był Epikur z Samos, twierdził, że szczęście to brak nieszczęścia, człowiek powinien starać się korzystać z życia, twórca hasła Carpe diem" - chwytaj dzień, ciesz się każdą chwilą.

FILOZOFIA I POEZJA STAROŻYTNEGO RZYMU

  • MAREK AURELIUSZ cesarz rzymski i filozof, uważał, że zadaniem człowieka jest pokonywanie własnych słabości, pamiętanie o tym, że jest się cząstką świata i kosmosu.
  • CYCERO najsłynniejszy mówca, filozof, stoik
  • WERGILIUSZ autor epopei pt. "Eneida" (o ucieczce Eneasza z płonącej Troi i założeniu Rzymu), autor bukolik i georgiki (utworów o życiu pasterzy i rolników)
  • OWIDIUSZ autor "Metamorfoz"
  • HORACY autor ód, listów poetyckich, najsłynniejszy twórca starożytnego Rzymu, w swojej poezji wyrażał następujące hasła, które składają się na horacjanizm:
  1. Carpe diem - chwytaj dzień
  2. zachowaj umiar - złoty środek
  3. bądź cnotliwy
  4. sława zapewnia poecie nieśmiertelność (motyw non omnis moriar)
  5. motyw exegi monumentum - poezja pomnikiem artysty, który zapewnia wieczną sławę
  6. nie trać nadziei - nil desperandum