1. Komuniści w latach 1939 - 1941

W pierwszych latach okupacji działacze komunistyczni znaleźli się w rozsypce. W 1938 r. na skutek fałszywych oskarżeń Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej podjął decyzję o rozwiązaniu Komunistycznej Partii Polski i jej autonomicznych organizacji. Pomimo braku własnej partii komuniści polscy nadal kontynuowali swoją działalność, z tymże indywidualnie, w wielu organizacjach społecznych i zawodowych. Po układach radziecko - niemieckich z sierpnia i września 1939 r. oraz przekroczeniu 17 września 1939 r. przez Armię Czerwoną wschodniej granicy Rzeczypospolitej komuniści znaleźli się w bardzo niekorzystnej dla siebie sytuacji. Ich dotychczasowa pozycja została mocno podkopana w społeczeństwie polskim.

Komuniści polscy zależni od decyzji Kominternu nie zdołali stworzyć jednej scentralizowanej organizacji aż do końca 1941 r. Przez ten okres część byłych działaczy KPP znalazła schronienie w ZSRR, gdzie włączyli się do działalności politycznej i społecznej, inni zaś pozostali w kraju i działali w rozproszeniu w różnych konspiracyjnych organizacjach, w których znaleźli się także lewicowi socjaliści i radykalni ludowcy. Organizacje te działały w latach 1939 - 1941, a później większość z nich weszła do PPR. Były to m.in.:

• Związek Młodzieży Socjalistycznej "Spartakus" (ZMS "Spartakus") - jedna z pierwszych konspiracyjnych organizacji lewicowych, która podjęła działalność w okupowanym kraju. Założona ona została jeszcze przed wojną, w 1935 r., z inicjatywy działaczy Związku Młodzieży Socjalistycznej i Czerwonego Harcerstwa. Skupiała ona około 100 osób. organizowała akcje sabotażowe wymierzone w okupanta. Czołowi działacze: Ładysław Buczyński (ps. "Kazik Dębniak"), Hanna Sawicka. Organy prasowe: "Spartakus" (do 1939 r.), "Strzały" (1939 - 1940);

• Robotniczo - Chłopska Organizacja Bojowa - założona w końcu 1941 r. W jej szeregach znaleźli się przede wszystkim byli członkowie KPP oraz działacze z Niezależnej Partii Chłopskiej i "Wici". Organizacja ta działała na Lubelszczyźnie, w Radomsku i w Warszawie. Czołowi przedstawiciele: Aleksander Szymański, Michał Wójtowicz, Stanisław Szot, L. Krasiński, J. Orchowski;

• Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR - organizacja utworzona latem 1941 r. w Warszawie, głównie z byłych członków KPP. Poza Warszawą działała ona także w województwie warszawskim, kieleckim, krakowskim oraz na terenie Zagłębia Dąbrowskiego i Śląska Cieszyńskiego. Posiadała również własny wydział wojskowy - Gwardię Robotniczą. W październiku 1941 r. Stowarzyszenie zostało rozbite na skutek aresztowań. Czołowi działacze: J. Balcerzak, P. Gruszczyński, A. Sokolicz - Merklowa. Organy prasowe: "Do zwycięstwa", "Wieści ze Świata";

• Młot i Sierp (Rewolucyjne Rady Robotniczo - Chłopskie) - organizacja założona jesienią 1940 r. w Warszawie. Jej inicjatorami byli komuniści i radykalni ludowcy. Swoje wpływy mieli na terenach województw: warszawskiego, rzeszowskiego, lubelskiego i kieleckiego. Od wiosny 1941 r. Młot i Sierp dysponował własną organizację wojskową - Czerwoną Milicję, która liczyła wówczas około tysiąca ludzi. Czołowi działacze: Edmund Pietraszewski, Marian Kubicki, Julian Wieczorek. Organ prasowy: "Młot i Sierp";

• "Proletariusz" - organizacja założona przez komunistów w lipcu 1941 r. w podwarszawskich miejscowościach. Czołowi działacze: Alfred Fiderkiewicz (ps. Doktor) (w latach dwudziestych jeden z czołowych działaczy Niezależnej Partii Chłopskie), Stanisław Ziaja, Juliusz Rydygier (były działacz SDKPiL i KPP), Władysław Kowalski (jeden z przywódców Narodowej Partii Chłopskiej). Organ prasowy: "Proletariusz";

• Polska Ludowa - organizacja utworzona w początkowym okresie okupacji w Krakowie, posiadająca oparcie w środowisku nauczycielskim i radykalnych ludowców. Czołowi działacze: Ignacy Fik, Mieczysław Lewiński, I. Pilc. Organ prasowy: "Polska Ludowa";

• Front Walki za Naszą i Waszą Wolność - organizacja powstała z robotniczych grup sabotażowych w Łodzi w 1941 r. Przeprowadziła wiele akcji sabotażowych w fabrykach łódzkich. Czołowi działacze: S. Koczaski, T. i S. Głąbscy, I. Loga, M. Moczar. Organ prasowy: "Front Walki za Naszą i Waszą Wolność";

• Czyn Chłopsko - Robotniczy - organizacja komunistów i radykalnych ludowców założona w listopadzie 1940 r. w powiecie rzeszowskim. W marcu 1941 r. rozbita na skutek aresztowań jej członków. Czołowi działacze: Stanisław Szybisty (były działacz KPP), Teofil Witek (członek "Wici"), J. K. Bielenda, B. Mitura, W. Sikora. Organ prasowy: "Czyn Chłopsko - Robotniczy";

• Bojowa Organizacja Ludowa - organizacja radykalnych ludowców założona w 1941 r. Z początku związana ona była z Chłostrą (Bataliony Chłopskie). Działała w powiecie włodawskim i lubartowskim. Czołowi działacze: S. Gajus, S. Raczyński, K. Sidor. Organ prasowy: "Manifest Wolności".

Po wybuchu wojny radziecko - niemieckiej w czerwcu 1941 r. działalność komunistów polskich znacznie się nasiliła. W tym czasie wśród lewicy socjalistycznej i komunistów powstała myśl utworzenia ogólnonarodowego frontu walki z okupantem. W tym celu powołano w Warszawie we wrześniu 1941 r. Związek Walki Wyzwoleńczej (ZWW), której podstawę stanowiły połączone ze sobą tajne organizacje komunistyczne: grupy "Biuletynu Radiowego" (tzw. grupa akademicka, biuletynowcy), "Sztandaru Wolności" (grupa lewicowych socjalistów) oraz część Związku Młodzieży Socjalistycznej "Spartakus". ZWW działał głównie w Warszawie oraz w województwie krakowskim, radomskim i rzeszowskim. Posiadał własne organy prasowe: "Biuletyn Radiowy" i "Zwyciężymy". Czołowymi przedstawicielami ZWW byli: J. Albrecht, W. Dąbrowski, Z. Jarosz, M. Spychalski.

2. Powstanie PPR i jej działalność

Wiosną 1940 r. część działaczy komunistycznych z Polski wezwano do specjalnego ośrodka szkoleniowego Kominternu w Puszkino pod Moskwą. Stworzono tutaj odrębną grupę polską, która uruchomiła druk własnych pism w języku polskim. Wśród nich głównym pismem były "Nowe Widnokręgi", gdzie drukowali m.in.: Wanda Wasilewska, dyrektor lwowskiego "Ossolineum" Jerzy Borejsza, Jerzy Putrament, Tadeusz Boy - Żeleński, Adam Ważyk i inni.

Po przeszkoleniu byli działacze KPP mieli zostać wysłani do Polski w celu powołania do życia nowej partii, która miała przyjąć nazwę Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Pod koniec 1941 r. utworzyli oni tzw. grupę inicjatywną i wylądowali na spadochronach w Wiązownej pod Warszawą. W skład grupy wchodzili m.in. Marceli Nowotko, Bolesław Mołojec oraz Paweł Finder, który nawiązał kontakt z pozostałymi komunistami działającymi w różnych organizacjach podziemnych w okupowanym kraju. Nawiązali oni najpierw kontakt z działaczami Związku Walki Wyzwoleńczej, "Proletariusza" i Stowarzyszeniem Przyjaciół ZSRR, a następnie dnia 5 stycznia 1942 r. w Warszawie utworzyli formalnie Polską Partię Robotniczą.

W szeregach PPR znaleźli się przede wszystkim byli działacze KPP, a także radykalni ludowcy i lewicowi socjaliści. Kierownictwo nad PPR przejął Komitet Centralny, którego sekretarzami byli kolejno: Marceli Nowotko (styczeń - listopad 1942 r.), Paweł Finder (grudzień 1942 r. - listopad 1943 r.) i Władysław Gomułka (od listopada 1943 r.).

Pierwszy sekretarz Marceli Nowotko został zastrzelony 28 listopada 1942 r. na ulicy w Warszawie. Morderstwa dopuścił się brat Bolesława Mołojca, Zygmunt. Wkrótce po tym Bolesław został pierwszym sekretarzem, jednak niedługo pełnił tą funkcję, sąd partyjny oskarżył go bowiem o morderstwo Nowotki i skazał na śmierć.

W ciągu 1942 r. PPR zdołała objąć swoim zasięgiem prawie całe Generalne Gubernatorstwo ze Lwowem. Najpierw utworzono pięć obwodów PPR: Warszawski, Kielecko - Radomski, Krakowski, Lubelski i Lwowski (od lipca 1943 r. wchodził w skład Komunistycznej Partii Ukrainy). W późniejszym okresie na ziemiach wcielonych do Rzeszy utworzono dwa obwody: Śląsko - Zagłębiowski i Łódzki.

Konspiracyjne organy prasowe PPR:

"Trybuna Wolności"

"Trybuna Chłopska"

"Okólnik KC PPR" (pismo wewnątrzpartyjne)

"Przegląd Tygodnia"

"Przegląd Prasowy"

"Głos Warszawy"

"Głos Łodzi"

"Trybuna Robotnicza"

Dnia 15 stycznia 1943 r. komuniści opublikowali list otwarty, w którym wzywano wszystkie polskie organizacje działające w podziemiu do rozpoczęcia wspólnej walki z niemieckim okupantem. A od lutego 1943 r. PPR rozpoczęła rozmowy z Delegaturą Rządu, które zakończyły się jednak fiaskiem. PPR nie zgadzała się bowiem na akcję scaleniową oraz na podporządkowanie się rządowi RP na emigracji i jego przedstawicielstwu w kraju, co pociągałoby za sobą odcięcie się od Międzynarodówki Komunistycznej.

Od maja 1943 r., po rozwiązaniu Międzynarodówki Komunistycznej, działacze PPR rozpoczęli prowadzić ożywioną agitację wśród robotników i chłopów, głosząc hasła demokratyczne i patriotyczne. Ponadto komuniści przystąpili do rozbudowy Gwardii Ludowej i organizacji młodzieżowej pod nazwa Związek Walki Młodych. W tym czasie do PPR przyłączyła się grupa działaczy z RPPS, na której czele stali Edward Osóbka - Morawski, Jan Stefan Haneman i Feliks Baranowski oraz byli działacze z Niezależnej Partii Chłopskiej. Nie udało się natomiast KC PPR porozumieć ze Stronnictwem Ludowym. Komuniści zdołali oderwać od SL jedynie małą grupkę, która powołała do życia prokomunistyczne SL "Wola Ludu".

Po zamordowaniu przez Niemców Pawła Findera i Małgorzaty Fornalskiej, na czele Komitetu Centralnego PPR, jako pierwszy sekretarz, stanął w listopadzie 1943 r. Władysław Gomułka. Obok Gomułki znaczną rolę w partii zaczęli wówczas odgrywać Władysław Bieńkowski, Zenon Kliszka i Marian Spychalski, którzy należeli do grupy wyrosłej w kraju. W tej sytuacji Kreml wysłał niebawem swojego agenta Bolesława Bieruta, który wraz z Franciszkiem Jóźwiakiem wszedł w skład sekretariatu PPR. W listopadzie 1943 r. PPR ogłosiła także deklarację programową "O co walczymy?", w której wystąpiła z ostrą krytyką wobec legalnych władz polskich. Domagano się w niej przede wszystkim powrotu do Polski ziem na zachodzie i północy, kwestionowano legalność rządu RP w Londynie, nie zgadzając się na objęcie przez niego władzy w wyzwolonym kraju. Ponadto w programie tym zapowiadano m.in.: konfiskatę majątku Niemców i kolaborantów, nacjonalizację przemysłu, banków i transportu, utworzenie komitetów robotniczych w celu kontroli fabryk, planową gospodarkę oraz reformę rolną bez odszkodowania. W wolnej Polsce miały być zagwarantowane swobody obywatelskie.

Fragment deklaracji programowej PPR "O co walczymy?" z listopada 1943 r.:

"[…] Polska Partia Robotnicza walczy: o Polskę demokratyczną, a nie faszystowsko - sanacyjną; o Polskę wolności i swobody dla ludu, a nie dla wyzyskiwaczy i gnębicieli; o Polskę, która zabezpieczy swym obywatelom pracę, chleb, naukę, dach nad głową i opiekę w starości, a nie Polskę bezrobocia, głodu, ciemnoty, bezdomności i żebractwa, które były składowymi elementami Polski przedwrześniowej; o Polskę będącą matką i ojczyzną dla ludu pracy, a nie dla wąskiej zgniłej moralnie warstwy sytych i uprzywilejowanych próżniaków i spekulantów kapitalistycznych i obszarniczych […]

Wszystkie ziemie polskie muszą być włączone do państwa polskiego.

1. Na zachodzie i nad Bałtykiem musimy odzyskać ziemie etnicznie polskie, wynarodowione i zgermanizowane przemocą, zwłaszcza w okresie porozbiorowej okupacji i obecnej okupacji niemieckiej.

2. Na wschodzie, na terenach zamieszkanych od wieków przez etniczną większość ukraińską i białoruską, naród polski, który tak krwawo opłaca własną wolność, uznając zasadę prawa narodów do samostanowienia, nie może odmawiać bratnim narodom ukraińskim i białoruskim prawa określenia swej przynależności państwowej zgodnie z wolą ludności. Zabezpieczy nam to pokój na wschodzie i wzmocni naszą pozycję na zachodzie i nad Bałtykiem.

3. Walczymy o pełną niepodległość i suwerenność państwa polskiego. Celem zagwarantowania tej niepodległości i suwerenności naród polski, walcząc u boku trzech mocarstw sojuszniczych: Anglii, ZSRR i Stanów Zjednoczonych, przeciwko wspólnemu wrogowi, zacieśni z nimi węzły sojuszu i współpracy w okresie powojennym i weźmie udział w organizowaniu bezpieczeństwa i odbudowy gospodarczej Europy.

Ułożenie dobrosąsiedzkich i sojuszniczych stosunków z ZSRR stanie się ważnym i decydującym czynnikiem, wzmacniającym naszą obronność, potencjał gospodarczy i pozycję w Europie. Tak samo bliskie węzły przyjaźni i współpracy winny być nawiązane i z innymi bratnimi narodami słowiańskimi[…]

Polska Partia Robotnicza wysuwa hasło znacjonalizowania wielkiego przemysłu i oddania go pod kontrolę komitetów fabrycznych. Polityczna władza narodu musi być połączona z gospodarczym władaniem narodowym majątkiem. Bez tego nie ma demokracji, a pozostaje tylko frazes. Wie o tym doskonale reakcja i dlatego albo przemilcza tę sprawę, albo zbywa ją mglistymi ogólnikami. Stosunek do znacjonalizowania wielkiego przemysłu, banków i transportu jest trzecim sprawdzianem prawdziwości i szczerości haseł demokratycznych i wolnościowych. […]

Kto więc głosi hasła przebudowy Polski w duchu demokratycznym, a przeciwstawia się wywłaszczeniu ziemi obszarniczej bez wykupu i odszkodowania lub też manewruje na tym odcinku, dowodzi obłudności swych haseł lub chęci wprowadzenia pierwiastka reakcyjnego do demokratycznych form urządzenia Polski. Stosunek do zagadnienia ziemi obszarniczej jest czwartym sprawdzianem prawdziwości i szczerości haseł demokratycznych i wolnościowych.

[…] Stosunek do zagadnienia ziem wschodnich i do zasady samostanowienia narodów o swoim losie jest piątym sprawdzianem prawdziwości i szczerości haseł demokratycznych i wolnościowych, tak szumnie dzisiaj głoszonych przez różne partie i ugrupowania polityczne w Polsce".

(cyt. za: Kształtowanie się podstaw propagandowych PPR w latach 1942 - 1945, Warszawa 1958, str. 143 - 149, 161 - 164, 167).

W nocy z 31 grudnia na 1 stycznia 1944 r. z inicjatywy PPR powołano do życia w Warszawie Krajową Radę Narodową, która miała stanowić "reprezentację" Polaków. Do KRN wchodzili działacze PPR, część członków z RPPS oraz kryptokomuniści z SL "Wolność Ludu". Na czele KRN, jako jej przewodniczący, stanął Bolesław Bierut, który przed wojną był agentem Kominternu i NKWD w Polsce, a potem wywiadu radzieckiego w Mińsku pod okupacją niemiecką. Zastępcą Bieruta został Edward Osóbka - Morawski (RPPS). Natomiast do członków prezydium KRN należeli Władysław Kowalski (SL) i gen. Michał Rola - Żymierski.

Dnia 1 stycznia 1944 r. KRN wydała deklarację programową, w której przedstawiał się jako reprezentacja ogółu społeczeństwa polskiego, mobilizująca wszystkie siły do walki z okupantem o wolność Polski.

Z ramienia PPR utworzono również Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego oraz Armię Ludową, która wchłonęła żołnierzy z Gwardii Ludowej i działaczy Związku Walki Młodych.

3. Gwardia Ludowa

Wiosną 1942 r. kierownictwo PPR zaczęło tworzyć własną siłę zbrojną, której zadaniem miało być prowadzenie walki z okupantem poprzez akcje sabotażowo - dywersyjnej oraz działania partyzanckie. W marcu 1942 r. była już gotowa Gwardia Ludowa. W skład Dowództwa Głównego GL weszli członkowie kierownictwa PPR. Znaleźli się tu m.in.: Marceli Nowotko, Bolesław Mołojec i Marian Spychalski (ps. "Marek") jako szef Sztabu Głównego GL. Po Spychalskim funkcję szefa Sztabu objął z kolei, we wrześniu 1942 r., Franciszek Jóźwiak (ps. "Witold"). Do oddziałów Gwardii Ludowej, które dzieliły się na jednostki polowe (oddziały partyzanckie) i garnizonowe (grupy wypadowe), wstępowali głównie członkowie PPR, był to bowiem obowiązek. Kadrę dowódczą stanowili oficerowie i podoficerowie rekrutujący się spośród byłych żołnierzy brygad międzynarodowych w Hiszpanii, oficerów rezerwy i zbiegłych z niewoli jeńców radzieckich.

Głównym zadaniem GL była obrona społeczeństwa polskiego przed terrorem hitlerowskim. Ponadto miała ona także osłabić gospodarkę wojenną Niemiec na zapleczu frontu wschodniego. Niszczyła zakłady rolno - spożywcze, transport wroga, dezorganizowała administrację. GL przeprowadziła także mnóstwo bitew i potyczek z niemieckimi siłami zbrojnymi. Pierwsza potyczka, jaką pierwszy oddział partyzancki GL im. Stefana Czarnieckiego, dowodzony przez Franciszka Zubrzyckiego (ps. "Mały Franek"), stoczył z siłami okupanta miała miejsce 10 czerwca 1942 r. we wsi Polichno (pow. piotrkowski, woj. łódzkie). Aktywny udział w walkach z Niemcami brał także oddział GL im. Tadeusza Kościuszki, utworzony przez Grzegorza Korczyńskiego (ps. "Grzegorz") w okolicach Janowa. Większe jego walki z okupantem hitlerowskim rozegrały się m.in.: 24 września 1942 r. w okolicach wsi Szwedy, 14 października 1942 r. w rejonie wsi Łysków i 10 grudnia 1942 r. w lasach biłgorajskich. Ponadto oddział ten przeprowadził 7 listopada 1942 r. udaną akcję na obóz w Janiszowi, skąd uwolniono ponad 500 żydowskich więźniów. W marcu 1943 r. oddział GL im. Tadeusza Kościuszki został skierowany na teren Zamojszczyzny, gdzie skutecznie przyczynił się wraz z innymi siłami powstańczymi do przerwania przez Niemców w lipcu 1943 r. akcji wysiedleńczej. Inne partyzanckie oddziały GL aktywnie działały również na Lubelszczyźnie, gdzie terenem walk były Parczewskie Lasy. W dniach 6 - 8 grudnia 1942 r. rozegrała się tutaj bitwa oddziału GL im. Józefa Bema z batalionem niemieckim. Z kolei 22 kwietnia 1943 r. szereg krwawych potyczek w tym rejonie przeprowadził oddział GL im. Adama Mickiewicza z niemiecką ekspedycją karną.

GL najwcześniej swoją działalność rozpoczęła w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego i Radomia. Z kolei do końca 1942 r. swoimi wpływami objęła Lubelszczyznę, Warszawskie i Krakowskie. Wkrótce organizacje GL powstały w całym Generalnym Gubernatorstwie, a w 1943 r. także na ziemiach wcielonych do Rzeszy: Zagłębie Dąbrowskie, Śląsk, Łódź, północne Mazowsze.

GL posiadała siedem obwodów:

  1. Warszawski;
  2. Lubelski;
  3. Radomsko - Kielecki;
  4. Krakowski;
  5. Łódzki;
  6. Śląski;
  7. Lwowski.

Oddziały GL przeprowadzały także akcje odwetowe, o charakterze terrorystycznym. M.in. w październiku 1942 r. i w lipcu 1943 r. "gwardziści" dwa razy podłożyli bomby pod kawiarnię niemiecką "Café Club" w Warszawie. Ponadto granatami obrzucono także inne niemieckie lokale jak "Mitropa" czy redakcje gazety "Nowego Kuriera Warszawskiego". Podobne akcje przeprowadziły oddziały GL 22 listopada 1942 r. w Radomiu oraz 22 grudnia 1942 r. w Krakowie. Jedną z głośniejszych akcji był napad 30 listopada 1942 r. na Bank Komunalnej Kasy Oszczędnościowej w Warszawie, dokonany przez Grupę Specjalną GL pod dowództwem Jana Strzeszewskiego. Skonfiskowano wówczas z Banku ponad milion złotych. Po dwóch dniach akcję powtórzono, zabierając tym razem 500 złotych z Ubezpieczalni Społecznej.

Czołowi dowódcy i działacze GL:

Marian Spychalski (ps. "Marek")

Mieczysław Moczar (ps. "Mietek")

Franciszek Jóźwiak (ps. "Witold")

Grzegorz Korczyński (ps. "Grzegorz")

S. Łaciński (ps. "Tomek")

F. Księżarczyk (ps. "Bruno")

I. Robb (ps. "Narbutt")

A. Grabowski (ps. "Czarny Antek")

F. Matusiak (ps. "Zygmunt")

S. Gać (ps. "Kuba")

P. Wojas (ps. "Janek")

A. Paleń (ps. "Błyskawica")

Franciszek Zubrzycki (ps. "Mały Franek")

S. Nowicki (ps. "Felek")

August Lange (ps. "Gruby Stach")

Franciszek Ciastka (ps. "Franek")

Organ prasowy:

"Gwardzista"

4. Związek Walki Młodych

W styczniu 1943 r. utworzona została młodzieżowa organizacja Związek Walki Młodych, która natychmiast rozpoczęła swoją działalność w konspiracji. Członkowie ZWM utrzymywali ścisły kontakt z Polską Partią Robotniczą. Na czele ZWM stała najpierw Hanna Szapiro - Sawicka, a następnie kolejno: Janek Krasicki (ps. "Kazik"), Zofia Jaworska (ps. "Danka"), Helena Jaworska i Aleksander Kowalski. Głównym organem prasowym nowo powstałej organizacji była "Walka Młodych". Członkowie ZWM zajmowali się przede wszystkim wydawaniem i rozsyłaniem prasy, odezw i ulotek. We wrześniu 1943 r. ZWM ogłosił swoją "Deklarację programową".

Znaczna część młodzieży z ZWM należała również do GL i AL. Działali oni głównie w batalionie im. "Czwartaków", który powstał na terenie Warszawy w marcu 1944 r. z połączenia grupy bojowej GL - ZWM z plutonem specjalnym GL. Batalion brał udział w akcjach dywersyjnych, wśród których można wymienić m.in.: zamach z 11 lipca 1943 r. na "Cafe Club" (duża niemiecka kawiarnia w Warszawie) oraz z 23 października 1943 r. na Bar Podlaski. Zamachy tego rodzaju przeprowadzano w odwecie za terror hitlerowski na ludności polskiej. "Czwartacy" dokonywali także licznych akcji sabotażowych, jak na przykład zniszczenie 11 marca 1944 r. przy ul Hożej kabla łączącego Berlin z frontem wschodnim, a 28 maja 1944 r. uszkodzenie wiaduktu kolejowego przy ul Podskarbińskiej. Ponadto do jednej z udanych akcji należało także zdobycie 17 kwietnia 1944 r. broni znajdującej się w wartowni Werkschutzu w fabryce Philipsa. "Czwartacy" zabezpieczali również teren w trakcie zebrań władz centralnych PPR. Brali oni też udział w Powstaniu Warszawskim, walcząc na Woli, w Śródmieściu i na Starym Mieście. Z kolei po jego tragicznym zakończeniu batalion został zlikwidowany. Część jego żołnierzy, którzy pozostali na wolności kontynuowało nadal walkę z okupantem.

5. Armia Ludowa

Zgodnie z wydanym 1 stycznia 1944 r. dekretem Krajowej Rady Narodowej utworzona została Armia Ludowa. W jej skład weszła w całości Gwardia Ludowa, stając się w praktyce jej trzonem. Ponadto w szeregach Armii Ludowej znalazły się niektóre oddziały Batalionów Chłopskich, Milicji Ludowej RPPS, Gwardii Ludowej - WRN (Wolność, Równość, Niepodległość) i AK.

Na czele AL stało Dowództwo Główne, którego sztab składał się z następujących wydziałów: organizacyjnego, operacyjnego, informacji, propagandy, bezpieczeństwa i zaopatrzenia. Funkcje Naczelnego Dowódcy AL sprawował gen. Michał Żymierski ("Rola"), a szefa sztabu Franciszek Jóźwiak ("Witold").

AL dzieliła się na brygady i bataliony, stanowiące partyzanckie jednostki taktyczne. W lutym 1944 r. jako pierwsze powstała Brygada AL "Ziemia Lubelska". Następnie w lipcu 1944 r. utworzono 1. Brygadę im. Ziemi Kieleckiej, w sierpniu 1944 r. - 2. Brygadę Ziemi Kieleckiej "Świt", we wrześniu 1944 r. - 3. Brygadę AL. im. Gen. Józefa Bema. W końcu lipca 1944 r. utworzono jeszcze Brygadę AL Ziemi Krakowskiej im. Bartosza Głowackiego.

W maju 1944 r. AL nawiązała łączność z Polskim Sztabem Partyzanckim, powstałym przy dowództwie Armii Polskiej w ZSRR, który zorganizował zrzuty broni dla AL. Jej oddziały prowadziły walkę zbrojną przeciwko okupantowi w Kieleckiem, Lubelskiem i Krakowskiem. Większe bitwy rozegrały się m.in.:

- 14 maja 1944 r. - pod Rąblowem (wieś w pow. puławskim, woj. lubelskie) partyzanckie zgrupowanie AL. ppłk Mieczysława Moczara (ps. "Mietek") wspólnie z oddziałem radzieckim stoczyły bitwę z pododdziałami 5 Dywizji Pancernej SS "Wiking";

- 9 - 25 czerwca 1944 r. - wielka bitwa w lasach janowskich, lipskich i Puszczy Solskiej, stoczona między oddziałami partyzanckimi AL. (dwie brygady AL. im. Wandy Wasilewskiej i im. "Ziemi Lubelskiej") i radzieckimi oraz oddziałami partyzanckimi AK i BCh (ogółem ok. 3530 ludzi) a formacjami niemieckimi (ok. 25 tys. ludzi);

- 18 - 21 lipca 1944 r. - bitwa zgrupowania AL. pod dowództwem pułkownika Grzegorza Korczyńskiego (ps. "Grzegorz") z siłami niemieckimi;

- 12 września 1944 r. - całodzienna bitwa we wsi Ewina (pow. radomszczański, woj. łódzkie) między 3. Brygadą AL. im. Józefa Bema pod dowództwem majora B. Boruty (ps. "Hanicza") a niemiecką ekspedycją przeciwpancerną.

Organ prasowy:

"Armia Ludowa"

Czołowi dowódcy:

Michał Żymierski (ps. "Rola")

Franciszek Jóźwiak (ps. "Witold")

Mieczysław Moczar (ps. "Mietek")

Marian Spychalski (ps. "Marek")

Grzegorz Korczyński (ps. "Grzegorz")

F. Księżarczyk (ps. "Bruno" lub "Michał")

I. Robb (ps. "Narbutt")

E. Iwańczyk (ps. Wiślicz")

B. Kowalski (ps. "Ryszard")

W. Skrzypek (ps. "Grzybowski")