Polskie Państwo Podziemne i rząd polski na uchodźstwie

1. Polskie Państwo Podziemne

Najlepsze warunki do powstawania tajnych organizacji antyniemieckich panowały na terenie Generalnego Gubernatorstwa, a zwłaszcza w liczącej ponad milion mieszkańców i trudnej do kontrolowania Warszawie. Jeszcze podczas trwania kampanii wrześniowej, z inicjatywy uczestnika bitwy nad Bzurą gen. Michała Karaszewicza - Tokarzewskiego, 27 września 1939 r. utworzono militarna organizację konspiracyjną o nazwie Służba Zwycięstwu Polsce (SZP). Zgodę na formowanie organizacji Tokarzewski otrzymał od dowodzącego obrona Warszawy gen. Juliusza Rómmla, który przekazał mu również pełnomocnictwa naczelnego wodza dotyczące tej sprawy. SZP posiadała zatem mandat najwyższych władz Polski. Tokarzewskiemu udało się zaangażować do pracy w organizacji kilkudziesięciu oficerów, głównie uczestników obrony Warszawy. Najczęściej wywodzili się oni z Legionów i byli związani z obozem sanacyjnym. Tokarzewski był wierny literze konstytucji kwietniowej, zgodnie z którą podczas stanu wojennego, który został wcześniej ogłoszony przez prezydenta Mościckiego, struktury polityczne w Polsce powinny być podporządkowane organom wojskowym. Dlatego też pragnął, aby SZP była jednolitą organizacją, skupiającą zarówno militarne, jaki i polityczne organy, w której jednak czynniki wojskowe dominowałby nad politycznymi. Nawiązał zatem kontakty ze środowiskiem politycznym. Prowadził rozmowy z bohaterskim prezydentem Warszawy Stefanem Starzyńskim. Skłonił również do współpracy czołowych działaczy przedwojennych, opozycyjnych stronnictw politycznych. Pierwszą spektakularną akcją SZP miał być, przeprowadzony 5 października 1939 r. zamach na Hitlera w Warszawie, który zakończył się jednak niepowodzeniem.

Jednakże polski rząd na uchodźstwie z nieufnością podchodził do działań Tokarzewskiego i SZP. Uważano, że organizacja ta jest zdominowana przez oficerów sanacyjnych i może dla nich stać się narzędziem do walki o władzę w wyzwolonej Polsce. Sikorski spodziewał się wszak, że Niemcy polegną w wojnie z Francja i Wielka Brytanią i do wyzwolenia ziem polskich dojdzie stosunkowo szybko. Dlatego też zdecydował, że na terenach okupowanych mają być tworzone podległe władzom polskim we Francji odrębne struktury wojskowe i polityczne, które powinny działać niezależnie od siebie. W listopadzie 1939 r. premier Sikorski powołał nową organizację - Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), która miała zastąpić SZP.

Komendantem Głównym ZWZ został mianowany gen. Kazimierz Sosnkowski. Jednakże przebywał on na stałe w Paryżu, przy polskim rządzie emigracyjnym. Dowódcą ZWZ na terytorium okupacji niemieckiej został Stefan "Grot" Rowecki, a obszarami znajdującymi się pod okupacją sowiecką dowodzić miał gen, Michał Karaszewicz - Tokarzewski, ale nie udało mu się objąć tej funkcji, ponieważ został aresztowany przez władze radzieckie. Ze względu na ewakuacje polskiego rządu do Londynu łączność z krajem została utrudniona. Dlatego też 30 czerwca 1940 r. Rowecki został powołany na Komendanta Głównego ZWZ, któremu również podlegać miał obszar okupacji radzieckiej. Sosnkowski zachował nadzór nad ZWZ jako zastępca Naczelnego Wodza, ale całość prac konspiracyjnych skupiała się w kraju pod dowództwem Roweckiego.

26 lutego 1940 r. przy ZWZ powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), w którego skład wchodzili przedstawiciele największych polskich partii politycznych. PKP stanowił polityczno - partyjne zaplecze Polskiego Państwa Podziemnego będąc organem doradczym i konsultacyjnym dla ZWZ.

Rządu emigracyjny przewidywał również utworzenie w okupowanej Polsce organów cywilnej administracji, która miał działać w konspiracji. Projekt rządowy w tej sprawie przewidywał najpierw powołanie trzech niezależnych od siebie delegatów rządu: dla Generalnego Gubernatorstwa, ziem wcielonych do rzeszy oraz obszarów okupowanych przez ZSRR. Wywołało to niezadowolenie krajowych środowisk politycznych, które dążyły do powstania jednego urzędu delegata rządu, który swymi kompetencjami objąłby cały kraj. Jednakże premier Sikorski był wierny koncepcji swojego rządu i w grudniu 1940 r. mianował delegatem rządu dla ziem wcielonych do Rzeszy Adolfa Bnińskiego, a dla Generalnej Guberni Cyryla Ratajskiego. Po aresztowaniu Bnińskiego w lipcu 1941 r. jedynym delegatem rządu pozostał Ratajski i taki stan został ostatecznie w 1942 r. prawnie usankcjonowany. W ten sposób doszło do ukształtowania się trzech członów tworzących Polskie Państwo Podziemne, które złożone było ze struktur wojskowych (ZWZ), zaplecza polityczno - partyjnego (PKP) oraz administracji cywilnej (Delegatura Rządu).

Przy Komendzie Głównej ZWZ powstało w 1940 r. Biuro Informacji i Propagandy (BIP), którego troską było przekazywanie społeczeństwu polskiemu prawdziwych i niezależnych informacji, wolnych od przekłamań hitlerowskiej propagandy. BIP wydawało główny organ prasowy ZWZ, którym był "Biuletyn Informacyjny".

Jesienią 1940 r., w ramach Biura Informacji i Propagandy, powstało Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC). Podstawowym zadaniem KWC było kształtowanie w społeczeństwie polskim postaw i zachowań patriotycznych oraz budzenie w nim ducha oporu wobec okupanta, piętnowanie postaw niegodnych Polaka, a także prowadzenie małego sabotażu, czyli walki propagandowej ze sloganami i tezami hitlerowskimi. W kwietniu 1941 r. na czele KWC stanął Stefan Korboński. W 1942 zostało ono podporządkowane Delegaturze Rządu. KWC uruchomiło pod Londynem radiostację "Świt", której nadawane po polsku audycje sugerowały, że są nadawane z terytorium okupowanej Polski. KWC publikował w dużych nakładach publikacje zawierające wzorce zachowań aktualne podczas okupacji: "10 Przykazań Walki Cywilnej", "Kodeks Moralności Obywatelskiej". KWC wzywał także społeczeństwo do bojkotu kin i tzw. gadzinówek. W ramach KWC działały również Cywilne Sądy Specjale.

Jeszcze pod koniec września 1939 r. Związek Harcerstwa Polskiego rozpoczął konspiracyjną działalność przyjmując kryptonim Szare Szeregi. Od początku swego istnienia organizacje konspiracyjne podejmowały działania przeciwko okupantowi polegające na zrywaniu napisów i flag hitlerowskich, malowania haseł antyniemieckich itp. Do prowadzenia takiej działalności powołano w grudniu 1940 r. w ramach Szarych Szeregów Organizację Małego Sabotażu "Wawer", którym dowodził Aleksander Kamiński. W kwietniu 1940 r. został powołany Związek Odwetu (ZO) na czele z mjr Franciszkiem Niepokólczyckim. Jego zadaniem było przeprowadzanie na terenie okupowanym akcji dywersyjnych i sabotażowych, jak wykolejanie transportów, przerywanie linii komunikacyjnych, wysadzanie mostów, sabotaż w fabrykach przemysłu wojennego, podpalanie magazynów. ZO cieszył się w ramach ZWZ dużą autonomią. Daleko posunięta odrębność organizacyjna obu podmiotów miała na celu utrudnienie Niemcom możliwości dotarcia do struktur ZWZ. Głównym zadaniem ZWZ było natomiast przygotowanie powstania zbrojnego na wypadek klęski Niemiec. Dlatego też Związek zajmował się przede wszystkim szkoleniem żołnierzy, gromadzeniem broni, organizowaniem siatki konspiracyjnej i rekrutacją nowych członków oraz działaniami wywiadowczymi.

W latach 1941 - 1944 konsekwentnie rozbudowywano cywilny pion Polskiego Państwa podziemnego, czyli Delegaturę Rządu na Kraj. Tworzono coraz gęstszą sieć okręgowych jednostek Delegatury. Jej głównym organem prasowym było pismo "Rzeczpospolita Polska". Funkcje Delegatów Rządu na Kraj sprawowali: wspomniany już Cyryl Ratajski w latach 1940 - 1941, odwołany przez władze w Londynie, Jan Piekałkiewicz w latach 1941 - 1943, aresztowany przez gestapo. Ostatnim Delegatem, który sprawował swą funkcję w latach 1943 - 1945 był Jan Stanisław Jankowski. W ramach Delegatury zorganizowano departamenty, które były odpowiednikami przedwojennych ministerstw. Utworzono departamenty: Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości, Oświaty i Kultury, Rolnictwa, Skarbu, Komunikacji, Prasy i Informacji, Likwidacji Skutków Wojny, Przemysłu i Handlu, Pracy i Opieki Społecznej, Poczty i Telegrafów, Odbudowy i Robót Publicznych. Część z nich miała charakter studyjny i nie podejmowała aktywnych działań. Departamenty te zajmowały się obserwowaniem i analizą sytuacji, rejestrowaniem strat i przygotowaniem projektów dotyczących działania po odzyskaniu niepodległości. Niektóre z departamentów działały czynnie. Departament Oświaty i Kultury wraz z Tajną Organizacją Nauczycielską (TON) rozpoczął organizację tajnego. polskiego nauczania. Niezwykle ważną rolę odgrywał także Departament Spraw Wewnętrznych, który sprawował kontrolę nad tajną administrację terenową.

Z zamiarem podniesienia prestiżu władz krajowych, reprezentujących polski rząd emigracyjny, zwłaszcza wobec wkraczania w granice Polskie oddziałów Armii Czerwonej, 26 kwietnia 1944 prezydent wydał dekret, na podstawie którego Jan Stanisław Jankowski został wicepremierem. Powołał on wtedy Krajową Radę Ministrów, w której skład poza nim jako przewodniczącym weszło jego trzech dotychczasowych zastępców: Adam Bień, Antoni Pajdak oraz Stanisław Jasiukowicz.

Dnia 14 lutego 1942 ZWZ został zreorganizowany i utworzono zeń Armię Krajową (AK). Na przełomie 1943 i 1944 r. liczyła ona około 250 tysięcy żołnierzy by w połowie 1944 r. wzrosną do 350 tys. AK stanowiła zatem najpoważniejszą siłę polskiego podziemia. AK stała się częścią Polskich Sił Zbrojnych, które działały w kraju. W czerwcu 1943 r. aresztowano Stefana "Grota" Roweckiego. Funkcję Komendanta Głównego AK objął po nim gen Tadeusz "Bór" Komorowski. Naczelny Wódz kategorycznie zażądał, aby wszystkie pozostałe organizacje militarne tworzone przez poszczególne partie i stronnictwa polityczne podporządkowały się AK. Przekształcenie ZWZ w AK było właśnie związane z prowadzoną akcją scaleniową. Polskie podziemie obfitowało bowiem w różnorodne organizacje militarne, reprezentujące różne partie i poglądy polityczne, których wojskowa działalność była nieskoordynowana. Tajna Organizacja Wojskowa oraz Organizacja Orła Białego związane były z obozem sanacyjnym. Straż Chłopska oraz Gwardia Ludowa reprezentowały ruch ludowy, Narodowa Organizacja Bojowa, Grupa Szańca, Związek Jaszczurczy reprezentowały środowiska prawicowe. Nie wszystkie te organizacje podporządkowały się AK.

We wrześniu 1942 r. doszło do zjednoczenia prawicowych organizacji militarnych w Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Stały one na stanowisku walki z dwoma wrogami Polski: Niemcami i ZSRR. Jednakże po bitwie pod Stalingradem ich przywódcy doszli do wniosku, że Niemcy przegrali wojnę i skoncentrowali się na walce przeciwko popieranym przez ZSRR komunistom. Działalność NSZ była kontrowersyjna. Zwalczali polską lewicową partyzantkę i zbrojne grupy mniejszości narodowych. Oddziały NSZ pacyfikowały także wsie oskarżane o lewicowość. Działalność NSZ nie przeszkodziła komunistom w osiągnięciu ich celów, posłużyła jednak za pretekst Stalinowi do stwierdzenia, że całe podziemie niepodległościowe jest wrogo nastawione do ZSRR. Działania NSZ zostały oficjalnie potępione przez Komendę Główną AK, która podjęła starania, aby włączy je do swojej struktury i ograniczyć ich skrajne akcje. 7 marca 1944 r. podpisano umowę o włączeniu NSZ w struktury AK.

Latem 1941 r., już po ataku Niemiec na ZSRR na terenach wschodnich utworzono oprócz ZWZ organizację "Wachlarz". Terenem działania "Wachlarza" miały by ziemie położone na wschód od granic Rzeczypospolitej, a jego zadaniem było organizowanie sabotażu dywersji i partyzantki, aby zdezorganizować zaplecze frontu niemieckiego. Jednakże rzeczywiste możliwości działania na terenach wschodnich okazały się bardzo małe, a akcje konspiracyjne skutkowały licznymi aresztowaniami. W listopadzie 1942 r. powstało Kierownictwo Dywersji (Kedyw), które w ramach AK miało być odpowiedzialne za prowadzenie walki bieżącej. Kedyw powstał ze Związku Odwetu i "Wachlarza". Jego pierwszym dowódcą był płk August Emil Fieldorf. W początkach lipca 1943 r. powołano Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP), które powstało z połączenia kierownictwa Walki Cywilnej oraz Kierownictwa Walki Konspiracyjnej. Na czele KWP, którego zadaniem była koordynacja całokształtu walki z okupantem stanął dowódca AK.

W okresie, gdy marsz Armii Czerwonej w kierunku terenów państwa polskiego stawał się coraz szybszy, a na terytorium polskim działała nie uznająca zwierzchności rządu londyńskiego Polska Partia Robotnicza, która była w pełni podporządkowana Stalinowi, polskie podziemne środowisko polityczne dążyło do integracji i zjednoczenia. Celem tych działań było zamanifestowania solidarnej postawy wobec polityki ZSRR w stosunku do Polski. Dążąc do zjednoczenia 21 marca 1943 r. PKP podjął decyzję o przekształceniu się w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP). W wydanej 15 sierpnia tegoż roku deklaracji cztery największe podziemne ugrupowania polityczne tworzące KRP uzgodniły gotowość bezkonfliktowej współpracy, do czasu wyborów w wolnej Polsce. 9 stycznia 1944 r. Delegat Rządu na Kraj ogłosił dekret o utworzeniu Rady Jedności Narodowej (RJN), która zastąpiła KRP. Przewodniczącym RJN został Kazimierz Pużak. 15 marca 1944 r. RJN uchwaliła deklarację programową pt. "O co walczy naród polski". Postulowano w niej sojusz z mocarstwami zachodnimi i gotowość nawiązania przyjaznych stosunków z ZSRR, pod warunkiem jednak uznania przez Moskwę integralności terytorium przedwojennego państwa polskiego. Postulowano także włączenie do Polski Prus Wschodnich. Autorzy deklaracji zapowiadali wprowadzenie w wolnej Polsce systemu demokratycznego i szerokich swobód obywatelskich. Postulowano także przeprowadzenie głębokich reform społecznych, zwłaszcza reformy rolnej.

Najważniejsze cele opracowanego przez AK i władze emigracyjne planu "Burza" miały charakter polityczny. Zgodnie z wytycznymi planu AK miała podjąć walkę przeciwko wycofującym się oddziałom niemieckim i zajmować opuszczane przez Niemców miejscowości, gdzie instalować miały się cywilne i wojskowe, polskie władze konspiracyjne. Miały one ujawnia się Armii Czerwonej i występować wobec niej jako gospodarz wyzwalanego przez nią terytorium oraz jako legalna reprezentacja rządu polskiego na uchodźstwie. Polityczne cele "Burzy" nie zostały jednak osiągnięte, ponieważ Sowieci nie chcieli współpracować z ujawniającymi się oddziałami AK, rozbrajali je i dokonywali aresztowań polskich oficerów i członków Delegatury.

Wobec niepowodzenia "Burzy" władze polskie zdecydowały się na zorganizowanie powstania w Warszawie, aby opanować stolicę przed posuwającymi się szybko w jej kierunku oddziałami Armii Czerwonej. Powstanie wybuchło 1 sierpnia 1944 r. i pomimo bohaterskich walk zakończyło się klęską. Trwało 63 dni. Po jego upadku komendant główny AK Tadeusz "Bór" Komorowski dostał się do niewoli. Jego następcą został gen. Leopold Okulicki pseudonim "Niedźwiadek. Kierownictwo Polski Podziemnej znajdujące się dotychczas w Warszawie zostało rozproszone po różnych ośrodkach. 19 stycznia 1945 r. Okulicki wydał rozkaz, w którym rozwiązał AK. Jednocześnie pod jego dowództwem rozpoczęła działać organizacja NIE, która koncentrowała się na działalności skierowanej przeciwko ZSRR. W dniach od 18 - do 21 czerwca toczył się w Moskwie proces 16 najwyższych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, z gen. Okulickim na czele. Pod pozorem rozmów z dowództwem radzieckim zostali oni podstępnie aresztowani i przewiezieni do Moskwy. Gen. Okulicki był torturowany. Proces miała charakter pokazowy. Polscy działacze niepodległościowi zostali skazani na wyroki więzienia.

2. Rząd polski na uchodźstwie

W wyniku przegranej kampanii wrześniowej najwyższe władze polskie z prezydentem Ignacym Mościckim, premierem Felicjanem Sławoj - Składkowskim i Naczelnym Wodzem Edwardem Rydz - Śmigłym zostały ewakuowane do Rumunii. Wbrew wcześniejszym porozumieniom rumuńskie władze nie zezwoliły na tranzyt rządu polskiego do Francji i internowały najwyższych polskich urzędników państwowych. W tej sytuacji prezydent Mościcki, korzystając z przyznanych mu przez konstytucję kwietniową uprawnień wyznaczył swoim następcą Władysława Raczkiewicza. Pozwoliło to na zachowanie prawnej ciągłości władz państwa polskiego, a nowy rząd polski, który swa siedzibę posiadał w sojuszniczej Francji, szybko zyskał międzynarodowe uznanie. Premierem mianowano gen. Władysława Sikorskiego, który objął również tekę ministra spraw wojskowych, a w następnej kolejności urząd Naczelnego Wodza. W wyniku tzw. umowy paryskiej Sikorski uzyskał od prezydenta Raczkiewicza zobowiązanie do wykonywania wynikających z konstytucji kwietniowej prerogatyw prezydenckich wyłącznie w porozumieniu z premierem. W ten sposób gen. Władysław Sikorski skupił w swym ręku największą władzę państwową. Po ataku Niemiec na Francję rząd polski ewakuował się do Wielkiej Brytanii, gdzie w Londynie znalazł swoja kolejną siedzibę.

Atak niemiecki na ZSRR zmienił sytuację międzynarodową. Stalin stał się członkiem koalicji antyhitlerowskiej i sojusznikiem aliantów zachodnich. Pod ich naciskiem 30 lipca 1940 r. podpisano tzw. układ Sikorski - Majski, na mocy którego Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z ZSRR zerwane po radzieckim ataku z 17 września 1939 r. W układzie zadeklarowano wspólna walkę przeciwko Niemcom i powstanie armii polskiej na terenie ZSRR.

W kwietniu 1943 r. radio berlińskie poinformowało o odkryciu w lasku katyńskim pod Smoleńskiem masowego grobu oficerów polskich. Według Berlina mordu tego dokonał w 1940 r. NKWD. Rząd polski zwrócił się z prośbą do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o przeprowadzenie śledztwa w tej sprawie. Tego samego dnia taką samą prośbę złożyli Niemcy. Moskwa, która wypierała się zbrodni oskarżając o nią oddziały niemieckie, zinterpretowała tą zbieżność jako skierowane przeciwko ZSRR polsko - niemieckie współdziałanie. Było to pretekstem dla Stalina do zerwania stosunków dyplomatycznych z polskim rządem emigracyjnym, czego dokonał ostatecznie w nocy z 25 na 26 kwietnia 1943 r.

4 lipca 1943 r., wracając z inspekcji wojskowej dowodzonego przez gen. Władysława Andersa 2. Korpusu Polskiego premier Władysław Sikorski zginął w katastrofie lotniczej nad Giblartarem. Nowy rząd sformował przedstawiciel Stronnictwa Ludowego Stanisław Mikołajczyk. Funkcję Naczelnego Wodza objął gen. Kazimierz Sosnkowski.

Upadek powstania warszawskiego był jedną z przyczyny dymisji Sosnkowskiego. Jego następcą mianowano gen. Tadeusza "Bora" Komorowskiego, który został nowym Naczelnym Wodzem. Premier Mikołajczyk nie widząc możliwości pójścia na kompromis z ZSRR w sprawie wschodniej granicy Polski 24 listopada 1944 r. złożył rezygnację. Kolejny gabinet sformował Tomasz Arciszewski. Nowy rząd polski nie miał już jednak autorytetu i silnej pozycji międzynarodowej, ponieważ pod naciskiem Stalina przedstawiciele trzech wielkich mocarstw na konferencji w Jałcie podjęli decyzje o sformowaniu w Polsce tzw. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN), który składałby się z przedstawicieli popieranego przez ZSRR, utworzonego na terenach polskich Rządu Tymczasowego oraz władz polskich na uchodźstwie. 21 czerwca 1945 r. powstał TRJN z Edwardem Osóbka - Morawskim na czele. Wicepremierem został Stanisław Mikołajczyk. W następnych miesiącach rząd ten zyskał międzynarodowe uznanie, co było równoznaczne z cofnięciem przez aliantów zachodnich poparcia dla rządu Arciszewskiego.