Upadek I Rzeczypospolitej.

Istnieje wiele przyczyn upadku Rzeczypospolitej, które można odnaleźć w różnych okresach polskiej państwowości. Trudno jest jednak wskazać początków jej degradacji, ponieważ wpływało na tą sytuację bardzo wiele czynników. Przyczyny doprowadzające do upadku państwa polskiego kształtowały się na różnych płaszczyznach, między innymi w polityce, gospodarce i mentalności polskiego społeczeństwa. Od XVI wieku główną rolę odgrywała szlachta, która stanowiła około 10% społeczeństwa, a pod względem majątkowym była bardzo zróżnicowana. Znaczenie szlachty zaczęło rosnąć dwa stulecia wcześniej w skutek otrzymywania licznych przywilejów. O przynależności do tego stanu decydowały herby, nazwiska rodowe, wykonywanie jurysdykcji nad poddanymi, posiadanie dóbr na prawie rycerskim i służba rycerska. Zatem równowaga między królem a szlachtą została zachwiana. Realną władzę przejął stan szlachecki, podczas gdy w innych europejskich krajach występował absolutyzm. Rzeczypospolita była krajem tolerancji religijnej, a w innych państwach toczono wojny religijne. Z czasem rosła w siłę pozycja magnaterii, której celem była koncentracja władzy i nieograniczone rządy. Podczas panowania dwóch ostatnich Jagiellonów polityka wewnętrzna naszego państwa uległa zachwianiu. Nastąpił okres rywalizacji między starymi rodami możnowładców i nową, średnią szlachtą, która przez przywileje gospodarcze i polityczne osiągnęła duże znaczenie. Aleksander Jagiellończyk i Zygmunt Stary faworyzowali oligarchię szlachecką przez nadania licznych urzędów i dóbr ziemskich - królewszczyzn. Średnia szlachta domagała się od króla współpracy i nowych praw. Walka nowej szlachty z możnowładztwem doprowadziła do uzyskania przez nią licznych przywilejów, a dzięki zasadzie zakazu łączenia w jednych rękach niektórych godności i urzędów wzmocnieniu uległa jej pozycja. Na podstawie konstytucji Nihil novi z 1505 roku wprowadzono formułę, że król bez zgody senatu i izby poselskiej nie będzie sam decydował. W skutek działalności ruchu egzekucji praw i dóbr spisano dobra koronne, nastąpiła egzekucja dóbr, powołano wojsko kwarciane, skontrolowano finanse królewskie, utworzono skarb publiczny oraz ujednolicono administracyjnie państwo przez ograniczenie odrębności Mazowsza, Litwy, Prus Królewskich i Księstwa Oświęcimsko - Zatorskiego. Słabość Rzeczypospolitej uwidaczniała się w sposobie wyboru króla - wolnej elekcji, która rodziła spory między szlachtą a magnaterią. Ingerencja obcych doradców królewskich wpływała na słabość państwa, które za czasów królów elekcyjnych, zwłaszcza Augusta II i Augusta III straciło na znaczeniu. Zrywano sejmy i sejmiki, stosowano zasadę liberum veto, szerzyły się przekupstwa magnatów, którzy byli na usługach obcych władców. Brakowało silnej armii i pustoszał skarb publiczny. W czasie bezkrólewia toczono wojny domowe, które skłócały ze sobą społeczeństwo. Urosła pozycja polityczna Rosji, Prus i Austrii. Długie wojny znacznie osłabiały Rzeczypospolitą i naruszyły równowagę wewnętrzną w państwie. Zrujnowana była gospodarka, ponieśliśmy duże straty demograficzne i utraciliśmy prestiż międzynarodowy. Upadła kultura, zrodziła się ksenofobia i nietolerancja religijna. Sąsiednie mocarstwa zaczęły umacniać swoje wpływy w naszym kraju. Wszelkie próby wprowadzenia reform były gwałtownie hamowane przez króla lub opozycję, albo przez ludzi podstawionych przez obcych władców. Naszym sąsiadom zależało, aby Polska była państwem słabym i niezdolnym do samodzielnego istnienia na arenie politycznej. Kolejną przyczyną upadku Rzeczypospolitej było gospodarcze zacofanie kraju. Europa w XVI i XVII stuleciu podzieliła się na dwie strefy gospodarcze: rzemieślniczy zachód i rolniczy wschód. Trud zaopatrywania Europy w żywność przejęła Polska, która posiadała wielkie latyfundia i pola uprawne na Litwie i Ukrainie. Powstawały duże folwarki pańszczyźniane zakładane przez szlachtę. Podczas gdy w Polsce powracano do systemu pańszczyźnianego to w Europie coraz popularniejsze stawało się czynszowanie. Rzeczypospolita stała się państwem rolniczym i zacofanym. Odgrywała rolę magazynu zbożowego dla europejskich krajów. Wszystkie te czynniki wpływały na upadek. Polskiej katastrofy upadku państwowości nie można jednak ograniczać do trzech rozbiorów. Przyczyny tkwiły w czynnikach wewnętrznych i zewnętrznych. Przyczynili się do tego także Polscy królowie, którzy przekładali swoje własne interesy nad dobro państwa. Zygmunta III interesowała tylko korona szwedzka, co doprowadziło do długotrwałej wojny z tym państwem. Popsuły się też stosunki z Rosją i Turcją, co w następstwie spowodowało kolejne wojny, które toczyły się za jego następców Władysława IV i Jana Kazimierza. Wojska saskie, szwedzkie, tureckie, kozackie i rosyjskie bezlitośnie łupiły obszar Rzeczypospolitej. Traciliśmy kolejne terytoria i wpływy polityczne. W XVIII wieku zabrakło środków materialnych i chęci dla przezwyciężenia anarchii i zaprowadzenia gruntownych reform polityczno - ustrojowych. W czasach saskich nastąpił okres nietolerancji, upadły miasta i wsie. Jednakże gospodarka ożywiła się, a nowatorskie poglądy oświeceniowe Stanisława Konarskiego i Stanisława Leszczyńskiego przyczyniły się do rozwoju dalszych reform. Po śmierci królów saskich władcą został Stanisław August Poniatowski (1764 - 1795), który będąc przedstawicielem obozu Familii miał poparcie carycy Katarzyny II. Był ostatnim królem elekcyjny, który jednocześnie zdecydował się zreformować ustrój Polski. Wprowadzono nowy regulamin obrad sejmowych, wyłączono z udziału w zjazdach szlachtę gołotę - bez majątku. Zwiększono budżet wojskowy, zaprowadzono dyscyplinę, zastosowano nowe regulaminy wśród piechoty oraz dragonii, popierano rozwój manufaktur. Nowo utworzonym Korpusem Kadetów dowodził Adam Czartoryski. Zwiększono produkcję, ulepszono transport. W Polsce i na Litwie powołano oddzielne Komisje Skarbowe i Wojskowe. W Warszawie założono Szkołę Rycerską, powstało oświeceniowe pismo "Monitor". Chcąc powstrzymać dalsze reformy zwrócono uwagę na sprawę wyznaniową. Obalono część projektów rodziny Czartoryskich i Zamoyskich, a próba interwencji posłów rosyjskich i pruskich miała na celu niedopuszczenie do zaprowadzenia reform wewnętrznych w kraju. Szlachta zawiązywała nowe konfederacje. Po konfederacji radomskiej powołano kolejną w miejscowości Bar w 1768 roku. Występowała ona przeciwko obecności wojsk rosyjskich na obszarze Rzeczypospolitej. Skrytykowano politykę Katarzyny II, która ingerowała w sprawy polskie. W 1772 roku podpisano porozumienie rosyjsko - pruskie, do którego dołączyła się Austria. Oskarżano Rzeczypospolitą o anarchię i słabość wewnętrzną. 5 sierpnia 1772 roku doszło do podpisania w Petersburgu konwencji rozbiorowej, na podstawie której ustalono granice I rozbioru. W państwie rosyjskim znalazły się województwa leżące na prawym brzegu Dźwiny. Były to województwo inflanckie, płockie i witebskie. Carycy przypadła także część wschodniego województwa mińskiego. Terytorium I zaboru rosyjskiego liczyło 92 tysiące km² i zamieszkiwane było przez 600 tysięcy osób. Prusy otrzymały województwa pomorskie bez Gdańska, malborskie z Warmią oraz województwo chełmińskie bez Torunia. Poszczególne skrawki ziemi lęborsko - bytowskiej, poznańskiej, gnieźnieńskiej, inowrocławskiej i brzesko - kujawskiej znalazły się pod kontrolą pruską. Prusom przypadło około 36 tysiące km² z 580 tysiącami mieszkańców. W Austrii znalazł się Spisz, województwo krakowskie i sandomierskie po Wisłę i rzekę San. Ponadto część województwa podolskiego po Zbrucz, województwo lubelskie, ruskie i fragmenty ziemi chełmińskiej. Obszar ten zajmował ponad 82 tysiące km² i zamieszkiwany był przez 2, 5 miliona mieszkańców. Ziemie te otrzymały nazwę Królestwa Galicji i Lodomerii. Po I rozbiorze Rzeczypospolita utraciła 30% swojego obszaru i prawie 37% ludności. Król Stanisław August Poniatowski skrytykował zaistniałą sytuację polityczną i zwrócił się do władców europejskich o wsparcie, jednak bez wyraźnych skutków. Szlachta pogodziła się z traktatem rozbiorowym, ponieważ zachowała swoje dotychczasowe przywileje i prawa. Pomimo utraty znacznych obszarów Rzeczypospolita istniała nadal, co nie przekreślało szans kolejnych reform, mających na celu umocnienie i ujednolicenie państwa. W trakcie sejmu zwołanego w 1773 roku zaborcy zwrócili uwagę, aby Polacy zaakceptowali zaistniałą sytuację polityczną. Utworzono Radę Nieustającą, która otrzymała część kompetencji należących do króla. Powołano Komisję Edukacji Narodowej, czyli pierwsze polskie ministerstwo oświaty i nauki. Pomimo chwilowych prób zreformowania kraju Rosja nie zamierzała oddać inicjatywy w ręce Polaków. Wykorzystując zatargi między polskimi sąsiadami Sejm Czteroletni 3 maja 1791 roku uchwalił pierwszą w naszym państwie ustawę zasadniczą, czyli konstytucję, która regulowała ustrój, funkcjonowanie władzy oraz prawa i obowiązki obywatelskie. Uchwalenie ustawy zasadniczej przebiegało w atmosferze tajemnicy, stąd jej zaistnienie określano mianem zamachu stanu. Izba poselska nie była zapoznana z nowym projektem, a w momencie uchwalania konstytucji w Warszawie było tylko 182 posłów. Pomimo tego projekt trafił do sejmu, a zdezorientowana opozycja była w mniejszości. Po odczytaniu i przyjęciu ustawy nastąpiło zaprzysiężenie konstytucji. Mówiła ona o dziedziczności tronu polskiego przez saskich Wettinów. Wprowadzała trójpodział władzy i nowe rozwiązania ustrojowe. Sejm jako instytucja reprezentowana przez szlachtę stanowił najwyższy organ władzy. Posłów wybierano raz na dwa lata. W ramach kompetencji sejmu leżała władza ustawodawcza, podatkowa i sprawowanie funkcji kontrolnych nad rządem. Ustanowiono Straż Praw, która była władzą wykonawczą razem z królem. W jej skład wchodził król - przewodniczący, prymas oraz pięciu ministrów. Do jej funkcji należały sprawy administracji, polityki zagranicznej, sprawy wewnętrzne i finanse.Zreformowano sądownictwo i wprowadzono niezawisłość sądów. Liberum veto, konfederacje i wolna elekcja uległy zniesieniu. Przeciwko zaistniałej sytuacji, którą określano jako zamach stanu wystąpili Polscy magnaci przebywający w Rosji. Zawiązali oni konfederację, którą ogłoszono w miejscowości Targowica w 1792 roku. Jej twórcy zamierzali zniszczyć z pomocą Katarzyny II dzieło Sejmu Czteroletniego i znieść konstytucję 3 maja. Wojna polsko- rosyjska toczona przez około dwa miesiące zakończyła się niepomyślnie dla Polaków. Stanisław August Poniatowski sprawując naczelne dowództwo nad wojskiem Rzeczypospolitej miał poparcie armii litewskiej dowodzonej przez Ludwika Wirtemberskiego.Pomimo dwóch bitew pod Zieleńcami i Dubienką zakończonych pomyślnie dla Polaków sytuacja nie wyglądała najlepiej. Poniatowski nie wierzył w zwycięstwo, a zdrada wojsk litewskich przesądziła o przegranej. Według meldunku wojska rosyjskie w Polsce wspierały legalną władzę skonfederowanego narodu polskiego. W tej sytuacji polski król podjął decyzję o przystąpieniu do konfederatów, co przekreślało nadzieje na zwycięstwo. Przeciwko temu sprzeciwiło się wielu oficerów, którzy podali się do dymisji. Polaków wcielano do armii rosyjskiej, konfiskowano ich mienie i wprowadzono liczne represje. Unieważniono konstytucję 3 maja, a wojska rosyjskie plądrowały ziemie Rzeczypospolitej. Z inicjatywą drugiego rozbioru wyszły Prusy, które po przegranej wojnie 1792 zaczęły się domagać w zamian za pozostanie w koalicji przeciw Francji wynagrodzenia ziemiami polskimi. Pomysł ten poparła także Katarzyna II, natomiast Austria nie wzięła udziału w drugim rozbiorze. Nową konwencję rozbiorową podpisano 23 stycznia 1793 roku w Petersburgu. Prusy zajęły pozostałe rejony Wielkopolski, miasta Toruń i Gdańsk, województwo kaliskie, sieradzkie i płockie. Razem 57 tysięcy km² zamieszkiwało ponad milion osób. Rosji przypadło województwo podolskie, kijowskie, bracławskie, reszta województwa płockiego oraz wschodnie skrawki obszaru wileńskiego, nowogrodzkiego i mińskiego. Tereny te obejmowały prawie 250 tysięcy km², na których mieszkało 3 miliony ludzi. Drugi rozbiór Rzeczypospolitej spowodował upadek gospodarczy kraju, ponieważ szlaki rynku handlowego uległy rozerwaniu. Nastąpił upadek rolnictwa i systemu bankowego, pobierano ogromną kontrybucję. Większość polskiej inteligencji zdecydowała się emigrować z kraju, a ci co pozostali podjęli próbę wywołania powstania zbrojnego. W marcu 1794 roku wybuchło powstanie kościuszkowskie, na czele którego stanął Tadeusz Kościuszko. Wybuch powstania przyśpieszyła decyzja w sprawie redukcji polskiego wojska. Pragnąc nie dopuścić do tego wyruszyła z Ostrołęki w stronę Krakowa brygada Antoniego Madalińskiego. 24 marca 1794 roku przebywający w Krakowie Kościuszko ogłosił akt powstania, którego hasłem było wolność, równość i niepodległość. Powstańcy walczyli na obszarze Krakowa, Warszawy, Lublina i Wilna, jednak brakowało rekruta, stąd naczelnik powstania wydał "odezwę połaniecką". Na jej podstawie uwolniono służących w wojsku chłopów od obowiązku odrabiania pańszczyzny i zniesiono poddaństwo osobiste chłopów. Pomimo zwycięskiej bitwy pod Racławicami kolejne potyczki powstańców w bitwie pod Szczekocinami i Maciejowicami doprowadziły do katastrofalnej sytuacji. Upadło powstanie na Litwie, a w listopadzie 1794 roku miała miejsce rzeź Pragi. Po przegranej przez Polaków bitwie pod Radoszycami wojsko polskie uległo rozproszeniu. 24 października Rosja, Prusy i Austria podpisały akt III rozbioru Polski. Prusy dostały Mazowsze z Warszawą i tereny Litwy po Niemen. Austrii przypadła Małopolska z Krakowem, Lubelszczyzna, część Mazowsza i Podlasie po Bug. W Rosji znalazły się tereny na wschód od linii Niemen - Bug i Kurlandia.