1. Rozbiór

Od początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Rzeczypospolita znajdowała się pod dużym wpływem Rosji. Obranemu pod eskortą wojsk rosyjskich królowi polskiemu trudno było zdobyć się na działania samodzielne i niezależne od rządzącej Rosją carycy Katarzyny II. Fundamentem polityki Stanisława Augusta była współpraca z Rosją. Nierównorzędność partnerów polski król starał się zniwelować i próbował zachować samodzielność w polityce wewnętrznej. Protektorat Rosji miał zdaniem Stanisława Augusta spełnić dwa zadania. Po pierwsze, umożliwić przeprowadzenie niezbędnych reform ustrojowych, co wiązało się z umocnieniem władzy królewskiej i poskromieniem magnackiej oligarchii. Po drugie, osłonić Rzeczypospolitą przed głównym niebezpieczeństwem, które stanowiły dla niej Prusy, które przezywały okres swej terytorialnej ekspansji i po przyłączeniu Śląska dążyły do kolejnych nabytków w Saksonii i Polsce. Rozumowanie Stanisława Augusta nie pozbawione było racjonalnych przesłanek. Król polski wiedział, że dzięki osobistej znajomości z Katarzyną cieszy się jej dużym zaufaniem. Poza tym Rosja mogła chcieć stabilizacji w Polsce, aby uczynić z niej państwo buforowe, chroniące ją przed Prusami. Stanisław August przeceniał jednak poparcie dworu petersburskiego, które nie było ani pełne, ani bezwarunkowe. Cesarzową niepokoiła zbyt samodzielna polityka króla polskiego, była także przeciwna nadmiernemu wewnętrznemu wzmocnieniu Polski.

W wyniku brutalnej ingerencji ambasadora rosyjskiego w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej oraz aresztowaniu przez Rosjan polskich senatorów na sejmie delegacyjnym w 1767 r. wybuchła w Polsce konfederacja, zawiązana w miejscowości Bar. Walczyła ona przeciwko królowi polskiemu oraz rosyjskiej dominacji w Polsce. Barżanie liczyli na sojusz z Turcją, która w 1768 r. rozpoczęła wojnę z Rosją.

Konfederacja barska oraz wojna turecko - rosyjska doprowadziły do umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Rzeczypospolita nie była już jedynie domeną wpływów rosyjskich. Wykorzystując osłabienie pozycji Rosji w Polsce Austria, pomimo neutralności w konflikcie polsko - rosyjskim, w lutym 1769 r. odcięła kordonem sanitarnym starostwa spiskie, które stanowiły enklawę polską na terenach rządzonych przez Habsburgów. Stworzono w ten sposób precedens, który miał być wykorzystany za dwa lata.

Zwycięstwa rosyjskie w wojnie z Turcją napełniały niepokojem dwory w Wiedniu i Berlinie. Obawiano się nadmiernego wzrostu potęgi Rosji i zachwiania równowagi w Europie. Dlatego też Austria jak i Prusy dla wyrównania stosunku sił zaproponowały rozbiór ziem Rzeczypospolitej. Rosji groziło skierowane przeciwko niej austriacko - pruskie porozumienie. Poza tym niechętna jej Francja coraz bardziej angażowała się w konflikt w Polsce po stronie konfederatów. W związku z tym, mimo wahań caryca Katarzyna zrezygnowała z rosyjskiej wyłączności na całokształt wydarzeń w Rzeczypospolitej i zgodziła się na jej rozbiór. Za wyrażenie swojej zgody na nabytki Rosji kosztem Turcji, Prusy i Austria miały otrzymać odszkodowanie w postaci ziem polskich. Rosja wysuwała stosunkowo małe żądania terytorialne, ponieważ obawiała się nadmiernego wzmocnienia mocarstw niemieckich i dążyła do zachowania swego protektoratu nad resztą ziem Rzeczypospolitej.

Do trójstronnego porozumienia rozbiorowego doszło w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. Zabory uzasadniano w traktacie całkowitym rozkładem państwa polskiego oraz anarchią i wyniszczającą dla kraju rywalizacja różnych frakcji politycznych. Pretekstem dla uzasadnienia rozbioru była zatem dla mocarstw konfederacja barska.

Rosja zagarnęła obszar 92 tysięcy km2, zamieszkały przez 1,3 mln ludzi. Były to województwa: inflanckie, część płockiego i witebskiego, mścisławskie i część mińskiego. Do największych utraconych miast należały: Połoc, Witebsk, Mohylew, Homel, Mścisław. Zabór rosyjski był największy pod względem obszaru i ważny dla Rosji ze względów strategicznych i gospodarczych, gdyż umożliwiał transport rzeczny Dźwiną do wielkiego bałtyckiego portu w Inflantach, jakim była Ryga. Jednakże z punktu widzenia Rzeczypospolitej tereny zaboru rosyjskiego były jedynie słabo zaludnionymi kresami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Austria i Prusy otrzymały tereny znacznie cenniejsze. Pod panowanie Habsburgów dostał się obszar o powierzchni 83 tysięcy km2, zamieszkany przez2,65 mln mieszkańców. Znalazły się w nim części województw krakowskiego i sandomierskiego, prawie całe województwo ruskie i bełskie, część podolskiego i wołyńskiego. W skład zaboru austriackiego wchodziło jedno z najważniejszych miast Rzeczypospolitej - Lwów. Poza tym w ręce Habsburgów dostał się Zamość, a Kraków stał się miastem granicznym. Również kopalnie soli w Wieliczce, Bochni i na Rusi znalazły się pod panowaniem austriackim. Utracone na rzecz Austrii ziemie stanowiły rdzeń państwa polskiego, zamieszkane były w dużym stopniu przez ludność polską. Szlachta z tych terenów często wykazywała się patriotyczna postawą w walce ze szwedzkim lub tureckim najeźdźcą. Prusy zajęły obszar najmniejszy jednakże najcenniejszy i najgęściej zaludniony. Zabór pruski miał 36 tysięcy km2 powierzchni, zamieszkiwany był przez 580 tysięcy mieszkańców. W jego skład wchodziły województwa: pomorskie, malborskie, chełmińskie, i księstwo warmińskie. Ponadto część województw poznańskiego, gnieźnieńskiego, inowrocławskiego i brzesko - kujawskiego. Pod wpływem nacisków angielskich Prusy nie zajęły Gdańska. Toruń stał się miastem granicznym. Nabytki pruskie stanowiły najbogatsze i najsilniejsze ekonomicznie dzielnice Rzeczypospolitej. Ich posiadanie pozwalało Prusakom kontrolować polski handel bałtycki i narzucać na niego potężne cła.

2. Sejm rozbiorowy

Nowy ambasador rosyjski w Polsce - Otto Magnus von Stackelberg naciskał na szybkie zwołanie sejmu, który zatwierdziłby dokonane rozbiory. Odraczanie zwołania sejmu oraz przeciwstawiająca się rozbiorom propagandowa akcja protestacyjna na dworach europejskich były wszystkim, na co zdobyć się mogła okupowana i rozbita politycznie Rzeczpospolita. Dwory zaborców postawiły ultymatywne żądanie zwołania sejmu na kwiecień 1773 r. W przeciwnym razie zagroziły rozszerzeniem zaborów. Dalszy bojkot żądań zaborców był więc niemożliwy. Na sejmie rozbiorowym pod naciskiem rosyjskim zawiązano konfederację, aby ustrzec się przed możliwością zerwania sejmu. Marszałkiem konfederacji został były konfederata barski Adam Poniński. Był to człowiek pozbawiony skrupułów i całkowicie oddany rosyjskiemu ambasadorowi. Za okazywana Rosjanom wierność Poniński odbierał zresztą sowite finansowe gratyfikacje.

W początkowej fazie sejmu ujawniła się opozycja, na czele której stanęli poseł nowogrodzki Tadeusz Rejtan oraz Samuel Korsak. Protestowali oni nie tylko przeciwko rozbiorowi, ale również przeciw nielegalnie zawiązanej konfederacji. Posłowie ci stosowali obstrukcję sejmową, nie chcąc dopuścić do wyboru Ponińskiego na marszałka poselskiego. Taktyka Rejtana była zgodna z tradycyjną kulturą szlachecką i przywiązywała dużą wagę do spraw proceduralnych. W trzecim dniu trwania sejmu, w którym miało dojść do wyboru marszałka Poniński musiał przełożyć sesję sejmową na drugi dzień. Wtedy nastąpiła scena znana z obrazu Matejki. Rejtan nie chcąc wypuścić posłów z izby poselskiej, położył się w drzwiach wyjściowych. Protest ten miał znaczenie symboliczne i nie mógł liczyć na sukces, ale zyskał szeroki oddźwięk wśród szlachty. W dniu następnym do sejmowej konfederacji przystąpił król wraz z senatem. Stanisław August był przekonany, że nie było już szansy na odwrócenie biegu wydarzeń i uniknięcie rozbioru. Liczył jednak, że na sejmie ustrojowym uda się przeprowadzić przynajmniej ograniczone reformy ustrojowe. Wybrana delegacja sejmowa przyjęła traktaty rozbiorowe, które 30 września 1773 r. zostały ratyfikowane przez sejm.

3. Gospodarcza i polityczna stabilizacja

Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej i stanowiące jego konsekwencje dalsze osłabienie suwerenności państwa nie powstrzymały, rozpoczętego pod koniec panowania Augusta II stałego rozwoju gospodarczego. W podejmowaniu różnorakich inicjatyw gospodarczych przewodził król i oświeceni magnaci. Zniesiono prywatne cła wewnętrzne, uruchomiono w Warszawie mennice, urzędowo ustalono miary i wagi, troska władz o dobry stan dróg lądowych, uporządkowanie administracji miast poprzez stworzenie w nich Komisji Dobrego Porządku. Wszystkie te działania stworzyły prawne i praktyczne podstawy dla dynamicznego rozwoju handlu wewnętrznego w Polsce. Stanisław August założył wiele manufaktur, zwłaszcza w ekonomii grodzieńskiej pod zarządem Antoniego Tyzenhauza. Sukces odniosła gospodarcza inicjatywa prymasa Michała Poniatowskiego, który powołał towarzystwo akcyjne pod nazwą Społeczeństwo Fabryki Krajowej Płóciennej. Utrudnienia i szykany celne ze strony Prus zaktywizowały inne zapomniane drogi handlowe. Zbudowany przez hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego kanał długości 53 km połączył Niemen z Dnieprem i umożliwił spław litewskiego drewna do Bałtyku. Przy poparciu sejmu powołano w 1782 r. kompanię Handlu Czarnomorskiego, na czele której stanął Piotr Potocki.

Sejm rozbiorowy powołał Radę Nieustającą. Organ ten powstał kosztem prerogatyw monarchy i w zamierzeniu Petersburga maił być w pełni zależny od sejmu oraz rosyjskich ambasadorów. Rada Nieustająca składała się z wybieranych przez sejm na dwa lata konsyliarzy. Obradowała pod przewodnictwem króla, który zobowiązany był stosować się do uchwał większości. Rada dzieliła się na pięć departamentów o ściśle wyodrębnionych kompetencjach, z jednoosobowym kierownictwem. Były one odpowiednikiem dzisiejszych ministerstw. Należały do nich: departamenty interesów cudzoziemskich, departament policji, departament skarbu, departament wojska, departament sprawiedliwości. Rada Nieustająca była najwyższą władzą wykonawczą w Rzeczypospolitej. Decydowała wraz z królem o obsadzie urzędów ministerialnych i senatorskich. Posiadała prawo do ogłaszania obowiązującej wersji praw. Ostateczna ocena działalności Rady Nieustającej jest trudna. Z jednej strony słusznie uważano ja za narzędzie rządów rosyjskich. Z drugiej, jej działalność administracyjna miała pozytywne skutki, porządkowała wiele spraw i kontynuowała modernizację kraju. Stanisław August Poniatowski duże nadzieje wiązał z przygotowywanym pod przewodnictwem kanclerza Andrzeja Zamoyskiego kodeksem praw polskich. Niemniej jednak nie został on wprowadzony w życie

4. Komisja Edukacji Narodowej

W 1773 r., na sejmie rozbiorowym zapadła decyzja o utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej (KEN), która miała podlegać bezpośrednio królowi. Tym samym państwo przejęło kontrolę nad szkolnictwem i rozpoczęło nadawać mu świecki charakter. Kasata zakonu jezuitów, który dotychczas dzierżył pieczę nad większością polskich szkół średnich, umożliwiła zasadniczą reformę polskiego szkolnictwa. KEN przejęła majątek jezuitów. W skład Komisji weszły wybitne osobistości tamtych czasów. Byli wśród nich: Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, późniejszy prymas Michał Poniatowski, czy też biskup wileński Ignacy Massalski. Wśród współpracowników Komisji znalazło się wielu wybitnych pedagogów i działaczy edukacyjnych, między innymi: Grzegorz Piramowicz i Hugo Kołłątaj.

W 1775 r. powołane zostało z inicjatywy Komisji Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych, które podjęło się systematycznej pracy nad przygotowywaniem nowych podręczników szkolnych. Na czele Towarzystwa stał Ignacy Potocki, a jego sekretarzem był Grzegorz Piramowicz, autor podręcznika "Nauka obyczajowa" oraz książki "Powinności nauczyciela". W sumie Towarzystwo wydało 29 podręczników do różnych przedmiotów. Były one wcześniej analizowane, dyskutowane i zatwierdzane przez władze tej instytucji. Inspektorzy szkolni, wysyłani przez Komisję w teren, dokonali reformy zarówno dwóch istniejących wtedy uniwersytetów, jak i prawie wszystkich szkół średnich. Komisja Edukacji Narodowej opracowała strukturę oświaty, w której szkoły główne miały kierować wydziałowymi, a te podwydziałowymi, którym z kolei podlegały szkoły parafialne i zakłady dla dziewcząt. Komisja zorganizowała scentralizowany model szkolnictwa świeckiego, który podlegał państwu i miał realizować jego cele.

Najważniejsza rola w tym systemie przypadała szkołom głównym, którymi stały się uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Zostały one gruntownie zreformowane. W Krakowie reformy przeprowadził Hugo Kołłątaj. Rozbudował katedry matematyki, fizyki, chemii, ograniczył przywileje teologii, a jako język wykładowy wprowadził polski. Równie skutecznie reformował uczelnię wileńską były jezuita i matematyk Marcin Poczobut - Odlanicki. Pod kierownictwem KEN pozostawały 74 szkoły średnie, wśród których wyróżniono 10 szkół wydziałowych i podległe im szkoły podwydziałowe. Przygotowane zostały dla nich nowe programy, w których Komisja położyła duży nacisk na nauki ścisłe, na poznawanie języka, historii i geografii narodowej. Ograniczono rolę łaciny i usunięto teologię. Postawę obywatelska miał kształtować nowy przedmiot: "nauka moralna", która stanowiła coś w rodzaju świeckiej etyki.

Komisja Edukacji Narodowej była w rzeczywistości jednym z pierwszych w Europie świeckich ministerstw oświaty. Jej działalność i rozmach przeprowadzonych reform nie miały sobie równych na kontynencie. Z jej wzorców czerpały zarówno Prusy jak i Austria.. Prace Komisji były kontynuowane w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Działalność Komisji Edukacji Narodowej stanowiła największe osiągnięcie kultury Polski czasów Oświecenia. W zakresie poziomu i organizacji szkolnictwa wyższego i średniego Polska znalazła się w europejskiej czołówce. Edukacyjna działalność Komisji zaważyła na wytworzeniu się nowych postaw w społeczeństwie polskim. Szczególnie silnie nowy sposób kształcenia oddziaływał na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej. W ten sposób ślady działalności Komisji trwały jeszcze długo w XIX w.