Reformy cywilizacyjne w Rosji carycy Katarzyny II.

Trudno znaleźć choćby jedną osobę, która nigdy nie słyszała o carycy Katarzynie II, wielkiej rosyjskiej monarchini, która przyczyniła się do utraty przez XVIII-wieczną Rzeczpospolitą niepodległości oraz narodowej wolności. Przyjrzyjmy się zatem tej nietuzinkowej kobiecie oraz nowożytnej władczyni.

Katarzyna II przyszła na świat dnia 2 maja 1729 roku, w Szczecinie. Była córką władcy jednej z niemieckich prowincji, niejakiego Chrystiana Augusta Anhalt-Zerbst. W dniu chrztu rodzice dali malutkiej księżniczce imiona Zofia Fryderyka Augusta. Z kolei imię pod którym poznał monarchinię cały ówczesny, nowożytny świat, nadano Katarzynie w dniu ślubu z księciem holsztyńskim Piotrem Ulrykiem, późniejszym carem rosyjskim Piotrem III. Małżonkowie pobrali się w 1745 roku. Związek Katarzyny oraz Piotra nie należał do najszczęśliwszych. Piotr był nie tylko alkoholikiem, rozpustnikiem, ale także rozpieszczonym, zachowującym się niczym niezrównoważone i niesforne dziecko, mężczyzną. W bardzo niedługim czasie rosyjska opinia publiczna uznała, że małżonek Katarzyny nie nadaje się do roli przywódcy jednego z największych i najpotężniejszych państw ówczesnego świata. Katarzyna rozpoczęła więc konsekwentną, pełną determinacji oraz poświęcenia walkę o moskiewski tron. Wkrótce skłoniła swego małżonka do abdykacji, i sama przejęła rządy w Imperium Rosyjskim. Nie minęło wiele czasu gdy państwo obiegła wiadomość, że Piotr III zginął zamordowany. Nie wykluczone, że za śmiercią męża stała jego żona.

Wstępując na rosyjski tron, Katarzyna II zamierzała zapisać się w dziejach państwa, jako monarchini wielka, postępowa, nowoczesna oraz oświecona. Niemal natychmiast po objęciu rządów wybrała się więc do senatu. Przybywszy na miejsce, władczyni zapytała zgromadzonych ile miast wchodzi w skład rosyjskiego państwa. Jakże wielkie było jej zaskoczenie kiedy okazało się, że senatorowie nie znają odpowiedzi na tak proste wydawać by się mogło, pytanie.

W polityce wewnętrznej Katarzyna II zamierzała kontynuować dzieło swego wielkiego poprzednika, Piotra I. Aby spełnić swoje największe marzenie, i uczynić z XVIII-wiecznej Rosji kraj nowoczesny oraz postępowy, caryca potrzebowała nie tylko środków finansowych, ale także doskonałych pomysłów.

Realizację swych zamierzeń rozpoczęła od terenów wiejskich. Ponieważ państwo rosyjskie uchodziło za kraj typowo rolniczy, caryca postanowiła wykorzystać potencjał kryjący się w rodzimym ziemiach uprawnych. Wysłała więc Katarzyna II swych przedstawicieli w teren. Ci mieli nie tylko dokonać stosownego oglądu oraz oceny sytuacji rysującej się w krajowym rolnictwie, ale także (a może nade wszystko) mieli zaproponować nowe, wydajne i niedrogie rozwiązania oraz zmiany. Wielki nacisk położono na innowacje w uprawach. Caryca chcąc zachęcić do nich rosyjskich chłopów, proponowała stosowne wsparcie finansowe.

Na tym sprawa bynajmniej się nie kończyła. Tak bowiem oto, ze specjalną misją do państwa niemieckiego wysłany został Grzegorz Orłow. Dlaczego napisałam, że ze misją specjalną? Otóż dlatego, że na miejscu miał on przekonywać niemieckich osadników do przenoszenia się ze swym dobytkiem na ziemie rosyjskie. Opublikowane w niemieckiej prasie ogłoszenia Orłowa, zapewniały osadników nie tylko o doskonałych warunkach naturalnych rozpościerających się w kraju carów, ale także o fantastycznych wręcz możliwościach funkcjonowania nowoprzybyłych rolników. Niemcy na przeniesieniu się do Rosji mogli skorzystać zwolnieniem ze świadczeń podatkowych rzędu nawet 30 lat. Nic więc dziwnego, że zainteresowanie warunkami oferowanymi przez Rosjan było wśród Niemców ogromne.

Wielkim sukcesem panowania carycy Katarzyny II, było odkrycie bogactw (czyli złóż mineralnych) znajdujących się pod ziemią. Uruchomiono szereg kopalni, przystąpiono do eksploatacji. W Petersburgu otworzono z inicjatywy Katarzyny II, pierwszą placówkę kształcącą górników. Co ciekawe, przy szkole powstała sztuczna kopalnia, która miała pomóc studentom w edukacji.

W dobie panowania Katarzyny II rozwijały się rosyjskie manufaktury, kwitł przemysł wojenny (budowano między innymi nowoczesne statki oraz okręty wojenne). Przy wsparciu ze strony austriackiej, niemieckiej oraz francuskiej, w XVIII-wiecznej Rosji rozwijała się także, bardzo dochodowa wówczas, produkcja porcelany. W czasach rządów carycy, Rosja nawiązała dialog handlowy z Chinami, usprawniła także wymianę z zagranicą, dzięki zniesieniu ceł eksportowych.

W polityce krajowej, caryca zaprowadziła nowy podział gubernialny, sądziła się także z gubernatorem Smoleńska oraz gubernatorem Białogrodu o nielegalne pędzenie wódki oraz branie łapówek. Pamiętając o wielkim uroku księstwa Zerbst, o jego kwitnących miastach, oraz bezpiecznych murach, caryca chciała czegoś równie wspaniałego dla państwa rosyjskiego. Stąd także jej wielkie oburzenie kiedy okazało się, że senatorowie nie znają liczby miast wchodzących w skład państwa.

Z inicjatywy Katarzyny II opracowane zostały nowe plany budowy oraz zabudowy (istniejących już) miast. Układ zabudowań miejskich wyznaczały dwa place, z których jeden przeznaczony był na urzędnicze kwatery, drugi zaś, na sklepy oraz kupieckie kramy. Oba place łączyć miała szeroka, główna miejska ulica. Od każdego z placów, miały się rozchodzić uliczki boczne (mniejsze od ulicy głównej). Układ tych uliczek miał nawiązywać do antycznych czasów rzymskich. Przewidywano, że każda z uliczek nie będzie węższa niż dwa metry. Takie wymiary miały zmniejszać ewentualne ryzyko związane z wybuchem pożaru. Średnica nowopowstających miast miała nie przekraczać 4300 metrów średnicy. W konsekwencji proponowanych przez carycę rozwiązań, wybudowano blisko 216 nowych miast, jednak co ciekawe, żadne z nich nie mogło się poszczycić prawami miejskimi.

Szczególny nacisk kładła także Katarzyna II na kwestię edukacji oraz kształcenia rosyjskich dzieci. W swych planach edukacyjnych caryca uwzględniała nie tylko chłopców, ale także dziewczynki. Twierdziła, że o edukacji świadczy nie tylko nabycie wiedzy encyklopedycznej, ale także kształtowanie charakterów oraz postaw młodych ludzi. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że w kontekście edukacyjno-wychowawczym, Katarzyna II najwięcej uczyniła dla dziewcząt. W Petersburgu w miejscu dawnego klasztoru, powstała właśnie z myślą o dziewczętach, szkoła z internatem. Dziewczynki chcące się uczyć w Instytucie Smoleńskim wstępowały do niego w wieku lat 5-ciu czy 6-ciu, a opuszczały go mając lat 18-cie. Wszystkie uczennice Instytutu tworzyły dwie grupy. W pierwszej z grup kształciły się córki rosyjskiej szlachty. W Instytucie uczono je takich przedmiotów jak: religia, język rosyjski, arytmetyka, geografia, historia, heraldyka, elementy prawa, rysunek, muzyka, prace ręczne, taniec. Zaznajamiano je także z manierami panującymi w towarzystwie, oraz z językami obcymi. Drugą grupę uczennic Instytutu tworzyły mieszczanki. Uczyły się one niemal tych samych przedmiotów co szlachcianki. Niemal, gdyż wyjątek stanowiły języki obce zastępowane pracami domowymi. Widok Katarzyny II wśród 400-tu wychowanek Instytutu wzbudził w Diderocie, następujące uczucia i słowa: "Był to widok wzruszający aż do łez". Komisja Edukacji oraz Szkoła Kształcenia Nauczycieli, to także inicjatywy edukacyjne, utworzone z inicjatywy carycy.

Kolejną sferą funkcjonowania społeczeństwa, usprawnioną przez Katarzynę II, była pomoc ludziom chorym oraz cierpiącym. Z dnia na dzień, w Rosji, rosła liczba zachorowań na ospę, szkorbut czy choroby weneryczne. Na wniosek władczyni do kraju przybył lekarz, który przygotował szczepionkę przeciw ospie. Chcąc ośmielić społeczeństwo do poddania się szczepieniu, a tym samym do uniknięcia groźnej choroby, jako pierwsza szczepieniu poddała się właśnie caryca. Przykład Katarzyny II powielił później we Francji król Ludwik XVI. W roku 1763 z inicjatywy rosyjskiej władczyni powstało pierwsze w państwie Kolegium Medyczne. Miało ono kształcić rosyjską kadrę lekarską, chirurgiczną oraz aptekarską.

Z inicjatywy Katarzyny II państwo rosyjskie objęło opiekę nad dziećmi niechcianymi, sierotami czy podrzutkami. W Moskwie powstał bardzo nowoczesny jak na europejskie warunki, sierociniec. W skład jego zabudowań weszły między innymi szpital oraz cerkiew. Jeżeli matka chciała oddać swoje dziecko, musiała zapukać do drzwi sierocińca, wówczas pracownik opuszczał specjalny kosz, do którego matka wkładała swoje dziecko. Podczas gdy w roku 1796 śmiertelność noworodków w Londynie sięgała rzędu 32%, w Berlinie - 28%, w Petersburgu jedynie 19%. Należy pamiętać, że Petersburg był największą ówczesną metropolią Rosji, i że zapewne w pozostałych miastach oraz częściach kraju umieralność wśród noworodków była większa.

Oczywiście, na opisanych wyżej reformach monarszych, zagadnienia polityki wewnętrznej prowadzonej przez Katarzynę II, się nie kończą. W pracy nie chodziło bowiem o opisywanie wszystkich zjawisk związanych z rządami wewnętrznymi carycy, a jedynie o lansowane przez nią zmiany cywilizacyjne w państwie rosyjskim.

Bibliografia:

1) Katarzyna II - imperatorowa wszechrosji, Vincent Cronin, R.14 (Reformy), s. 180-193.

2) Słownik mitów i tradycji kultury, Władysław Kopaliński, s. 473.