Krajem, w którym miał miejsce przełom kulturalny zwany renesansem były Włochy. Był to przełom niosący nowe prądy i ideały, była to nowa epoka w życiu kulturalnym. Z języka francuskiego renessainse znaczy odrodzenie. Renesans w sztuce to okres rozwoju kultury europejskiej od schyłku średniowiecza do początków doby nowożytnej, obejmujący XV i XVI w. - we Włoszech od XIV w. Charakteryzowały go m.in.: fascynacja antykiem, odrodzenie nauki, humanizm, zeświecczenie życia społecznego, ponadto indywidualizm i docenienie roli artysty w kształtowaniu kultury.

Humanizm

Prądem umysłowym ściśle związanym z epoką renesansu był humanizm, który wyrażał głębokie zainteresowanie człowiekiem, jego życiem doczesnym, indywidualnością, organizacją życia.

Humanizm zaczął się rozwijać we Włoszech od końca XIII wieku, a jego szczególny rozwój miał miejsce w wieku XV i częściowo także XVI, przy czym od końca XV wieku stał się zjawiskiem o zasięgu europejskim.

Do rozpowszechnienia idei humanistycznych przyczynili się przede wszystkim drukarze, którzy zaczęli zakładać swe zakłady w różnych krajach Europy, a właściciele tych drukarń zasłynęli jako wydawcy dzieł humanistów.

Idee humanistyczne dotarły do wielu krajów Europy, szczególnie do Niemiec, Francji i Anglii i wywarły duży wpływ na okres reformacji. Rozwój humanizmu był nie tylko szybki ale także wielokierunkowy. Oprócz zainteresowania czasami antycznymi, które były widoczne w studiach nad językami greckim i hebrajskim oraz zainteresowania sprawami religijnymi, interesowano się nauką i pedagogiką.

Powrót do antyku

Ważną rolę w powrocie do studiów nad kulturą antyczną odegrały kontakty z Bizancjum, które było jednym z głównych spadkobierców starożytności, szczególnie antyku greckiego. Jednak przed dość długi okres czasu kontakty Bizancjum z Europą Zachodnią były dość słabe, co sprawiło że zainteresowanie kulturą starożytnej Grecji było dość słabe. Z biegiem czasu sytuacja się zmieniła, bowiem od początku XV wieku zaczęły się wizyty uczonych bizantyjskich we Włoszech, a włoskich w Bizancjum. Celem wizyt było m. in. poszukiwanie rękopisów greckich i rzymskich. Dzięki tym wizytom wzrosło we Włoszech zainteresowanie grecką literaturą i kulturą antyczną.

Szczególną popularnością cieszyły się pisma Platona, którego nieznane rękopisy zostały przywiezione do Włoch w 1423 roku. Jeden z uczonych bizantyjskich - Plethen od 1440 roku prowadził we Florencji wykłady na tematy związane z tym greckim filozofem, a sama Florencja stała się centrum studiów platońskich, czemu sprzyjał władca Florencji - Cosimo de Medici Starszy.

Wpływ na rozwój zainteresowania i popularyzacji kultury starożytnej Grecji miał upadek Konstantynopola w 1453 roku, po którym wielu uczonych bizantyjskich przybyło do Włoch.

Włosi zgłębiali także wiedzę dotyczącą antycznego Rzymu. Wiele uwagi poświęcił jej Petrarka oraz Coluccio Salutati, który odnalazł wiele listów Cycerona.

Humanistyczna filozofia człowieka

Nową koncepcję człowieka, stworzyli w ciągu wieku XV i XVI nie tylko humanistyczni filozofowie i naukowcy ale również artyści Odrodzenia. Odkrycie istoty człowieka i umieszczenie go w centrum zainteresowań stanowi meritum całej kultury renesansu. Idei renesansu człowieka służyły bardzo dobrze sztuki plastyczne, których zasięg oddziaływania był znacznie większy niż dzieł filozoficznych. Chęć poznania istoty człowieka była widoczna zarówno w twórczości Mikołaja z Kuzy, Erazma z Rotterdamu, Thomasa More'a, jak i Rafaela Santi, Albrechta Durera, Michała Anioła czy Tycjana.

Antropocentryczna koncepcja filozofii Odrodzenia najbardziej chyba sformułowana została przez Marsilio Ficino, który uważał człowieka za "Boga na ziemi". Współczesny mu Pico della Mirandola podkreślał fakt, że Bóg wyznaczył człowiekowi szczególne miejsce w świecie, obdarzając go wolną wolą. Humaniści włoscy byli przekonani o swej wyższości intelektualnej nad większością społeczeństwa. Jednak nie wszyscy filozofowie włoscy myśleli podobnie jak Ficino czy Mirandola.

Jedną z najciekawszych renesansowych koncepcji człowieka stworzył Leonardo da Vinci, który uważał, że człowiek może osiągnąć wielkość w zamian za trud, wysiłek i pracę twórczą, a potęgę człowieka widział przede wszystkim w technice, dzięki której człowiek potrafi wykorzystać dla swych celów siły natury i w sztuce, która tworzy nowe wartości i uwiecznia piękno świata. Leonardo wyciągnął konsekwentne wnioski ze swych koncepcji filozoficznych i poświęcił swe życie nauce, technice, filozofii oraz sztuce, w szczególności malarstwu. W wielu dziedzinach wyprzedził epokę, przewidując co prawda niejasno, prawa natury, które sformułować mieli przedstawiciele następnych pokoleń. Cenił starożytność - więcej naukę, mniej literaturę i sztukę, był człowiekiem bardzo wszechstronnym.

Innym aspektom filozofii człowieka - zagadnieniom społecznym poświęcili swą twórczość Niccolo Machiavelli i Thomas More. Przedmiotem ich rozważań stał się człowiek żyjący w społeczeństwie.

Największym dziełem Niccolo Machiavellego jest "Książę", który jest wnikliwym obrazem mechanizmu władzy uzupełnionym serią praktycznych wniosków. Główne stwierdzenie jest takie, że cel uświęca środki, władca bowiem powinien lub jest zmuszony w pewnych sytuacjach postępować niezgodnie z moralnością dla dobra ogółu, dla dobra państwa. Władca musi być "lisem i lwem" - sprytnym i energicznym.

W inny sposób do problemu człowieka w społeczeństwie podszedł Thomas More (Morus). Gdy Machiavelli ukazywał, jak należy postępować w określonych warunkach społecznych, Morus starał się pokazać jak te warunki mogą być zmienione. Jego największym dziełem jest powstała ok. 1516-1518 r. "Utopia". Morus ukazał w niej pierwszy realistyczny obraz życia społeczno-gospodarczego Anglii na przełomie XV i XVI w. i wyimaginowany obraz idealnego społeczeństwa zamieszkującego wyspę Utopię.

Jednym z najwybitniejszych myślicieli humanizmu był także Erazm z Rotterdamu. Był on w swej epoce jednym z największych znawców starożytności. Poruszał problemy człowieka-chrześcijanina, jego miejsca w społeczeństwie chrześcijańskim, stosunku do Kościoła. Dążąc do naprawy Kościoła przeprowadził krytykę wielu przejawów jego działalności, głosił zasadę, że to Kościół jest dla człowieka, a nie człowiek dla Kościoła. Specjalną pozycję w jego twórczości zajmuje "Pochwała głupoty", mistrzowska satyra, w której przeprowadził krytykę społeczeństw, którymi rządzi głupota.

Sztuka i architektura renesansu we Włoszech

Równolegle z rozwojem myśli humanistycznej rozkwitały we Włoszech a później w innych krajach Europy sztuki plastyczne. Dla artystów renesansu, tak samo jak dla humanistów, źródłem natchnienia był antyk.

W sztuce również bardzo widoczne było uwielbienie dla człowieka, a szczególnie dla piękna i harmonii ludzkiego ciała. Zmiany w stosunku do lat poprzednich widoczne są w tym, że człowiek przestał być pokazywany niejako szkicowo i symbolicznie, pokazywano człowieka, którego anatomia jest doskonale znana. W sposób realistyczny przedstawiali artyści również inne elementy (zwierzęta, krajobraz) a powszechnie przyjęte zostały zasady perspektywy. Nowością była inna metoda operowania barwą i światłem w malarstwie, dzięki użyciu barw niejednolitych, pośrednich.

Jeśli mówi się o sztuce renesansu nie w sposób nie mówić o mecenacie artystycznym. Artyści znajdowali wtedy wielu możnych protektorów. Należeli do nich książęta, władcy miast, papieże. Do najbardziej znanych mecenasów tamtych czasów należeli: władcy florenccy Cosimo Starszy i Wawrzyniec Wspaniały z rodu Medyceuszów, Alfons Wielki Aragoński, książęta Sforza oraz szczególnie papieże Mikołaj V, Pius II, Juliusz II i Leon X. Za rządów wymienionych papieży do największego rozkwitu doszła architektura i sztuka Rzymu.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech włoskiej sztuki doby renesansu jest wszechstronność działających artystów. Rzadko kiedy któryś z nich zajmował się jedną gałęzią sztuki, a ideałami byli Leonardo da Vinci - filozof, uczony i malarz lub Michał Anioł - architekt, rzeźbiarz, malarz i poeta.

O włoskiej sztuce renesansowej można mówić począwszy od wieku XV. Ten okres w sztuce włoskiej nosi nazwę "quattrocenta". Rozwijały się wtedy na terenie Włoch różne kierunki twórczości artystycznej - malarstwo, rzeźba i architektura.

Jednym z najwybitniejszych malarzy włoskich tego okresu jest Sandro Boticelli, autor m.in. ilustracji do "Boskiej Komedii", którego obrazy do dziś należą do najpopularniejszych dzieł włoskiego renesansu.

Na koniec quattrocenta i początek cinquecenta (XVI w.) przypada działalność artystyczna Leonarda da Vinci. Początkowo działał we Florencji, a później przeniósł się do Mediolanu, gdzie pracował nad monumentalnym dziełem rzeźbiarskim - posągiem konnym księcia Franciszka Sforzy. Stworzył wtedy także jeden z najwybitniejszych obrazów w historii sztuki - "Wieczerzę Pańską", którą namalował na ścianie klasztoru przy kościele Santa Maria delle Grazie. Z innych znanych dzieł tego mistrza należy wymienić: "Madonnę w grocie skalnej", "Świętą Annę Samotrzecią", a szczególnie znajdującą się dziś w paryskim Luwrze "Monę Lizę Giocondę".

Innym wyśmienitym twórcą był Rafael Sanzio (Santi). Pracował on nad dekoracją sal watykańskich, dekorowanych jego freskami, z których można wymienić chociaż takie jak: "Dysputa o Przenajświętszym Sakramencie", "Szkoła Ateńska", "Parnas". Spod jego pędzla wyszły portrety wybitnych osób m.in. papieża Juliusza II. Najwięcej sławy przyniosły mu jego madonny, a Rafael uważany był za klasyka renesansu, artystę którego obrazy cechowały spokój, harmonia, przedstawienie rzeczywistości w jej zewnętrznej formie, unikanie gwałtownej ekspresji.

Inaczej sprawa ta wyglądała w twórczości Michała Anioła, który przedstawiał w swych dziełach żywiołową potęgę kompozycji, wyraźną dynamikę. Namalował takie obrazy jak "Święta Rodzina" lub "Bitwa pod Casciną". Najsłynniejszy jest chyba jednak jego fresk w kaplicy sykstyńskiej o nazwie "Sąd Ostateczny".

Do wybitnych twórców epoki włoskiego renesansu należał także Tycjan - autor m.in. portretów Karola V, papieża Pawła III.

W dziedzinie rzeźby zaś najwybitniejszym przedstawicielem quattrocenta był Donatello, którego "Dawid" jest jednym z największych dzieł tej epoki. Rzeźbą zajmował się także Michał Anioł, który stworzył posąg o takiej samej nazwie jak Donatello. Prócz niej wymienić można również "Pietę" z katedry św. Piotra w Rzymie, posąg Mojżesza z grobowca papieża Juliusza II czy grobowiec Medyceuszów w kościele San Lorenzo we Florencji.

Osobną pozycję w kulturze włoskiego renesansu zajmuje architektura, której ojczyzną była Florencja. Do największych twórców w tej dziedzinie bezsprzecznie można zaliczyć Filippo Brunelleschiego, który poszukiwał nowych form i rozwiązań odznaczających się spokojnym pięknem i lekkością. Innym wybitnym artystą był Donato Bramante, który działał głównie w Mediolanie i Rzymie. Największe jego dzieło to budowa katedry św. Piotra w Rzymie, którą to pracę zlecił mu papież Juliusz II. Artysta nie dokończył jednak dzieła swego życia, a jego pracę kontynuował jego uczeń Rafael Sanzio (Santi). Zmienił on pierwotny projekt budowy kościoła, powracając do fromy bazylikowej. Również Rafaelowi, tak samo jak jego mistrzowi nie dane było dokończyć tej monumentalnej budowli. Architekturą zajmowali się także Leonardo da Vinci i Michał Anioł. Ten drugi zasłynął na tym polu przede wszystkim budową kopuły katedry św. Piotra w Rzymie.

Literatura doby renesansu we Włoszech

Uwielbienie dla czasów antyku najbardziej przejawiło się chyba we włoskiej literaturze pięknej i to zarówno w formie i treści utworów jak i w powszechnej obecności łaciny. Większa jednak część włoskiej literatury łacińskiej nie przedstawia większej wartości i nie jest obecna w historii światowej literatury. Natomiast w epoce renesansu coraz szerzej zaczął wkraczać do literatury język włoski.

Wysoki był poziom poezji w języku włoskim. Jej najwybitniejszym przedstawicielem był Lodovico Ariosto, autor poematu "Orland Szalony". Ariosto cieszył się szacunkiem już jemu współczesnych dzięki opowieściom o legendarnych walkach rycerzy Karola Wielkiego z Saracenami i ich miłosnych problemach. Poezję obok Ariosta reprezentował również Wawrzyniec Medyceusz, Angelo Poliziano i Pietro Aretino.

Inną twórczość reprezentował Baltasare Castiglione, który był autorem chyba najpopularniejszego dzieła literackiego epoki - "Księgi dworzanina", ciekawego dokumentu renesansu, a zarazem swoistego podręcznika dobrego wychowania dla sfer dworskich. Została ona przełożona na wiele języków i miała wiele wydań oraz przeróbek. (Także w Polsce - "Dworzanin polski" opracowany przez Łukasza Górnickiego).

Europejska sztuka i literatura doby renesansu

Podczas gdy prądy humanistyczne przeniknęły do innych krajów Europy już w drugiej połowie XV wieku, to renesans włoski przybył znacznie później. Dość ważnym czynnikiem sprzyjającym rozpowszechnieniu się idei renesansowych w tych krajach, a szczególnie we Francji miały tzw. wojny włoskie.

Dużą rolę w rozwoju sztuki francuskiej doby renesansu odegrali artyści sprowadzeni z Włoch. Duże zasługi miał także król Francji - Franciszek I, który tak samo jak Medyceusze czy papieże był mecenasem sztuki. To właśnie on zakupił we Włoszech "Monę Lizę Giocondę" autorstwa Leonarda da Vinci. Wpływy włoskie w architekturze i sztuce we Francji widać przede wszystkim w budownictwie świeckim - szczególnie pałacowym.

Specjalną rolę w rozpowszechnianiu wpływów włoskich miała tzw. szkoła w Fontainebleau, stworzona przez sprowadzonych artystów włoskich. Pod ich wpływem tworzyli swe dzieła najwybitniejsi francuscy malarze tacy jak Jean Cousin czy Francois Clouet oraz architekci tacy jak Pierre Lescot czy Philbert Delorme. Zasługą Lescota jest m.in. rozbudowa Luwru.

Do znanych humanistów francuskich zaś należeli: Jacques Lefevre d'Etaples - matematyk i znawca nauki starożytnej oraz Wilhelm Budeus - założyciel i organizator College de France.

W dziedzinie literatury pięknej reprezentował Francję Francois Rabelais twórca "Pantagruela" i "Gargantuy". Ważną rolę pełniła wówczas także grupa tzw. Plejady skupiająca najwybitniejszych ówczesnych poetów francuskich.

Wpływy włoskie szerzyły się także w sztuce innych krajów europejskich - Niderlandów, Niemiec, Hiszpanii, Polski. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli renesansu poza Italią był Niemiec Albrecht Durer, w którego twórczości mimo swoistej oryginalności, można zauważyć wpływy włoskie. Durer był twórcą takich dzieł jak: "Apokalipsa", "Pasja" czy "Melancholia", a jego obrazy starają się ukazać przeżycia wewnętrzne ludzi. Malarzem pochodzącym również z Niemiec był znakomity portrecista Hans Holbein Młodszy.

Natomiast jednym z najważniejszych ośrodków tzw. renesansu północnoeuropejskiego były Niderlandy. Najwybitniejszym twórcą niderlandzkim był wybitny pejzażysta Pieter Breughel zwany czasem także "Chłopskim", jako że uwidocznił on na swoich obrazach tę właśnie grupę społeczeństwa.

Najbardziej od wzorców włoskich odbiegała sztuka hiszpańska tego okresu i to zarówno w architekturze jak i w malarstwie. Szczególną rolę w sztuce hiszpańskiej zajmowała wtedy architektura, w której dominował styl plateresco, łączący w sobie pierwiastki iberyjsko-gotyckie i mauretańskie z motywami włoskiego renesansu.

W renesansie rozwijała się również muzyka europejska. Obok muzyki kościelnej rozwijała się muzyka świecka, głównie na dworach. Coraz bardziej rozwijała się muzyka instrumentalna.

Nauka doby renesansu

Renesans był także okresem rozwoju nauk przyrodniczych. Rozwinęły się wtedy takie nauki jak: medycyna, chemia, fizyka, astronomia. Do najbardziej znanych uczonych należy zaliczyć Hiszpana Miguela Serveta, który odkrył krwioobieg płucny, Szwajcara Paracelsusa, anatoma flamandzkiego Andreasa Vesaliusa oraz Konrada Gesnera - uważanego za twórcę zoologii i bibliografii. Nie w sposób nie wspomnieć o najwybitniejszym uczonym doby renesansu - polskim astronomie Mikołaju Koperniku, który w swoim dziele "O obrotach sfer niebieskich" (tytuł oryginalny - "De revolutionibus orbium coelestium") obalił teorię geocentryczną, a stworzył teorię o heliocentrycznym układzie świata. Był to największy przewrót w nauce tego okresu.