Reformacja, jako ogromny prąd religijny, społeczny i polityczny, wywarła przemożny

i skutkujący do dziś wpływ na kraje całej Europy zachodniej. Znaczenie tego ruchu mogło być porównywalny jedynie do fermentu, jakie wywołało wczesne chrześcijaństwa, z jego powszechnością oraz trwałością zmian. Można powiedzieć, że reformacja przebiega jak rewolucja, ale i ewolucja. To papiestwo oraz cała hierarchia kościelna, stały się nadmiernie zeświecczone, zbiurokratyzowane i upolitycznione. Trwająca w XIV wieku schizma zachodnia, podzieliła cały katolicyzm, który dopiero po soborze w Konstancji zdołał się zjednoczyć. Rozłam w Kościele doprowadził do osłabienia władzy papieża, pod względem moralnym, jak i finansowym, dlatego Rzym dążył do tego celu środkami, nie zawsze moralnymi i przystojnymi osobom duchownym. Kościół okresu późnego średniowiecza był instytucją szanowaną i poważaną, a dla większości wiernych była kluczem do zbawienia.

Z drugiej jednak strony był szarpany przez wewnętrzne sprzeczności oraz dało się zauważyć konieczność przeprowadzeni reformy hierarchii kościelnej. Taki system wiary miał zostać obalony przez działania reformatorów.

W 1415 roku późnośredniowieczny sobór w Konstancji uchwalił "Sacrosancta", edykt ogłaszający wyższość władzy soboru powszechnego nad władzą papieża, co jeszcze osłabiło jego autorytet. W tym okresie władza następców Piotra słabła coraz bardziej, papieże zaczęli szukać poparcia u królów, książąt czy możnych. Wtedy też zaczęły się pojawiać ruchy postukujące przeprowadzenie reform, w łonie samego Kościoła. Niektórzy prałaci zaczęli głosić w swych diecezjach konieczność przeprowadzenia reform podnoszących stan moralności całego duchowieństwa. Zakony zaś głosiły odnowę życia monastycznego i powrót do pierwotnej reguły. Najistotniejsze jednak były nowe religijne ruchy, które dążyły do ukształtowania świeckiej indywidualnej pobożności, a zwane były "devotio moderna".

Końcem średniowiecza w łonie Kościoła wystąpiło dwóch reformatorów, którzy kwestionowali władzę duchowieństwa, byli to Jan Hus w Czechach oraz John Wikliff

w Anglii. Jednak ruch reformacyjny nie był tworem jednego człowieka, ale dzieckiem wielu myślicieli i filozofów, których myśli i idee tchnęły w ten ruch życie. Przyszli wielcy reformatorzy, jak Marcin Luter, Ulrich Zwingli czy Jan Kalwin, zostali przywódcami ruchu prawie już gotowego, który czekał jedynie na znak dany do rozpoczęcia boju, odpowiednie strategie oraz wzbudzenie jedynie entuzjazmu. Wierni, nadmiernie obciążeni na rzecz organizacji kościelnej oraz niezadowoleni z postawy kleru, chętnie przysłuchiwali się wędrownym kaznodziejom, którzy snuli przed nimi całkiem odmienną wizję życia doczesnego, opartego jedynie na Piśmie Świętym oraz innego życia przyszłego.

Za przełomowe dziś wydarzenie uznaje się ogłoszenie przez niemieckiego zakonnika, Marcina Lutra, 31 października 1517 roku jego 95 tez, w których potępiał praktykę sprzedaży odpustów. Tradycja głosi, że doktor Marcin przybił swe tezy na drzwiach katedry

w Wittenberdze, po czym nad miastem rozpętała się straszna burza. Dominikanie, którzy pozostawali w stałym konflikcie z augustianami, szybko powiadomili o tym zdarzeniu Stolicę Apostolską, która wezwała Lutra do Rzymu. Mnichowi jednak, przy pomocy elektora saskiego, udało się udobruchać papieża i przekonać go, że pozostaje w ramach ortodoksji.

Zadziwiające jest szybkie tempo, w jakim idee reformacyjne rozprzestrzeniły się po całej Rzeszy, a także poza jej granicami. W dużej mierze było to spowodowane wydaniem Pism Lutra drukiem, co ułatwiło i usprawniło ich obieg. Już 15 czerwca 1520 roku papież Leon X wydał bullę "Exsurge Domine", które potępiała czterdzieści jeden zdań, zawartych w naukach Lutra. Doktor Marcin natomiast w Wittenberdze, ku uciesze tłumów, publicznie spalił papieską bullę oraz księgi prawa kanonicznego. Bullę rozpowszechniono jednak na terenie całej Rzeszy, a Luter musiał teraz stanąć przed cesarzem Karolem V Habsburgiem. Jednak, po prawie trzydziestoletnich walkach z reformacją, cesarz musiał uznać swoją porażkę, gdyż luteranizm rozpowszechnił się już w całych Niemczech. Ruchy reformacyjne w Rzeszy doprowadziły do podziałów politycznych państwa, doszło też do krwawych starć, gdyż książęta niemieccy, łącząc się w Ligii o podobnych interesach, zdecydowali się bronić swej niezależności i wolności. Luteranizm szybko też przekroczył granice niemieckie i dzięki kupcom dotarł do Anglii.

Idee luterańskie, po tym jak trafiły do Anglii, zaczęły być tępione przez kardynała Thomasa Wolsey'a, który nakazał publicznie palić dzieła Lutra. Ostatecznie reformacja tamtejsza przybrała nieco inny kształt, choć główny jej budowniczy - kanclerz Thomas Cramner - przejął wiele z nauk doktora Marcina. W Anglii coraz bardziej rozprzestrzeniały się wyznania reformowane, a katolicyzm tracił swe znaczenie. Katolicy pozostali tylko w nielicznych miejscach kraju, a ich wiarę podtrzymywali tzw. "księża-misjonarze". Na ostateczny upadek katolicyzmu i zwycięstwo reformacji miało wpływ potępienie królowej Elżbiety I Tudor przez papieża oraz poparcie, jakiego udzielili katolicy, Marii Stuart, królowej Szkocji. Katolicyzm, choć nie został zdelegalizowany, to wszystkim obywatelom nakazano obowiązkowo, pod karą grzywny pieniężnej, uczestniczyć w nabożeństwach anglikańskich, zaś "księża-misjonarze" skazywani byli na karę śmierci. Po okresie ciężkich i zmiennych walk, reformacja w Anglii odniosła pełny sukces, a Kościół anglikański stał się narodowym wyznaniem.

Do Francji dotarły idee luteranizmu, lecz tam rozwinął się nauka Jana Kalwina. Również

w Niderlandach reformacja miała charakter kalwiński. Idee luteranizmu na stałe zakorzeniły się, prócz Niemiec, jedynie w krajach skandynawskich. Do przyjęcia nauk Lutra

w Skandynawii przyczyniło się rozpropagowanie na szeroką skalę luteranizmu, często przez wykształconych w Wittenberdze u samego mistrza, protestantów, słabość Kościoła katolickiego we wszystkich krajach Europy północnej oraz bezpośrednie zainteresowanie królów i możnowładców korzyściami finansowymi, płynącymi z poprowadzenia reformacji.

W Danii głównym propagatorem luteranizmu był syn chłopa, były zakonnik, który studiował w Wittenberdze - Hans Tauzen. Do powrocie na Jutlandię, rozpoczął on krzewienie nowych ideałów, za co dostał się do więzienia. Potem został mianowany kapelanem króla Fryderyka I, a Zgromadzenie Narodowe, zebrane w 1529 roku w Kopenhadze, postanowiło przyjąć idee reformacyjne i ogłosiło luterańskie wyznanie wiary. Poparcie dla luteranizmu ze strony króla, skłoniło szlachtę duńską do walki z wpływami Kościoła katolickiego, co wpłynęło na zwycięstwo protestantyzmu. Sukces reformacji utwierdziło jeszcze przyjęcie w 1530 roku przez Danię augsburskiego wyznania wiary.

Na terenie Szwecji sytuacja rozwijała się podobnie. Pod koniec XV wieku unia kalmarska, czyli konfederacja Danii, Finlandii, Islandii, Norwegii i Szwecji pod wspólnym berłem duńskiego władcy, zaczęła się rozpadać, szczególnie w okresie rządów króla Chrystiana III. Pod wodzą magnata Gustawa Wazy, Szwecja wywalczyła sobie niezależność

i samodzielność. Aby zdobyć poparcie szlachty oraz napełnić skarbiec królewski, Waza, jako król Gustaw I, postanowił przeprowadzić reformację i zajął wszystkie dobra i majątki ziemskie Kościoła katolickiego. Do rozpowszechniania nowych idei przystąpili teraz wędrowni kaznodzieje. Student wittenberskiej uczelni, Olaf Petri został nadwornym kanclerzem oraz głównym teologiem przemian reformacyjnym, natomiast jego brat, Laurenty, przetłumaczył na język szwedzki Nowy Testament. Na zjeździe szwedzkiej szlachty w 1527 roku, który został zwołany przez króla, przyjęto uchwałę o likwidacji klasztorów oraz konfiskacie ich dóbr na rzecz państwa szlachty. W późniejszym okresie, za czasów panowania Jana III, reformacja nieco się zatrzymała, gdyż władcą dążył do pogodzenia wszystkich wyznań, co mu się jednak nie udało. W okresie wojny trzydziestoletniej król szwedzki, Gustaw Adolf, został niekwestionowanym przywódcą Ligii protestanckiej, która przystąpiła do walki z katolikami.

Już w początkowym okresie reformacji wiele kantonów Szwajcarii przyjęło idee protestanckie, głównie za sprawą nauk Lutra i Ulricha Zwingliego. Nauki tego ostatniego wywarły ogromny wpływ na różne nurty w protestantyzmie, ich jego sprawą prąd reformacyjny ujawnił się także w górzystej Szwajcarii. Zwinglianizm nie był jednak ruchem na tyle zorganizowanym i wykształconym doktrynalnie, by móc dać początek nowemu Kościołowi. Dlatego też szybko zwinglianizm został wchłonięty albo wyparty ze Szwajcarii przez nowy, dobrze zorganizowany, przemyślany i bardzo dogmatyczny system, którego twórcą był francuski reformator Jan Kalwin, działający w Genewie. Na podstawie traktatów Kalwina o sakramentach "Consensus Tigurinus", kalwinizm został przyjęty także w Zurychu.

Reformacja była dla społeczeństwa całej Europy wielkim wstrząsem społecznym, politycznym i religijnym. Był to ruch, którego ostatecznym celem stało się bezwzględne umacnianie władzy świeckiej, a nie jej obalanie czy krytykowanie. Ruch reformacyjny zniósł całkowicie niektóre tradycyjne postawy religijne. Papież stracił poważanie, już nie dla wszystkich był namiestnikiem Jezusa; protestanccy antagoniści przedstawiali go często jako Antychrysta. Zakwestionowano też rolę pośredniczącą duchowieństwa, które przestało mieć monopol na kontakt z Bogiem. Reformatorzy głosili koniec roli kapłanów jako spowiedników, nie byli oni też w stanie zamienić realnie i rzeczywiście podczas mszy świętej chleba w Ciał, a wina w Krew Chrystusa. Z kościołów protestanckich zniknęły liczne elementy, które według Kościoła katolickiego zmniejszały niepewność i obawę o przyszłe życie wśród wiernych. Z zborów protestanckich zniknęły obrazy i figury świętych, freski

i malowidła ścienne, kropielnice na święcona wodę oraz przegrody między nawami

a prezbiterium, zaś na miejsce krucyfiksów wprowadzono krzyże. Reformacja zniosła modlitwy za dusze zmarłych, które miały skrócić ich czyśćcowe męki. Ludzie zaczęli być sami odpowiedzialni za swe zbawienie, które zostało uzależnione od indywidualnej wiary oraz lektury Pisma Świętego. Reformacja wpłynęła też na zmianę postaw społecznych, wykształciła się nowa klasa zawodowa duchowieństwa, zaś w krzewieniu idei reformacyjnych niebagatelną role odegrały kobiety, jako protektorki i orędowniczki nowych ruchów religijnych.

Reakcją na reformację były zmiany i reformy w łonie Kościoła katolickiego, czyli kontrreformacja. Za sprawą postanowień soboru trydenckiego oraz dzięki działalności jezuitów, Kościół katolicki uzyskał nowy kształt. Dzięki reformacji ludzie rozwinęli nowy rodzaj życia duchowego, oparty na lekturze Biblii. Już w 1638 roku William Chilingworth zanotował, że: "Biblia jest jedyną religią protestantów". Postawa taka uświadomiła ludziom bliskie relacje między Bogiem a jego wyznawcą oraz złożyła ciężar zbawienia na barki samych ludzi. Rozpoczęte w tym czasie zmiany religijne i społeczne, są nadal wyczuwalne

i promieniują na dzieje całej Europy i świata.