Niemcy

Niemiecki zakonnik Marcin Luter 31 października 1517 roku przybił na drzwiach katedry

w Wittenberdze 95 tez, które były skierowane przeciwko odpustom.

Zwolennikami poglądów Luta zostali Filip Szwarzerd (Melanchton) oraz elektor saski Fryderyk Mądry. Natomiast głównymi jego przeciwnikami papież Leon X oraz jego legat

w Niemczech kardynał Kajetan, a także częściowo Erazm z Rotterdamu.

W październiku 1518 roku, na wezwanie legata papieskiego Kajetana, Luter przybył na sejm Rzeszy, odbywający się z Augsburgu. Kiedy jednak zorientował się, że zostanie zmuszony do podporządkowania się papieżowi, uciekł. W liście do papieża z 1519 roku doktor Marcin złożył akt obediencji. W czasie dysputy z Janem Eckiem Luter został oskarżony o głoszenie poglądów podobnych do nauk Jana Husa. Odpowiedział on na to, że poglądy czeskiego reformatora wcale nie były niezgodne z duchem chrześcijaństwa i zostały niesłusznie potępione przez sobór w Konstancji. Poglądy takie kwestionowały doktrynę o nieomylności soboru.

W roku 1520 Luter wydał trzy prace: "O niewoli babilońskiej Kościoła" - krytyka sakramentów, oskarżenie papieża o niewolenie chrześcijan; "Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego" - sprzeciw wobec prymatu władzy duchowej nad władzą świecką; "O wolności chrześcijanina" - chrześcijanin może być wolny tylko w sferze duchowej, natomiast w sferze ziemskiej musi się podporządkować panującemu władcy, choćby był on zły.

W czerwcu tego samego roku papież Leon X wydał bullę "Exsurge Domine", która potępiała nauki Lutra, nakazywała spalić jego pisma, a samego reformatora wezwała do odwołania swych poglądów w przeciągu sześćdziesięciu dni. Dnia 28 października tego roku bullę

w całej Rzeszy nakazał ogłosić nowy cesarz, Karol V Habsburg, a już niedługo potem spalono pierwsze dzieła Lutra. Jednak większość elektorów Rzeszy, popierając poglądy Lutra, nie ogłosiła papieskiej bulli.

Natomiast w grudniu tego roku sam Luter spalił publicznie w Wittenberdze dokument papieski. W odpowiedzi na to 3 stycznia następnego roku Leon X wydał nową bullę "Decet Romanum pontificem", która ekskomunikowała reformatora.

Na początku 1521 roku cesarz zwołał do Wormacji sejm Rzeszy, na który przybył Luter. Karol V potępił jego nauki, rozkazał go aresztować. Takie postępowanie cesarza wywołało oburzenie wśród szlachty, która zażądała dla Lutra sądu. By zapobiec uwięzieniu doktora Marcina, zwolennik reformacji, elektor saski Fryderyk Mądry, nakazał swoim żołnierzom

4 maja go "porwać" i umieścić jego zamku w Wartburgu. W tym bezpiecznym miejscu Luter przebywał ponad rok, tam też przetłumaczył na język niemiecki Nowy Testament.

Dnia 25 maja tego roku cesarz podpisał dekret, tzw. edykt wormacki, który uznawał Lutra za heretyka i skazywał go na banicję.

W tym czasie w Saksonii swą działalność rozpoczął reformator Andreas Bodenstein, zwany Karlstadt, a także tzw. prorocy ze Zwickau. W samej Wittenberdze, pod nieobecność Lutra, także zaczęły się rozruchy o podłożu wyraźnie społecznym. Luter opuścił Wartburg, ostro potępił proroków, zaś w 1523 roku wydał broszurę "O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie". Wojska luterańskie, na czele z Franzem von Sickingenen, we wrześniu 1522 roku przystąpiły do oblężenia siedziby arcybiskupa, Trewiru, ale musiały od niego odstąpić ze względu na skuteczną obronę katolików.

Głównymi przywódcami radykalnego ruchu chłopskiego byli Tomasz Münzer oraz Nikolaus Storch. Chłopi i radykałowie utworzyli tajny związek Bundschuch, to znaczy "chodak", który dążył do rewolucji społecznej, skasowania majątków kościelnych oraz zniesienia dziesięciny.

Poglądy Tomasza Münzera:

  • zanegowanie stosunków feudalnych, zniesienie ich drogą rewolucji;
  • idea wspólnoty dóbr ("omnia sunt communia");
  • zanegowanie ważności chrztu dzieci, miał się on odbywał w wieku dojrzałym;
  • zniesienie instytucji kościoła, jedyną formą kultu miało być czytanie Biblii.

Zwolenników Münzera zaczęto nazywać anabaptystami, od greckiego słowa "anabaptisto", czyli "ponownie ochrzcić".

Wojna chłopska 1524-1526

Początek wojnie chłopskiej dało wystąpienie w czerwcu 1524 roku chłopów z hrabstwa Stuhlingen, niedaleko Szafuzy, przy granice ze Szwajcarią. Jego bezpośrednim powodem było ponowne zwiększenie ciężarów dworskich. Przy poparciu biedoty miejskiej, tzw. luźnych ludzi, ruch ten zaczął się gwałtownie rozprzestrzeniać, rewolucjoniści zdobywali coraz więcej miast.

W okręgu Klettgau Münzer sformułował pierwszy program ruchu chłopskiego, zwany "Artikelbrief", w którym domagał się przekazania dóbr i majątków kościelnych chłopom.

Natomiast w lutym 1525 roku w Memmingen ułożono kolejny program chłopskiej rewolucji tzw. "Dwanaście artykułów", którego autorami byli: Sebastian Lotzer, Christoph Schappeler oraz Ulrich Schmid. W programie tym postulowano:

  • prawo wolnego wyboru proboszcza;
  • powrót do dawnej wolności;
  • zniesienie zależności poddańczej;
  • zlikwidowanie nowych opłat i robocizny;
  • ograniczenie lub zniesienie dziesięciny;
  • wolność Słowa Bożego.

Powstańcy w bitwie pod Frankenhausen w Turyngii, rozegranej 15 maja 1525 roku, zostali pokonani przez oddziały Związku Szwabskiego, na czele którego stał Georg Truchsess von Waldburga. Zginął tam Tomasz Münzer oraz wielu przywódców ruchu, w roku następnym bunt chłopski został całkowicie stłumiony.

Na zwołanym do Spiru sejmie Rzeszy w 1529 roku cesarz zażądał, by nie wprowadzano żadnych zmian w sprawach kościelnych, co w ówczesnej sytuacji stało się nie możliwe. Mniejszość luterańska zebrana na sejmie, pod przewodnictwem landgrafa heskiego Filipa, księcia anhalckiego Wolfganga, Jerzego Hohenzollerna, księcia luneburskiego Franciszka,

a przede wszystkim nowego elektora saskiego Jana 19 kwietnia złożyła wobec tej decyzji uroczysty protest. Od tego czasu zwolenników ruchów reformacyjnych nazywano protestantami. Tzw. protestację spiską podpisało także czternaście miast Rzeszy, w tym Strasburg, Norymberga oraz Ulm.

W tym okresie w łonie reformacji na terenie Cesarstwa Niemieckiego nastąpił rozłam na zwolenników nauk Lutra oraz na popierających nauki Ulricha Zwinglego. W 1529 roku

ci dwaj reformatorzy spotkali się na kolokwium w Malburgu, nie udało im się jednak dojść do porozumienia. Zwingli na terenie Szwajcarii zaczął tworzyć odrębną organizację kościelną.

Po zwycięstwie nad wojskami włoskimi Karol V mógł powrócić do uspokojenia sytuacji wewnątrz Rzeszy, wobec czego protestanci zajęli bardziej ugodowe stanowisko. Na zwołanym do Augsburga sejmie Rzeszy, luteranie 25 czerwca 1530 roku przestawili dwadzieścia osiem artykułów swej wiary, tzw. "Confessio augustiana", której autorem był Melanchton. Od tego momentu wyznanie luterańskie zaczęto nazywać też augsburskim. Teologowie katoliccy uznali "Confessio augustiana" za heretyckie i niemożliwe do przyjęcia. Z tego też powodu Karol V wydał dekret, który potwierdzał postanowienia edyktu wormackiego. Luteranie otrzymali też czas do końca roku, by porozumieć się z katolikami

i ustalić wspólne wyznanie wiary. W tym czasie cesarz zobowiązał się nie wprowadzać żadnych zmian.

Z inicjatywy elektora saskiego Jana i landgrafa heskiego Filipa protestanccy książęta Rzeszy zawiązali 27 lutego 1531 roku w Schmalkalden w Hesji związek obronny.

W 1532 roku na sejmie w Norymberdze podpisano swoiste zawieszenie broni. W zamian za poparcie w wojnie z Turcją protestanci mieli otrzymać wolność i swobodę wyznawania kultu. Porozumienie to potwierdzono w 1539 roku na sejmie we Frankfurcie nad Menem.

Po zawarciu pokoju w Crespy pozycja Karola V znacznie się wzmocniła. Uzyskał on poparcie Maurycego Saskiego oraz papieża Pawła III i wyruszył przeciwko Związkowi Szmalkaldzkiemu.

W tym czasie Luter napisał swe ostatnie dzieło "Przeciwko papiestwu w Rzymie przez diabła założonemu", a wkrótce potem w 1546 roku zmarł.

Wojna szmalkaldzka (1546-1547)

Wojna między katolikami i protestantami w Rzeszy wybuchła w 1546 roku. Jednak wkrótce Maurycy sprzymierzył się z królem Francji. Henryk II napadł na Rzeszę i zaanektował trzy biskupstwa w Lotaryngii, natomiast Maurycy Saski zajął południową część Niemiec. W tej sytuacji Karol V zmuszony był do kapitulacji i podpisania 2 sierpnia 1552 roku pokoju

w Passawie.

Zebrany w Augsburgu sejm Rzeszy uchwalił 25 września 1555 roku warunki pokoju religijnego, które zostały zaakceptowane przez Ferdynanda I, króla rzymskiego, syna cesarza. Postanowienia pokoju augsburskiego:

  • uznanie de iure wyznania luterańskiego;
  • protestanci uzyskali prawo swobodnego uprawiania kultu;
  • majątki kościelne, które zostały zsekularyzowane przed podpisaniem rozejmu
  • w Passawie, zostały przyznane protestantom;
  • zniesiono jurysdykcję biskupów katolickich nad protestantami;
  • ustalenie zasady "czyja władza, tego religia" ( "cuius regio eius religio"), która sankcjonowała faktyczny stan rzeczy;

ustalenie prawa "reservatum ecclesiasticum" - kiedy biskup przechodził na protestantyzm, jego dobra nie podlegały sekularyzacji, lecz podlegały Kościołowi katolickiemu.

W 1556 roku cesarz Karol V abdykował na rzecz swych synów.

Szwajcaria

Początki reformacji w Szwajcarii związane były z działalnością Ulricha Zwinglego, który biorąc przykład z Marcina Lutra, przystąpił do radykalnych reform w łonie Kościoła. Szybko też uzyskał poparcie Rady Miejskiej Zurychu. W 1522 roku Zwingli ogłosił sześćdziesiąt siedem tez, które stały się podstawą nowego wyznania, zaś w listopadzie tego samego roku ukazał się jego traktat zawierający nauki i poglądy reformatora. Poglądy Zwinglego były

o wiele bardziej radykalne i rewolucyjne niż nauki Marcina Lutra. Poglądy Ulricha Zwinglego:

  • jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte;
  • zniesienie mszy jako ofiary;
  • uznanie sakramentów tylko za symbole;
  • usunięcia z kościołów wszelkich ozdób oraz przedmiotów kultu;
  • na nabożeństwo składało się czytanie Słowa Bożego, kazanie oraz udzielanie komunii pod dwiema postaciami.

Pod wpływem nauk Zwinglego w latach 1524 - 1525 Rada Miejska Zurychu wprowadziła nakaz odprawiania nabożeństwa w języku niemieckim, zlikwidowała celibat księży oraz zabroniła odprawiać msze. Poglądy Zwinliego nie rozpowszechniły się jednak zbytnio

w Szwajcarii, uzyskał on poparcie jedynie w kilku kantonach.

Dlatego też, chcąc zdobyć nowych wyznawców, wojska Zurychu na czele z Ulrichem Zwingli zaatakowały kantony katolickie, które poddały się bez walki. W tej sytuacji w 1529 roku podpisano pokój w Kappel. Wkrótce potem jednak strona katolicka zwróciła się o pomoc do cesarza Rzeszy, wojska katolickie pokonały protestantów w bitwie pod Kappel w 1531 roku, gdzie zginął sam Zwingli. W tej miejscowości podpisano też podwójny traktat pokojowy.

Po śmierci Zwinglego głównym reformatorem szwajcarskim został Jam Kalwin działający przede wszystkim w Genewie, gdzie założył pierwszą gminę ewangelicką.

Duży wpływ na teorie Kalwina miały nauki Lutra i Zwinglego, jednak nowością była jego nauka o przeznaczeniu, czyli doktryna predestynacji. Zakładała ona autonomiczną i odgórną decyzję Boga w sprawie zbawienia czy potępienia ludzi.

Gmina kalwińska

Wszyscy członkowie gminy ewangelickiej podporządkowani byli całkowicie władzy konsystorza, organu kontroli kościelno-państwowej. Wprowadzono zakaz zawierania małżeństw między członkami gminy kalwińskiej a członkami innych wyznań. Kalwina często uważa się za dyktatora i protoplastę nowożytnego totalitaryzmu, cechował się bezwzględnością wobec swoich przeciwników. Ofiarą jego zawziętości był lekarz, uczony

i filozof hiszpański, Miguel Servet, który zaprzeczał dogmatowi o Trójcy Świętej. Swe poglądy antytrynitarze zawarł Servet w dziele "Christianissimi restitutio", wydanym w 1533 roku, co wywołało oburzenie Kalwina. Osobiście przyczynił się on do wydania Serveta

w ręce inkwizycji francuskiej, a gdy udało mu się zbiec i schronić w Genewie, reformator oskarżył go przed sądem i kazał spalić na stosie 27 października 1553 roku.

Francja

W początkowej fazie reformacji na tronie francuskim zasiadał Franciszek I (1515-1547), potem zaś Henryk II (1547-1559). Już w kwietniu 1545 roku dokonano krwawej rzezi dawnych waldensów, którzy przyjęli nauki Kalwina. Król Henryk II był nietolerancyjnie

i wrogo nastawiony do ruchów reformatorskich, w czym jeszcze utwierdzali go jego doradcy: kardynał Ludwik książę De Guide, książę De Montmorency czy Franciszek kardynał de Tournon. W tym czasie król powołał specjalną instytucję do zwalczania herezji i reformacji, którą potocznie nazywano "izbą gorejącą". Do 1550 roku izba ta wydała ponad pięćset wyroków skazujących przeciwko protestantom, z czego sześćdziesiąt osób spalono na stosie.

Dnia 27 czerwca 1551 roku Henryk II wydał edykt, składający się z czterdziestu sześciu artykułów, był to program walki z reformacją:

  • zakaz przywożenia książek zza granicy;
  • wszelkie publikacje, przed wydrukowaniem, musiały przejść przez cenzurę paryskiej Sorbony;
  • konfiskata dóbr wszelkich przeciwników Kościoła katolickiego;
  • zakaz piastowania urzędów przez innowierców;
  • zakaz jakichkolwiek kontaktów z zagranicznymi środowiskami protestanckimi, zwłaszcza z Genewą;
  • denuncjacja i donos stały się jednymi z cnót obywatelskich.

Kolejny edykt królewski wydany w 1557 roku w Compiegne zaostrzał jeszcze sposób postępowania z przeciwnikami Kościoła.

Kalwini francuscy, nazywani hugenotami, ostatecznie zorganizowali się w latach 1557-1558, na ich czele stanął admirał Gaspard de Coligny. Za czasów panowania Franciszka II (1559-1560) konflikty religijne zyskały podłoże społeczne, a nade wszystko polityczne, co przełożyło się na walkę katolickiej dynastii królewskiej Walezjuszy i książąt z rodu Gwizjuszy z hugenocką dynastią Burbonów z Nawarry.

Sytuacja zaostrzyła się jeszcze dodatkowo za teoretycznych rządów Karola IX (1560-1574), kiedy faktycznie u władzy stała regentka i matka Katarzyna Medycejska. Królowa-matka, po krótkiej próbie porozumienia się z hugenotami, zmieniła swą politykę wobec nich na skrajnie negatywną.

Wyrazem nowego prądu w polityce państwa było wydanie w 1560 roku edyktu romorantyńskiego, który pozwalał protestantom na swobodne wyznawanie wiary, choć jednocześnie zabronił im publicznego odprawiania swego kultu oraz propagandy religijnej.

W odpowiedzi stronnictwo katolickie urządziło w Wassy rzeź hugenotów, co spotkało się

z odpowiedzią ze strony protestanckiej. Hugenoci pod wodzą księcia Ludwika Kondeusza

i admirała Coligny'ego rozpoczęli zbrojne powstanie, co dało początek katolicko-hugenockiej wojnie domowej (1562-1594). Strona katolicka uzyskała poparcie ze strony Sabaudii

i Hiszpanii, natomiast hugenotów popierała Anglia i Niemcy. W 1562 roku hugenoci podpisani z Anglia porozumienie w Hampton Cort, na mocy którego w zamian za pomoc militarną przeciwko katolikom, Anglia otrzymała port w Hawrze.

W tej sytuacji Katarzyna Medycejska w 1563 roku w Amoboise wydała nowy edykt tolerancyjny, który pozwolił na zjednoczenie sił katolicko-protestanckich oraz na wyparcie Anglików z Hawru. Królowa Anglii Elżbieta I Tudor musiała podpisać w 1564 roku traktat

w Troyes, na mocy którego zrzekała się swych praw do Calais.

W latach 1562-1567 zginęli lub zostali zamordowani wszyscy członkowie królewsko-katolickiego triumwiratu: Franciszek de Guise, marszałek de Saint-Andre oraz Montmorency, który rządził Francją, jednak sytuacja protestantów nie uległa poprawie. Po rozmowach Katarzyny Medycejskiej i Karola IX z przedstawicielem króla hiszpańskiego, księciem Albą, regentka postanowiła działać łagodniej wobec hugenotów.

W 1570 roku podpisano katolicko-hugenocki pokój w Saint-Germain, który kończył wojnę domową. Postanowienia:

  • wolność wyznania i sprawowania kultu, z wyjątkiem Paryża;
  • ogłoszenie amnestii;
  • dopuszczenie protestantów do urzędów i administracji;

gwarancją traktatu dla hugenotów miało być przyznanie im czterech twierdz bezpieczeństwa: Cognac, La Charite, Montauban oraz La Rochelle;

  • uzgodniono małżeństwo teoretycznego przywódcy hugenotów francuskich, Henryka de Bourbon, króla Nawarry z Małgorzatą Vaolis, córką Katarzyny Medycejskiej
  • i siostrą Karola IX;
  • w planach było też małżeństwo młodszego syna regentki, Henryka d'Anjou z Elżbietą I Tudor, związek ten jednak nigdy nie doszedł do skutku.

Do zawarcia małżeństwa Małgorzaty Vaolis i Henryka de Boubon doszło w sierpniu 1572 roku. Z tej okazji do Paryża zjechało wielu znakomitych gości, w tym wszyscy najważniejsi przywódcy hugenotów. Katarzyna Medycejska, pod wpływem katolickich Gwizjuszy, postanowiła ostatecznie rozwiązać problem protestancki w walce o tron francuski. Król początkowo przeciwny pomysłom matki, zmienił zdanie, kiedy przekonano go, że protestanci śmiertelnie zagrażają dynastii panującej. Rezultatem spisku była w Paryżu noc św. Bartłomieja z 23 na 24 sierpnia tego roku, kiedy to na znak dzwonów paryski motłoch, pod wodzą Gwizjuszy, dokonał rzezi, przybyłych na wesele, hugenotów. Szacuje się, że wciągu tej jednej nocy zamordowano około trzy tysiące protestantów. Zginął wtedy sam Coligny, natomiast Henrykowi de Bourbon udało się uciec. Niedobitki protestantów schroniły się

w twierdzy La Rochelle. Niedługo potem zmarł Karol IX, a władzę po nim przejął Henryk de Valais, który na wieść o śmierci swego brata, uciekł z Polski

Wojna trzech Henryków

Do walki o tron Francji stanęli: Henryk III Walezy, od 1574 król francuski, Henryk de Burbon, król Nawarry oraz książę Henryk De Guise (Gwizjusz), który został przywódcą Ligi Katolickiej. Według prawa następca po bezdzietnym Henryku III, miał być król Nawarry. Konflikt wewnętrzny, który rozgorzał we Francji po roku 1574 nazywa się "wojna trzech Henryków". Z rozkazu króla Henryka III w 1588 roku, zamordowano przywódcę Ligi Katolickiej, księcia de Giuse oraz jego brata, po czym chciał on sprzymierzyć się

z hugenotami. Wywołało to oburzenie w środowiskach katolickich, zaś sam król w 1589 roku zginął z rąk dominikanina Jakuba Clement, fanatycznego katolika. Na polu walki został jedynie Henryk z Nawarry, który w 1589 roku został królem Francji, jako Henryk IV. Król dwukrotnie pokonał wojska katolickie pod dowództwem księcia Mayenne, w 1589 roku pod Arques, niedaleko Dieppe oraz w 1590 roku pod Ivry, po czym przystąpił do oblężenia Paryża. Dnia 25 lipca 1593 roku w Saint Denis Henryk Iv przyjął chrzest, mówiąc przy tym: "Paryż wart jest mszy". Następnego roku w Chartres odbyła się jego koronacja, wkrótce król wkroczył do Paryża.

Dnia 13 kwietnia 1598 roku Henryk IV wydał słynny edykt nantejski, który składał się

z czterech części oraz tajnej klauzuli dotyczącej miejsc bezpieczeństwa:

  • hugenoci otrzymali wolność wyznania na obszarze całej Francji;
  • swobodę kultu ograniczono poza Paryż i w okolicach 5 mil od miasta;
  • protestanci otrzymali pełnie praw obywatelskich i politycznych;
  • jurysdykcję nad hugenotami sprawowało specjalne kolegium złożone z katolików
  • i protestantów;
  • protestanci na okres ośmiu lat otrzymali dwieście miejsc bezpieczeństwa.

Anglia

Po śmierci króla Henryka VII Tudora (1485-1509) na tron angielski wstąpił jego syn, Henryk VIII. Z początku Henryk VIII zwalczał ruch reformacyjny, jednak zmienił zdanie, obawiając się nadmiernego wzrostu potęgi cesarza Karola V Habsburga, w reformacji zobaczył środek na pokonanie cesarza. Król angielski pragnął unieważnić swe małżeństwo z Katarzyną Aragońską, ciotką cesarza, a poślubić jej damę dworu, Annę Boleyn. Prymas Anglii,

a jednocześnie kanclerz, Thomas Wolsey, nie sprzeciwiał się temu, lecz zażądał zgody papieża. Jednak papież Klemens VII był całkowicie uzależniony od cesarza i nie zgodził się na unieważnienie tego związku, tak samo postąpił prymas. Fakt ten spowodował gniew króla, w 1529 roku pozbawił on Wolsey'a urzędu, a w roku następnym kazał go aresztować, prymas zmarł wkrótce w więzieniu.

Nowym prymasem został Thomas Cranmer, natomiast nowym lordem-kanclerzem Thomas Cromwell. Przed nim krótko to stanowisko piastował Thomas Moore, ale za sprzeciwianie się królowi w sprawie odłączenia Anglii od Rzymu, został aresztowany. Cranmer i Cromwell byli sojusznikami Henryka VIII w sprawie niezależności angielskiego Kościoła. Wkrótce król poślubił Annę Boleyn, a w 1534 roku dekretem "Act of succession" dzieci z tego związku zyskały legalne prawo do angielskiego tronu. W tym samym roku parlament uchwalił "Act of supremacy", na mocy którego zalegalizowano oderwanie się Anglii od Rzymu oraz ogłoszono powstanie niezależnego, narodowego Kościół anglikańskiego (Church of England), a jego głową został król. W latach 1535 - 1539 król przeprowadził likwidację klasztorów

i konfiskatę majątków kościelnych, w taki sposób uzyskane dobra i bogactwa rozdał nowej arystokracji, zdobywając tą drogą jej poparcie. Wkrótce potem zostali ścięci Thomas Moore

i John Fisher, biskup Rochester, którzy do końca sprzeciwiali się decyzjom Henryka VIII.

W 1536 roku uchwalono podstawy doktryny anglikańskiej, czyli tzw."Dziesięć artykułów", zaś w 1539 roku przeredagowano je tworząc "Akt o sześciu artykułach" ("The Statue Of Six Articles").

Za następcy Henryka VIII, Edwarda VI walki na tle religijnym jeszcze się wzmogły. W 1549 roku wybuchło najgroźniejsze i największe od czasów lollardów powstanie chłopskie

w Norfolk, na którego czele stanął Robert Kett. Skierowane było ono przeciwko krzywdzącemu systemowi ogradzania ziemi. Wkrótce jednak powstanie to zostało stłumione przez przewodniczącego Rady Regencyjnej, która zajmowała się przede wszystkim likwidowaniem przeciwników religijnych króla, hrabiego Warwick, a późniejszego księcia Northumberland.

Po Edwardzie VI na tron angielski wstąpiła Maria Tudor (1553-1558).Była ona zagorzałą katoliczką i siłą oraz represjami chciała przywrócić katolicyzm w Anglii, przez co zyskała przydomek Krwawa Maria (Bloody Mary).

Kontrreformacja

Główne cele:

  • przeprowadzenie reformy w łonie Kościoła katolickiego;
  • zahamowanie rozwoju reformacji;
  • odzyskanie straconych wpływów, ziem i wiernych.

Reformy przeprowadzone przez Kościół

Dzieło kontrreformacji podjął papież Paweł III (1534 - 1549):

1542 - zreformowanie Sacrum Officium, czyli Świętego Oficjum, czyli najwyższego sądu inkwizycyjnego, powołanie w skład trybunału sześciu kardynałów, sędziami zazwyczaj zostawali dominikanie;

1540 - bullą "Regimini militiantis Ecclesiae" papież zatwierdził regułę nowego zakonu jezuitów;

1545-1563 - obrady soboru powszechnego w Trydencie;

1559 - papież Paweł IV (1555-1559) stworzył "Index liborum prohibitorum" ("Indeks ksiąg zakazanych").

Sobór trydencki

- ujednolicenie liturgii katolickiej;

- sprecyzowanie najważniejszych dogmatów wiary katolickiej, utrzymanie siedmiu sakramentów, niepokalanego poczęcia Maryi oraz rzeczywistego przeistoczenia chleba

w Ciało, a wina w Krew Chrystusa podczas mszy świętej;

- sformułowanie katechizmu;

- uznanie wyłącznego prawa duchowieństwa do komentowania i interpretacji Pisma Świętego;

- wprowadzenie zakazu kumulowania beneficjów w jednym ręku;

- potępienie idei reformatorskich jako herezji;

- wprowadzenie nakazu zakładania seminariów duchownych w każdej diecezji dla podniesienia poziomu wykształcenia kleru;

- uznanie papieża za głowę Kościoła katolickiego.

Reformy po soborze trydenckim:

  • ogłoszenie brewiarza (1568);
  • ogłoszenie mszału rzymskiego (1570);
  • ogłoszenie oficjalnego łacińskiego tłumaczenia biblii, czyli "Wulgaty" (1592);
  • wprowadzenie nakazu rezydencji biskupów w swoich diecezjach oraz objazdów całej diecezji, co najmniej raz na pięć lat;
  • papież Grzegorz XIII bullą "Inter gravissimas" z dnia 21 lutego 1582 roku wprowadził nowy kalendarz, tzw. gregoriański, zastępując kalendarz juliański, wtedy wprowadzono przestępne lata;
  • papież Grzegorz XV założył Congregatio de Propaganda Fidei ( Kongregacja Rozkrzewiania Wiary - 1622), początek akcji misyjnej do Ameryki, Afryki i Azji;
  • ustalenie liczby kardynałów na 70.

Zakon Towarzystwa Jezusowego

    • założony został przez Hiszpana, byłego żołnierza, Ignacego Loyolę;
    • każdy nowy członek zakonu składał czwarty ślub - bezwzględna wierność
    • i posłuszeństwo papieżowi;
    • zakon przyczynił się istotnie do rozwoju szkolnictwa przez zakładanie kolegiów;
    • w roku 1564 kardynał Stanisław Hozjusz sprowadził jezuitów do Polski do Braniewa.

Reformy soboru trydenckiego zostały przyjęte przez szlachtę polską i monarchę na sejmie

w Piotrkowie w 1565 roku, natomiast przez duchowieństwo dopiero na synodzie w 1577 roku.

Dnia 17 lutego 1600 roku na stosie w Rzymie spalony został filozof przyrody Giordano Bruno.