Narodziny i rozwój ruchu robotniczego w XIX w.

Druga połowa XIX w. była w dziejach Europy, a także Stanów Zjednoczonych, okresem dynamicznych przeobrażeń społecznych i gospodarczych, a jednocześnie okresem spokoju, niemal pozbawionym wojen i poważnych konfliktów. Początek tym przemianom dała rewolucja przemysłowa, jaka miała miejsce w Anglii. Niezwykle dynamicznie rozwijał się wówczas przemysł fabryczny, a fabryki stawały się trwałym elementem krajobrazu państw nowoczesnych. Zastąpiły one przeważające do tej pory manufaktury. Rozwój przemysłu doprowadził do głębokich przeobrażeń społecznych. Powstały dwie podstawowe klasy społeczne - proletariat oraz burżuazja. Proletariat tworzyli najemni robotnicy, którzy nie posiadali na własność środków produkcji. Podstawą ich utrzymania była więc praca u kapitalistów, a zatem sprzedaż własnej pracy przez robotników. Środki produkcji znajdowały się bowiem w posiadaniu burżuazji, czyli kapitalistów. Dysponując nimi kapitaliści mogli zatrudniać najemną siłę roboczą, którą dysponowali robotnicy. Pozycja ekonomiczna oby tych klas była zatem nierówna, a ich interesy były sprzeczne. Burżuazja wykorzystywała i wyzyskiwała robotników; ci z kolei nie posiadali niemal żadnych praw. Konsekwencją tej sytuacji było powstanie i rozwój nowożytnego ruchu robotniczego.

Podstawowy cel tego ruchu stanowiła walka o zwiększenie udziału robotników w życiu politycznym i społecznym. Miało to zapewnić wzrost roli proletariatu w państwie oraz zwiększyć jego wpływ na własne położenie. Doprowadziłoby to również do osłabienia dominacji klasy kapitalistycznej.

Krajami, w których najwcześniej rozwinął się ruch robotniczy były Anglia oraz Francja. W swych początkach ten ideowy i polityczny ruch robotników był jeszcze słabo zorganizowany i nie reprezentował spójnego programu. Nie istniała zwarta organizacja, która zdolna byłaby podjąć efektywną walkę o prawa robotników. Różne propozycje wysuwali zwolennicy socjalizmu utopijnego. Zawierały one głównie krytykę istniejących stosunków społecznych, ale nie zawierały konstruktywnych propozycji zmiany tej sytuacji. Ich idee nie miały szans na wcielenie ich w życie.

Kluczowe znaczenie dla rozwoju socjalistycznego ruchu robotniczego miała działalność Fryderyka Engelsa i Karola Marksa. Stworzyli oni nurt socjalizmu zwany socjalizmem naukowym.

Karol Marks przyszedł na świat w Trewirze (miasto w Nadrenii). Studiował prawo, filozofię i historię na uniwersytetach w Berlinie i w Bonn. W 1841 r. zdobył na uniwersytecie w Jenie stopień doktora. Opuścił uniwersytet by wrócić do rodzinnej Nadrenii. Zamieszkał wówczas w Kolonii. W Nadrenii, która związana była politycznie z Prusami, dobrze rozwijał się przemysł i gospodarka (inaczej niż we wschodnich częściach kraju). Nadrenia znajdowała pod ciągle silnym wpływem francuskiej rewolucji. Ślady przynależności tego terytorium do Francji pozostały zwłaszcza w ustawodawstwie, dość postępowym jak na owe czasy. Pamiętająca czasy francuskiej władzy ludność Nadrenii, głównie liberalnie nastawione mieszczaństwo, bardzo źle znosiła pruskie rządy, cechujące się reakcją i konserwatyzmem. Odczuwał to również Marks, który w tych warunkach nie mógł kontynuować pracy na uniwersytecie, mimo że widział swe miejsce w świecie nauki. W 1842 r. nawiązał zatem współpracę z pismem reprezentującym postępową i liberalną burżuazję - Gazetą Reńską. Było to pismo stojące w opozycji do pruskich rządów. Niedługo później objął obowiązki redaktora tego pisma. Na jego łamach krytykowano przywileje pruskiego junkierstwa oraz domagano się demokratycznych reform, w tym m. in. zlikwidowania cenzury. Zwróciło to uwagę władz, a na pismo i jego redaktora spadły surowe represje. Ich konsekwencją było zaprzestanie wydawania Gazety Reńskiej. W 1843 r. Marks wyruszył do Paryża. Francja różniła się od krajów niemieckich większym stopniem rozwoju życia politycznego. We Francji funkcjonowały różne organizacje, stowarzyszenia robotnicze, zarówno francuskie, jak i niemieckie zakładane przez emigrantów. We Francji Marks kontynuował studia. Nawiązał wówczas kontakt z różnymi organizacjami francuskimi i niemieckimi oraz opublikował kilka swych prac. W pracach Marksa widać ewolucję poglądów autora. Jeszcze kiedy przebywał w Niemczech stwierdził, że ostatecznym celem nie może być obalenie absolutyzmu, zapewnienie obywatelom równego dostępu do praw i swobód politycznych. To były cele liberalnych demokratów.

Fryderyk Engels przyszedł na świat w Barmen (również miasto w Nadrenii). Jego ojciec był fabrykantem i przygotowywał swego syna do zajęcia się kupiectwem. Kupiectwo nie leżało jednak w sferze zainteresowań Fryderyka. Poświęcał on bardzo dużo na lekturę dzieł filozofów i pisarzy. Ważnym doświadczeniem była dla niego praktyka, jaką odbył w Manchesterze z polecenia ojca. Miasto to należało do największych ośrodków przemysłowych ówczesnej Anglii. Największą uwagę młodego Engelsa przyciągnęła sytuacja tamtejszych robotników. Poznał wówczas Engels idee ruchu czartystowskiego. Doświadczenie to posłużyło mu do napisania książki, która zajmuje ważne miejsce w literaturze socjalistycznej - "Położenie klasy robotniczej w Anglii". Przedstawił w niej warunki pracy i życia robotników oraz ich starania o polepszenie swego losu. Ze swych rozważań wysnuł wniosek, że klasa robotnicza może wyzwolić się z ucisku jedynie poprzez socjalizm.

Obaj działacze, Marks i Engels nawiązali ze sobą współpracę, kiedy Marks w 1844 r. został zmuszony do opuszczenia Francji (życzyły sobie tego Prusy) i osiadł w Brukseli. Ci teoretycy socjalizmu prowadzili dyskusję i formułowali wspólnie swoje teorie; pisali artykuły i książki. Zdawali sobie jednak sprawę, że od tworzenia naukowych podstaw socjalizmu należy przejść do praktycznych działań. Przystąpili więc do tworzenia organizacji wśród robotników, której celem miało być upowszechnienie idei socjalistycznych. Z ich inicjatywy powstał w 1846 r. w Brukseli Komunistyczny Komitet Korespondencyjny. Jego celem było formowanie ośrodków socjalistycznych i komunistycznych w wielu krajach. Utrzymywali poza tym łączność z innymi organizacjami o podobnym charakterze, jak np. Związek Sprawiedliwych, który był organizacją niemieckich robotników i posiadał także swoje komórki wśród niemieckiej emigracji. Związek ów był organizacją tajną, reprezentującą nurt utopijnego socjalizmu. Engels i Marks zamierzali przekonać działaczy Związku do naukowego socjalizmu.

Stworzyli oni spójną koncepcję socjalizmu opartą na własnych badaniach oraz obserwacji dziejów i procesów historycznych. Doszli więc do wniosku, że społeczeństwo składa się z klas społecznych, znajduje się w ciągłym rozwoju oraz ulega ciągłym przemianom. Istotą tych przeobrażeń jest nieustająca walka, jaka rozgrywa się między z jednej strony klasą uciskaną, a z drugiej strony klasą uciskającą. Nierozerwalnie z przemianami gospodarczymi powiązane są zmiany ustrojów politycznych. Zdaniem obu działaczy w ich czasach, czyli w społeczeństwie kapitalistycznym, klasami walczącymi ze sobą są kapitaliści (klasa uciskająca) oraz robotnicy (klasa wyzyskiwana). Przewidywali oni, że ustrój kapitalistyczny upadnie i władzę przejmą robotnicy; w nowym świecie nie będzie prywatnej własności, wyzysku i żądzy bogacenia się. Nie będzie też walki klasowej, ponieważ zniknie klasa kapitalistów. Nowy ustrój, który powstanie będzie idealny. Określano go jako socjalizm, a jego bardziej zaawansowaną formę jako komunizm.

W 1847 r. Engels i Marks przystąpili do Związku Sprawiedliwych. Z ich inicjatywy przekształcił się on już w VI.1847 r. w nową organizację - Związek Komunistów. Organizacja ta opracowała własny program. Wyrazem zmiany ideologii było nowe hasło - "proletariusze wszystkich krajów łączcie się"; zastąpiło ono stare "wszyscy ludzie są braćmi" i miało bardziej klasowy charakter. Związek ten miał proletariacki charakter, a jego działacze rekrutowali się głównie spośród Niemców. Wspierali oni ruchy rewolucyjne oraz narody, które dążyły do niepodległości. W XI.1847 r. odbył się drugi kongres tego Związku, a zanim się zaczął zorganizowano uroczyste obchody ku czci polskich powstańców z listopada 1830 r. Engels stwierdził wówczas, że "Żaden naród nie może się wyzwolić uciskając inne narody. Wyzwolenie Niemiec nie jest możliwe, póki nie nastąpi wyzwolenie Polski od ucisku niemieckiego". Podczas kongresu dała o sobie znać wyraźna przewaga działaczy, którzy zgadzali się z ideologią Marksa. Obaj twórcy naukowego socjalizmu przystąpili do opracowywania konkretnego programu, który opublikowali w II.1848 r. w Londynie. Nadali mu nazwę: "Manifest partii komunistycznej", ale powszechnie nazywano ten program Manifestem Komunistycznym. Był to usystematyzowany wykład dotychczasowych poglądów obu teoretyków. Przedstawili oni w nim również krytykę wszystkich innych idei, które znalazły oddźwięk wśród robotników. Choć Manifest przeznaczony był dla działaczy Związku Komunistów, która nie skupiała w swych szeregach wielu członków, to mimo to miał on odegrać o wiele większą rolę. Program ten stał się dla wielu innych organizacji proletariackich ich własnym. W Manifeście obok naukowej analizy społecznego rozwoju zawarta została również wizja przyszłego ustroju opartego na sprawiedliwości oraz drogi, którą należało przebyć by osiągnąć ten ustrój.

W 1857 r. Związek Komunistów został rozwiązany. Londyn został, zatem pozbawiony centralnej organizacji, która mogłaby kierować aktywnością robotników w krajach europejskich. Taką organizację należało zatem stworzyć. Przełomem był IX.1864 r., kiedy to doszło do spotkania angielskich związków zawodowych. Wyraziły one swoje poparcie dla walki Polaków o niepodległość. Na spotkaniu obecni byli delegaci różnych krajów - Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch, Belgii, Szwajcarii oraz ziem polskich (Walery Wróblewski, Ludwik Oborski). Podjęto decyzję o utworzeniu Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników, które nazwano I Międzynarodówką. Zebranie założycielskie nowej organizacji odbyło się też w Londynie w X.1864 r. Opracowano statut i program Stowarzyszenia. W Manifeście inauguracyjnym (autorstwa Marksa) zdefiniowano cele dążeń robotników (było nim przejęcie władzy), metody i środki, za pomocą, których miano działać (miała to być walka klasowa, która doprowadzi do wyzwolenia klasy robotniczej z ucisku, środkiem była rewolucja). Wystosowano też apel do wszystkich robotników o zjednoczenie sił (wspomniane już hasło: "proletariusze wszystkich krajów łączcie się").

I Międzynarodówka, w której pracach udział brali reprezentanci dziewięciu krajów, nie była organizacją jednolitą ideologicznie; w jej ramach ukształtowały się różne grupy i poglądy ideologiczne, pomiędzy którymi toczyły się dyskusje. Dominowali marksiści, którzy żądali wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia roboczego oraz chcieli prowadzić walkę polityczną. Obok nich trzeba wymienić nurt brytyjski zwany trade-unionizmem (poruszający głównie kwestie ekonomiczne) oraz proudhonizm - nurt, który dążył do reformy ustroju kapitalistycznego oraz przekształcenia państwa w bliżej nieokreśloną federację gmin. Trzecim nurtem był anarchizm (główny jego przedstawiciel to M. Bakunin), który za głównego wroga jednostki uznał krepujące ją państwo. Zdaniem anarchistów należało dążyć do przekształcenia państwa w związki gmin, w których dzięki zasadzie własności społecznej nie byłoby klas społecznych. Najostrzejszym konfliktem w I Międzynarodówce był spór na linii Marks - Bakunin. Anarchiści Bakunina i zwolennicy Proudhona usiłowali nawet opanować I Międzynarodówkę, ale nie udało im się to. Działalność I Międzynarodówki polegała głównie na organizowaniu działań robotników w wielu krajach (Francja, Anglia i inne) i świadczeniu im pomocy w czasie strajków.

W 1871 r. doszło we Francji do pierwszej w dziejach rewolucji socjalistycznej (Komuna Paryska), która jednak zakończyła się klęską. Odbiła się ona niekorzystnie na dalszej działalności I Międzynarodówki. Zaczęła ona stopniowo słabnąć, aż w 1876 r. została rozwiązana. Nie był tu jednak koniec ruchu. Po pewnej przerwie zdecydowano się reaktywować Stowarzyszenie. Stało się to w VII.1889 r. podczas zjazdu reprezentantów kilku europejskich ugrupowań komunistycznych w Paryżu. Powstała wtedy II Międzynarodówka. Wśród najważniejszych jej założycieli trzeba wymienić Augusta Bebela, Edouarda Valliant, Piotra Ławrowa i Jerzego Plechanowa. Na zjeździe tym stwierdzono, że priorytet robotników stanowi dążenie do obalenia kapitalizmu przy użyciu wszelkich możliwych środków zarówno w sferze politycznej, jak i ekonomicznej. Domagano się uchwalenia ustawodawstwa socjalnego. Ustalono ponadto, że 1 maja będzie świętem wszystkich robotników. II Międzynarodówka została podzielona na sekcje, które tworzyły poszczególne ugrupowania socjalistyczne. Co kilka lat odbywał się kongres Międzynarodówki (do 1914 r. było ich 9). Ustalano podczas nich wspólne stanowisko całego ruchu w sprawach politycznych i ekonomicznych. Były to następujące kongresy:

• Zurych (1893) - żądanie wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego
• Londyn (1896) - żądanie zlikwidowania stałych wojsk oraz klauzuli tajności odnośnie układów międzynarodowych, wezwanie do rozstrzygania sporów na drodze pokojowej
• Paryż (1900) - uznanie, że każe ugrupowanie socjalistyczne ma prawo decydować o tym czy jego reprezentanci mają wchodzić w skład rządów kapitalistycznych
• Amsterdam (1904) - decyzja o niepodejmowaniu współdziałania z ugrupowaniami burżuazyjnymi, o wycofaniu się z posiedzeń parlamentów oraz o powstrzymaniu się od udziału w pracach gabinetów rządowych w krajach kapitalistycznych
• Stuttgart (1907) - wyrażenie sprzeciwu wobec militaryzmu i zbrojeń, podkreślenie konieczności zabiegania o pokój; decyzja, iż w razie wybuchu wojny należy wykorzystać konflikt do obalenia ustroju kapitalistycznego.
• Bazylea (1912) - apel o pokój i sprzeciw wobec zbliżającej się wojny

II Międzynarodówka nie zdołała zapobiec wybuchowi I wojny światowej. Jej antywojenne hasła nie znalazły posłuchu wśród robotników. Zwyciężyła wśród nich lojalność wobec własnych krajów, w których mobilizację przeprowadzono bardzo szybko. Socjalistyczni posłowie głosowali w swych parlamentach za uchwaleniem wojennych kredytów, mobilizacją i wreszcie wojną. Był to poważny cios dla autorytetu II Międzynarodówki.