Wszystko boi się czasu, czas zaś lęka się piramid

Abdel Latif (XII w.)

Cywilizacja Egiptu, była jedna z najwspanialszych i najbogatszych kultur świata starożytnego. Przetrwała prawie 3 tys. lat. Dziś możemy podziwiać pozostałe po niej i zapierające często dech w piersiach zabytki. Najsłynniejsze z nich to: piramidy, Sfinks oraz grób Tutanchamona. Kultura Egiptu narodziła się w sąsiedztwie rzeki Nil, podobnie jak inne cywilizacje starożytne, które sytuowały się wówczas zawsze wokół rzek. Egipt nazywa się też "darem Nilu", gdyż osadnictwo wówczas skupiło się wzdłuż wąskiego pasa, po obu brzegach rzeki.

Gdy tworzyły się zręby cywilizacji egipskiej, istniała już od kilku wieków równie ważna cywilizacja Sumerów, zamieszkująca Mezopotamię (dzisiejsze tereny Iranu i Iraku), która bez wątpienia miała wpływ na rozwój wczesnego Egiptu. O ile Mezopotamia, z powodu swojego usytuowania geograficznego narażona była na najazdy różnych ludów i obce wpływy, Egipt pozostawał we względnej izolacji dzięki naturalnym granicom, jakimi były pustynie. Dlatego też w swoim wielowiekowym rozwoju, egipska cywilizacja okazała się bardziej stabilna, konserwatywna i długowieczna oraz odporna na wpływy zza granicy. Już wówczas współcześni uważali cywilizację egipską za tajemniczą i ponadczasową.

Początki cywilizacji

Tym co różniło Nil od rzek Mezopotamii, były coroczne wylewy rzeki. Egipt co roku nawiedzały powodzie. Stąd wynikła konieczność budowania kanałów irygacyjnych. Dzięki sprawnie działającej sieci kanałów możliwe było nawadnianie pól uprawnych oraz odprowadzanie wody popowodziowej z tych terenów. Muł rzeczny użyźniał gleby wokół Nilu, a zebrane plony wystarczyły nie tylko na wyżywienie pracujących na roli, ale także umożliwiały administracyjny rozwój państwa, wzrost ludności w miastach oraz utrzymanie sporej grupy pracowników budowlanych. Egipt szeroko eksportował swoje zboże.

Jako data wyjściowa dziejów Egiptu przyjmuje się rok 3000 p.n.e., kiedy król Górnego Egiptu Menes (lub Narmer) podbił Dolny Egipt (deltę). Powstałe w wyniku tego zjednoczenia, państwo egipskie przetrwało w niezmienionych granicach tysiące lat aż do schyłku starej ery. Menes był także założycielem I z XXXIII egipskich dynastii. Ostatnia z nich, dynastia greckich królów z rodu Ptolemeuszy, panowała w Egipcie do 30 r. p.n.e., kiedy to zmarła ostatnia władczyni Egiptu - piękna Kleopatra.

Trzy tysiące lat historii Egiptu zostało usystematyzowane w trzech głównych okresach: Starego, Średniego i Nowego Państwa. Przedzielone są one latami niepokoju i kryzysu oraz wojen i najazdów - nazywanymi przez historyków: pierwszym, drugim i trzecim okresem przejściowym. Badacze historii Egiptu mają różne teorie na temat dokładnych cezur czasowych wyznaczających początek i koniec każdego z okresów, dlatego w różnych opracowaniach można spotkać różne daty ramowe. Z kolei większość dat, jakie są przyjmowane dla okresu przed początkiem drugiego tysiąclecia p.n.e. jest szacunkowa. Okres panowania dwóch pierwszych dynastii nazywane jest Wczesnym Państwem (ok. 3000-2600 p.n.e.) lub okresem Archaicznym, po którym nastąpiło Stare Państwo. Już w tej początkowej fazie rozwoju państwowości łatwo można wyróżnić pewne stałe elementy egipskiej cywilizacji, które pozostaną niezmienne przez wszystkie następne epoki. Od początków król uosabiał bóstwo wcielone, chociaż sam tytuł faraona (dosłownie "wielki dom") został powszechnie użyty dopiero w epoce Nowego Państwa. Już u zarania dziejów Egiptu, jego wierzenia i religia charakteryzowała się mnogością bóstw. Dużą wagę przywiązywano do życia pozagrobowego i rytuałów związanych ze śmiercią. Wtedy praktykować zaczęto mumifikację zwłok, mającą zapewnić wieczność odchodzącym z tego świata monarchom. W tym wczesnym okresie ważną rolę zdążyły odegrać dwie znaczące w historii kasty społeczne: kapłani i urzędnicy.

Stare Państwo

Okres Starego Państwa (ok. 2600-2150 p.n.e.) to czasy stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznej, umożliwiające spokojny rozkwit państwa. Cywilizacja egipska mogła przybrać swoją ostateczną postać. Z tych czasów pochodzą pierwsze wielkie królewskie grobowce z kamienia w postaci piramid, świadczące o potędze panujących. Pierwszy z nich to słynna piramida schodkowa faraona Dżesera w Sakkarze, władcy z III dynastii. Jej twórcą był kanclerz królewski - Imenhotep, pierwszy znany z imienia architekt i uczony, czczony później jako opiekun pisarzy i patron medycyny. Jednak najsłynniejsza i największa piramida to grobowiec faraona Cheopsa z IV dynastii, wzniesiony w Gizie. Słynny Sfinks, a raczej jego twarz to nic innego jak portret Cheopsa. Boki piramid były zorientowane na 4 strony świata. Świeżo wzniesione nie wyglądały tak jak teraz- były pokryte jasnymi płytami, od których odbijały się promiennie słoneczne, powodując blask. Te olbrzymie budowle powstały nie tyle dzięki zastosowaniu niezwykłej techniki, co za sprawą dobrej organizacji pracy wielkiej rzeszy robotników. Koniec Starego Państwa to czas wzmocnienia pozycji arystokracji, której wpływy osłabiały władzę centralną. W czasie pierwszego okresu przejściowego (ok. 2150-1950 p.n.e.) Egipt rozdarła walka o wpływy kilku rywalizujących ze sobą lokalnych dynastii, a piramidy i grobowce uległy dewastacji i rabunkowi.

Średnie Państwo

Ponowne zjednoczenie Egiptu to początek Średniego Państwa(ok. 1950-1785 p.n.e.). Stolicą Egiptu stają się Teby w Górnym Egipcie. Pobliska Dolina Królów służyła jako nekropolia dla władców, a w tebańskich dzielnicach Karnak i Luksor wznoszono imponujące swym rozmiarem świątynie i pomniki Egipska religia uzyskała wtedy ostateczny kształt. Życie pośmiertne nie było tylko przywilejem monarchów i najbogatszych - mogli go także dostąpić zwykli ludzie, po uprzednim odpowiednim przygotowaniu. Stąd w grobach oprócz przedmiotów luksusowych, zaczęły się pojawiać niespotykane dotąd małe drewniane figurki żołnierzy. rzemieślników i sług, czyli osób, które miały towarzyszyć i pomagać zmarłemu w życiu pozagrobowym. Dzięki tym figurkom, zwanym uszebti możemy dość dokładnie sobie wyobrazić jak wyglądało życie codzienne Egipcjan. W późniejszym okresie Średniego Państwa arystokracja powoli zaczęła tracić wpływy, na rzecz wzmocnienia pozycji monarchów, którym udało się zrealizować nowe projekty sieci irygacyjnych oraz rozszerzyć wpływy poprzez podbój południowej części Nubii. Niedługo trwała dobra passa Egiptu. Wkrótce nastąpił kolejny kryzys i tzw. drugi okres przejściowy, którego smutnym punktem kulminacyjnym było podporządkowanie sobie Dolnego Egiptu przez przybyłych z Azji Hyksosów.

Nowe Państwo

W Nowym Państwie bezpowrotnie (ok. 1570-1075 p.n.e.) kończy się okres splendoru i potęgi państwa faraonów. Złamana zostaje egipska izolacja geopolityczna, na wskutek wciągnięcia kraju w konflikty bliskowschodnie, w czym udział mieli Hyksosi. Od nich egipskie wojska przejęły nową technikę wojenną jaką była walka z udziałem konnych rydwanów. Podczas wypierania z Egiptu najeźdźców azjatyckich, armie faraona dotarły aż po Syrię i Palestynę, rozszerzając granice imperium. W Nowym Państwie faraonowie z bogów przeistoczyli się w zdobywców i wodzów wojennych. Nastąpiło ożywienie życia politycznego, a na dworze królewskim zadomowiły się intrygi, które stały się jedną z metod walki o wpływy. Wśród fascynujących osobowości tego okresu, takich faraonowie: Ramzes Wielki czy Echnaton, znalazła się kobieta. Królowa Hatszepsut, przedstawiana była w sztuce, ze wszystkimi atrybutami władzy monarszej, nie wyłączając sztucznej bródki. Jej następcy sukcesywnie poszerzali zdobycze Egiptu, dochodząc aż do rzeki Eufrat. Na czasy panowania Totmesa III przypadł prawdziwy rozkwit Egiptu. Faraonowie utrzymywali szerokie kontakty z krajami wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, oraz z Bliskim Wschodem, o czym świadczy archiwum tabliczek glinianych, którymi posługiwano się w ówczesnej dyplomacji Amenhotepa III, odkryte w Tell el-Amarna. Jego następca, faraon Amenhotep IV (ok. 1353-1336 p.n.e.) zapisał się w historii przede wszystkim jako wielki reformator religijny. Porzucił on dotychczasowy politeizm, wprowadzając na jego miejsce kult jednego boga Atona, prawdopodobnie pod wpływem wiary żydowskich osadników w Egipcie. Aton, przedstawiany w malarstwie jako tarcza słoneczna, miał być nawiązaniem do Jahwe z religii mojżeszowej. Sam faraon przybrał imię Echnatona. Porzucając stolicę Teby, przeniósł się z dworem do Amarna. Największymi wrogami Echnatona i jego reformy byli kapłani, odsunięci od wpływów i władzy. Duży wpływ na Echanatona miała jego żona Nefertiti (Nefre- tete). Nowy kult rozprzestrzeniał się z wykorzystaniem drogi urzędowej. Głoszono go przede wszystkim za pomocą kamiennych napisów i poprzez sztukę. W tej dziedzinie Echnaton był prekursorem realistycznego przedstawiania władcy. Odchodząc od sztywnych kanonów piękna, kazał przedstawiać siebie ze wszystkimi swoimi wadami wyglądu. Jako pierwszy władca dał się sportretować w chwilach czułości, w otoczeniu żony i dzieci. Nowa religia nie napotkała na zdecydowany opór ludu. Najbardziej nieprzyjaźni jej byli kapłani. Echnaton zajęty sprawami doktrynalnymi zaniedbał sprawy zewnętrzne kraju, co wpłynęło na Egipt osłabiająco. Wraz z jego śmiercią zaczęto wymazywać z ludzkiej pamięci wszelkie ślady po heretyku, do tego stopnia, że imię Echnatona nie widniało nawet w oficjalnych spisach królów Egiptu.

Tutanchamon

Następcą Echnatona, został mąż jednej z jego córek - młody faraon Tutanchamon. Dziś o jego istnieniu wie prawie każdy, kto chociaż trochę interesuje się sztuką starożytną. I to bynajmniej nie z powodu jego wyczynów czy zasług na tym polu. Gdyby nie jeden, bardzo ważny fakt, nikt by o nim nigdy nie usłyszał, gdyż za jego kilkuletnich rządów nie wydarzyło się nic znaczącego. Chodzi o jego grobowiec, który jest jak dotąd jedynym nietkniętym przez rabusiów miejscem pochówku faraona, jaki udało się odkryć egiptologom. A to wszystko dzięki temu, że jego grobowiec został przysypany gruzem w czasie budowy grobowca dla innego, późniejszego faraona. Trzy tysiące lat od śmierci Tutanchamona, brytyjski archeolog Howard Carter, odnalazł w Dolinie Królów grób i jego wyposażenie - skarby Tutanchamona, które dziś zdobią największe muzea świata. Był to jeden z największych sukcesów w historii archeologii.

Wojowniczy faraonowie

Nowego Państwa to przede wszystkim epoka wojen i konfliktów na Bliskim Wschodzie. Faraonowie tacy jak Seti I czy Ramzes II byli przede wszystkim wodzami. Seti I dążył do odzyskania wpływów Egiptu w Palestynie i umocnił bazy na terenie Fenicji. Jego syn Ramzes II, równie wielki władca, kazał wykuwać w skale przedstawienie wszystkich swoich wypraw wojennych co odpowiadało jego poważnym ambicjom. Za jego panowania powstało wiele imponujących dzieł: Ramssesum, sala kolumnowa świątyni w Karnaku czy zespół świątyń w Abu Simbel. Działania wojenne za panowania Ramzesa II doprowadziły do wyczerpania kraju. Okres po śmierci Ramzesa II to początek powolnego upadku Egiptu . Do władzy doszły obce dynastie, z Libii, Nubii i Asyrii. Klęska w bitwie z wojskami babilońskim pod Kurkemisz w 605 r. p.n.e., przypieczętowała oderwanie się od Egiptu jego bliskowschodniej części

Koniec Egiptu faraonów

Okres Ptolemejski (332 p.n.e.- 30 p.n.e.), zaczyna się podbojem Egiptu przez Aleksandra Wielkiego, po którego śmierci krajem zawładnął jeden z jego macedońskich wodzów - Ptolemeusz. Spadkobiercy Aleksandra będą rządzili krajem aż do podboju rzymskiego. Pod panowaniem Ptolemeuszy Egipt uległ stopniowej hellenizacji zachowując, przy tym elementy dawnej sztuki egipskiej (Dendera, Edfu, Esna, wyspa File, Kom Ombo). Stolicą stała się Aleksandria, które to miasto wyrosło na centrum kultury hellenistycznej (Aleksandryjska Biblioteka - Musejon). Językiem urzędowym ustanowiono grecki, a dawną mową posługiwał się już tylko lud. Nieporozumienia w łonie rodziny królewskiej i wojny z władcami syryjskimi spowodowały powolny kres państwa, zamienionego w prowincję rzymską (ostatnią królową Egiptu była Kleopatra). Ostatni znany nam zapis hieroglificzny pochodzi z 394 r. n.e. i można go uważać pożegnanie jakie zostawili starożytni Egipcjanie.