Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie przypieczętował rozpad jedności politycznej i gospodarczej zachodniej części Europy. Na jego upadek złożyło się wiele przyczyn.

Jedną z nich była niewątpliwie tzw. wielka wędrówka ludów, czyli gwałtowne przemieszczenia ludów na obszarze Azji i Europy, których początek sięga schyłku starożytności i początku średniowiecza. Jednak nie był to jedyny powód, który doprowadził Cesarstwo do ruiny. Cesarstwo przeżywało wiele problemów wewnętrznych, takich jak kryzys władzy i związane z tym częste uzurpacje; kryzys gospodarczy, będący między innymi następstwem ciągłych wojen; kryzys społeczny, będący w dużej mierze wynikiem kryzysu gospodarczego; i wreszcie kryzys rzymskiej armii, która ulegała coraz większej barbaryzacji. Ogromne terytorium Cesarstwa było bardzo trudne do obrony z powodu swych długich granic. Wewnętrzne problemy, z jakimi borykało się Cesarstwo pod koniec swego istnienia również przyczyniły się do jego ostatecznej klęski. Być może jednak gdyby nie zagrożenie z zewnątrz w postaci najazdów obcych, barbarzyńskich plemion Cesarstwo byłoby w stanie opanować swoje wewnętrzne słabości.

Stało się jednak inaczej i w 476 r., jak się tradycyjnie uważa, Cesarstwo Rzymskie na Zachodzie upadło. Przemieszczenia ludów i plemion, które rozpoczął marsz tureckiego ludu Hunów z Azji Środkowej w kierunku Europy Zachodniej trwały faktycznie aż do X w. Brały w nich udział różne plemiona - germańskie, słowiańskie i innego pochodzenia. Migracje owych ludów i plemion diametralnie zmieniły oblicze Europy, tworząc jej nowy obraz etniczny, kulturowy i polityczny.

Na gruzach dawnego Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego powstały zupełnie nowe organizmy polityczne, które dały początek dzisiejszym europejskim państwom i narodom. Były to państwa germańskie - Wizygotów na Półwyspie Pirenejskim; Longobardów na Półwyspie Apenińskim; Franków w Galii. Rzym wraz z okolicą formalnie podlegał cesarzowi Cesarstwa Wschodnio-Rzymskiego, ale faktyczne rządy w tym mieście należały do papieża.

Spośród królestw germańskich, które ukształtowały się na ziemiach zachodniej części byłego Imperium Romanum do największego znaczenia doszło państwo Franków. Szczyt potęgi państwo Franków osiągnęło za rządów Karola Wielkiego (768-814) z dynastii Karolingów. Prowadził on długotrwałe wojny w wyniku, których jego władza objęła większą część Europy Zachodniej i sięgała do wybrzeży Oceanu Atlantyckiego i Morza Północnego; na południu wychodziła poza Alpy i Pireneje, obejmując część Hiszpanii i Włoch; na wschodzie ograniczały ją rzeki - Łaba i Soława.

Karol Wielki marzył o tym, by połączyć swe państwo z istniejącym na wschodzie Cesarstwem Bizantyńskim. W Rzymie, w kręgu papieskim powstała inna idea - by odnowić dawne Cesarstwo Rzymskie, które zjednoczyłoby cały łaciński świat. W 800 r. Karol Wielki został koronowany na cesarza rzymskiego przez papieża Leona III. Od tej pory królowie Franków byli formalnymi spadkobiercami cesarzy zachodnio-rzymskich, a w ich rękach znajdowała się najwyższa władza świecka w zachodniej Europie. Po śmierci Karola Wielkiego doszło do walk o władzę pomiędzy jego wnukami. Doprowadziło to do podziału państwa.

Na mocy traktatu zawartego w 843 r. w Verdun podzielono monarchię karolińską między trzech wnuków Karola Wielkiego:

  • Karol Łysy otrzymał zachodnią część państwa Karola Wielkiego - Królestwo Zachodniofrankijskie (przyszła Francja)
  • Ludwik Niemiecki otrzymał kraje leżące na wschód od Renu - Królestwo Wschodniofrankijskie (przyszłe Niemcy)
  • Lotar otrzymał Włochy i ziemie leżące między posiadłościami obu swych braci - Królestwo Włoch

W granicach, które ustalił traktat z Verdun zaczęły kształtować się nowe państwa na zachodzie Europy - Francja i Niemcy. Natomiast ziemie Lotara nie stworzyły trwałej państwowości.

Najsilniejszym z nowo powstałych państw były Niemcy, w których po wygaśnięciu dynastii ukształtowała się monarchia elekcyjna. Idea Cesarstwa nadal była żywa. Wyrazem tego była koronacja na cesarza rzymskiego króla niemieckiego Ottona I przez papieża, która miała miejsce w 962 r. Była ona kolejnym znakiem dążenia do przywrócenia jedności świata chrześcijańskiego i łacińskiego. Odtąd to królowie Niemiec otrzymywali z rąk papieża godność cesarską i uważali się za zwierzchników wszystkich innych w władców chrześcijańskich.

Obok żywej wciąż idei Cesarstwa wielkim dziedzictwem, jakie zostawiło po sobie Imperium Romanum było rozpowszechnienie się w Europie chrześcijaństwa. Cesarstwo, które z początku prześladowało wyznawców Chrystusa, niedługo przed swoim upadkiem uczyniło religię chrześcijańską religią państwową i pozwoliło jej swobodnie zdobywać coraz to nowe tereny. Chrześcijaństwo znalazło we władzy oparcie. Podobnie też było po upadku Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego. Zarówno Karol Wielki, jak i Otton I jako cesarze rzymscy, ale i chrześcijańscy mieli być oparciem dla Kościoła. Karol Wielki podbitym przez siebie ludom siłą narzucał chrześcijaństwo. Granice jego państwa pokrywały się z granicami używania języka łacińskiego w Kościele chrześcijańskim. W osobie Ludwika Niemca papieże wdzieli "zbrojne ramię Kościoła".

Po upadku Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego to właśnie Kościół stał się spadkobiercą dziedzictwa cywilizacji grecko-rzymskiej. Na gruzach Cesarstwa Zachodniego powstała więc zupełnie nowa Europa, ale jej fundament nadal stanowiła grecko-rzymska cywilizacja.

Wschodnią część Imperium Romanum spotkał o wiele łagodniejszy los niż zachodnią. Wędrówki ludów oszczędziły tę część Cesarstwa i dzięki temu mogło ono przetrwać ten burzliwy okres. Cesarstwo Wschodnie (Bizantyńskie) obejmowało najbogatsze prowincje dawnego imperium. Udało mu się przezwyciężyć początkowy kryzys i odbudować na nowych zasadach swoją gospodarkę. Wkrótce zaczęły rozwijać się miasta, rozkwitał handel i rzemiosło oraz gospodarka towarowo-pieniężna.

We wczesnym okresie średniowiecza Cesarstwo Bizantyńskie doszło do największej potęgi za panowania cesarza Justyniana I. Bardzo ważną jednak rolę dla ukształtowania się średniowiecznego Cesarstwa Wschodniego miało panowanie cesarza Konstantyna Wielkiego w IV w. Jego zasługą było założenie wielkiego miasta nazwanego na jego część Konstantynopolem. Cesarz ten wybudował je na miejscu starego greckiego miasta - Bizancjum. Pod względem rozmiarów i znaczenia miało ono dorównać samemu Rzymowi. Położenie miasta było niezwykle korzystne. Leżało ono na szlaku wodnym łączącym Morze Czarne z Morzem Egejskim, wschodnią i zachodnią część imperium. Był to położenie ze strategicznego punktu widzenia ważne dla obrony, natomiast z gospodarczego dogodne dla rozwoju handlu. Podobnie jak Rzym, tak Konstantynopol zbudowany został na siedmiu wzgórzach. Kultura bizantyńska czerpała z wielu źródeł - była spadkobierczynią kultury grecko-rzymskiej, czyli kultury Imperium Romanum, cywilizacji chrześcijańskiej, prezentowała także pewne wpływy kultur wschodnich - perskiej, arabskiej i tureckiej.

Mianem młodszej Europy określa się państwa, które od wczesnego okresu średniowiecza zaczęły kształtować się w środkowej, wschodniej i południowej Europie - państwa słowiańskie.

Wraz z migracjami plemion germańskich Gotów, Gepidów, Wanadów i Burgundów przesuwały się plemiona słowiańskie ze swej praojczyzny (prawdopodobnie na wschód od Wisły do Dniepru) w kierunku zachodnim i południowym. Kiedy Germanie przemieszczali się na zachód, Słowianie zajmowali tereny przez nich opuszczone.

Największe nasilenie słowiańskiej migracji przypadło na VI i VII stulecie. Słowianie opanowali ziemie położone na zachód Łaby i Soławy, na południu Kotlinę Czeską; dotarli też aż do Alp. Inne grupy Słowian skierowały się na południe, nad Dunaj i zaatakowały granice Cesarstwa Bizantyńskiego.

Terytorium zajęte przez Słowian, w wyniku ich migracji i osiedlania się można podzielić na trzy części:

- Słowianie zachodni (Polacy, Czesi. Słowacy, Połabianie)

- Słowianie południowi (Słoweńcy, Serbowie, Chorwaci, Bułgarzy, Macedończycy)

- Słowianie wschodni (plemiona ruskie)

Plemiona słowiańskie powoli tworzyły własne państwa i struktury władzy. Początkowo w okresie organizacji plemiennych najwyższą władzę stanowił wiec. Z czasem różnice społeczne w społeczeństwach plemiennych zaczęły narastać i wyodrębniła się arystokracja plemienna oraz grupa możnych. Z tej grupy wybierano na czas wojny wodza plemiennego. Rola wodzów z czasem bardzo wzrosła. Stawali się oni władcami państw. Nowe państwa słowiańskie powoli wchodziły w obręb świata chrześcijańskiego. Kościół pełnił rolę łącznika między starszą i młodszą Europą. Za pośrednictwem Kościoła kraje młodszej Europy mogły uczestniczyć w dziedzictwie cywilizacji grecko-rzymskiej i czerpać z niej. Obok Kościoła łącznikiem była także łacina - międzynarodowy język średniowiecza i język całej zachodniej, chrześcijańskiej Europy. W tym języku spisywano większość ksiąg. Łacina przyczyniła się także do powstania różnych dialektów zarówno w starszej jak i młodszej Europie, z których później wykształciły się nowożytne języki europejskie. Łacina umożliwiła także rozszerzanie się znajomości literatury rzymskiej w Europie. W tym języku powstawała literatura, która czerpała często ze wzorów literatury rzymskiej; powstawały także tłumaczenia mitów germańskich, sag skandynawskich, podań celtyckich, opowieści o początkach dynastii Piastów.

Kolejnym elementem, który w spadku po imperium rzymskim przejęły zarówno kraje starszej, jak i młodszej Europy było rzymskie prawo. Posługiwały się nim sądy kościelne (sprawy związane z testamentami i związkami małżeńskimi).

Inaczej niż w starszej Europie wyglądała w młodszej Europie sytuacja miast. W młodszej Europie miasta przeżywały okres rozwoju; stawały się nie tylko centrami gospodarczymi, ale także kulturowymi (rozwój szkół i uniwersytetów). Słowiańszczyzna uczestniczyła również w handlu dalekosiężnym, jaki odbywał się między światem arabskim i bizantyńskim a zachodem Europy i Słowiańszczyzną. Przedmiotem tego handlu były towary luksusowe (ze Wschodu kosztowne tkaniny, korzenie i przyprawy; z krajów północnych futra i drewno). W młodszej Europie rolnictwo stanowiło podstawę egzystencji większości jej mieszkańców. Wzrastał poziom rolnictwa, a zwłaszcza zachodziły zmiany w systemie uprawy roli - zamiast prymitywnej gospodarki wypaleniskowej coraz bardziej powszechna stawała się trójpolówka; lepiej posługiwano się techniką karczunku. Wzrosły także możliwości rzemiosła, w związku z upowszechnieniem się techniki obróbki metali, a także techniki przędzalniczej i tkackiej.