Celem Oktawiana Augusta było oparcie imperium rzymskiego na naturalnych granicach, które stanowił Dunaj oraz Ren. Po stu latach władzę przejął cesarz Trajan, który powrócił do idei ekspansji i światowego podboju. W 101 roku rozpoczęła się wojna przeciwko plemionom Daków. Jego polityka nastawiona była na ekspansję, której celem było poszerzenie o bogate w rudy złota tereny Dacji oraz państwo partyjskie, które prowadziło handel z dalekim wschodem. Po zwycięskiej wojnie Trajana trwającej w latach 101 - 106 utworzono prowincję Dację. Na wschodzie powołano prowincję Arabii, natomiast po sukcesach nad Persami przyłączono do imperium rzymskiego Armenię, Mezopotamię i Asyrię. Nie ulega jednak wątpliwości, że w czasach Trajana Rzym posiadał największy terytorialnie obszar. W czasie prowadzonej wojny z Partami wykorzystano na cele wojenne ogromne nakłady finansowe i ludzkie, zbudowano potężną armię. Niekorzystną sytuację postanowiła wykorzystać ludność żydowska żyjąca w diasporze. Doszło do wybuchu licznych powstań na Cyprze, w Egipcie i w Syrii. Zdecydowało to o wstrzymaniu dalszej ekspansji i wycofaniu wojska rzymskich z terenów Babilonii i Armenii. Po stłumieniu powstań żydowskich nie udało się cesarzowi odzyskać utraconych na rzecz Partów obszarów. Prowadzona przez Trajana polityka wewnętrzna charakteryzowała się współpracą z senatem przy jednoczesnym umacnianiu własnej władzy. Dbał o wzrost prowincji, niejednokrotnie prowadząc korespondencję z namiestnikami. Trajan był pierwszym, który odchodził od pryncypatu w stronę absolutyzmu cesarskiego. Jego władza była odmienna od tej jaką posiadał August. Będąc optimus civium, czyli "najlepszym obywatelem" dbał o rozwój całego imperium. Za rządów kolejnego cesarza Hadriana nastał wewnętrzny chaos, który powiązany był z kwestią utrzymania granic imperium. Wojna przeciwko Partom wymuszała podjęcie ogromnych przedsięwzięć finansowych, co spowodowało, że imperium zabrakło środków na zabezpieczenie i późniejsze utrzymanie granic. Głównym założeniem polityki zagranicznej Hadriana była rezygnacja z dalszych podbojów i zabezpieczenie państwa poprzez rozbudowę umocnień limesowych. Przed wstąpieniem na tron pełnił wiele funkcji publicznych. Był jednym z decemwirów, trybunem drugiego legionu, trybunem ludowym, pretorem, konsulem, legatem w czasie wyprawy przeciw Partom, dowódcą pierwszego legionu Minerwy, legatem Syrii oraz legatem pretora do Dolnej Panonii. Z czasem w imperium dużą rolę zaczęła odgrywać armia, która pochłaniała niemal wszystkie zasoby państwa. Wojsko decydowało o wyborze cezara, stąd w dziejach starożytnego Rzymu III wiek nazywa się okresem cesarzy wojskowych. Stabilizacja po rządach pięciu dobrych cesarzy wojskowych zmieniła się za rządów Aureliana. Po długich latach wewnętrznych zamieszek, niepokojów i nieustannych rebelii, twardą ręką zaczął wyprowadzać cesarstwo z kryzysu. Pokonał Wandalów, ale nie zdołał powstrzymać najazdu Jutungów, którzy dotarli do Italii. Klęska Aureliana wywołała wiele rebelii, między innymi zbuntowali się pracownicy mennicy. Prowadził zwycięską wojnę z Gotami, ale podjął decyzję o wycofaniu się z Dacji. W 272 roku rozpoczął podbój wschodnich terenów zajmując Azję Mniejszą, ale musiał wracać nad Dunaj, ponieważ doszło do najazdu Karpów. Po szybkim zwycięstwie nastąpiły zamieszki wewnętrzne. W czasie rebelii w Palmyrze wybito cały rzymski garnizon, co wymusiło na cesarzu powrót na wschód. W 274 roku rozpoczęła się wojna na zachodzie przeciwko Tetricusowi I, władcy imperium galijskiego. Reasumując politykę zagraniczną Aureliana udało mu się przyłączyć utracony Egipt, zajął Galię, ewakuował swoje wojska z Dacji i oparł się na linii Dunaju. W polityce wewnętrznej przeprowadził reformę monetarną przez zwiększenie zawartości srebra w antoninianach. Był gorliwym czcicielem Słońca, stąd postawił świątynię poświęconą temu bogowi i ustanowił odbywające się co 4 lata igrzyska na jego część. Tytułował się nawet odnowicielem świata. Aurelian pragnął ożywić gospodarkę przez wypuszczenie nowej monety. Za jego czasów zakazano opuszczania zawodu w głównych gałęziach gospodarki, zwłaszcza w handlu morskim. Śmierć cesarza była zaskoczeniem.Został on zamordowany podczas spisku wojskowych w czasie przygotowań do nowej wyprawy wojennej. Nie jest jasne, czy miała być ona skierowana przeciw Persom czy Gotom. W źródłach literackich pojawia się informacja o 6 - miesięcznym bezkrólewiu pomiędzy rządami Aureliana, a Tacyta. Najprawdopodobniej to efekt błędnej interpretacji informacji. Panowanie Tacyta było najprawdopodobniej kilku miesięcznym interregnum pomiędzy rządami Aureliana, a Marka Aureliusza Probusa, który również został zamordowany. W każdym razie Tacyt przejął rządy nie dłużej niż po miesiącu lub dwóch, a być może już po kilku dniach. Reformatorem ustroju państwowego był Dioklecjan (284 - 305), który był twórcą systemu dominat. Wyciągnął wnioski z panowania poprzednich cesarzy i zdecydował się zaprowadzić gruntowną reformę. Zdawał sobie sprawę, że jedna osoba nie jest w stanie sprawować rządów na tak rozległym obszarze imperium, stąd wprowadził system zwany tetrarchią. Wyznaczył do pomocy współrządcę z tytułem "augusta", który zarządzał zachodnią częścią państwa. Na wschodzie rządy sprawował sam Dioklecjan, który posiadał władzę zwierzchnią wobec pozostałych. Każdy z augustów musiał sobie wyszukać do pomocy zastępcę z tytułem "cezara", a po 20 latach augustowie dobrowolnie mieli ustąpić, a ich miejsce automatycznie zajmował cezar. System ten okazał się utopijny, ponieważ po abdykacji Dioklecjana i jego augusta rozpoczęły się wojny domowe o przejęcie władzy. Celem reformy Dioklecjana miało być zapewnienie stabilizacji i autorytetu władzy. Dążył do zmniejszenia wpływów wojska na wybór władcy. Zaprowadził na dworze wschodni ceremoniał, a poddani mogli rozmawiać z nim tylko padając na kolana. Panowanie Dioklecjana rozpoczęło nową epokę - dominat. Dioklecjan zerwał całkowicie z pozorami republiki i kazał się tytułować dominus ac deus, co znaczy "pan i bóg". Przestał być pierwszym obywatelem i stał się władcą absolutnym. Między panującym a społeczeństwem wytworzył się ogromny dystans. Zaprowadził reformy administracyjno - wojskowe. Podwoił liczbę prowincji, których za jego rządów było 100. Kilka prowincji tworzyło jednostkę nadrzędną zwaną diecezją. Celem tych zmian było osłabienie pozycji namiestników prowincji i uzyskanie lepszej kontroli. W reformie wojskowej podzielił armię na dwie główne części. Wojska pograniczne miały przyjmować na siebie główne uderzenie wroga, natomiast armia lotna znajdująca się w pewnej odległości od granicy miała za zadanie nieść pomoc w miejsca szczególnie zagrożone. Nastąpił rozdział władzy cywilnej i wojskowej. System tetrarchii nie przetrwał jego twórcy, ale reformy Dioklecjana wzmocniły państwo rzymskie na prawie dwieście lat. Następca Dioklecjana - Konstantyn Wielki panujący w latach 306-337 skupił władzę nad całym państwem. Cesarzem został obwołany przez wojsko stacjonujące w zachodniej części imperium, natomiast na wschodzie władzę przejął Maksencjusz. Po kilku latach wojny domowej całkowitą władzę przejął Konstantyn, który rządził razem z Licyniuszem. W 303 roku we wschodniej części imperium powołano stolicę Bizancjum, które potem otrzymało nazwę Konstantynopol. Na początku IV wieku społeczeństwo rzymskie wychodziło z kryzysu powiązanego z poprzednimi cesarzami. Za Konstantyna utworzono ruchomą armię rezerwową, wprowadzono rozbudowany system obrony granic, wypuszczono nową złotą monetę, przeprowadzono reorganizację administracji państwowej, wyraźne rozgraniczono władzę wojskową od państwowej i uczyniono chrześcijaństwo religią panującą. Ugruntowano system dominatu, a reformy cesarza Dioklecjana kontynuowano i rozszerzono. Wschodni ceremoniał dworski miał na celu podkreślenie podobieństwa cesarzy do bogów. Cesarzowi podlegało wojsko z dowódcami, prefektowie zarządzający w czterech częściach Rzymu, rada cesarska, prefekci Rzymu oraz Konstantynopola. Armię rozbudowano do 75 legionów liczących 900 tysięcy żołnierzy. W jej skład wchodziły wojska polowe, graniczne i gwardia cesarska. Granice imperium ochraniali również "sprzymierzeńcy". Kraj podzielono na cztery prefektury. Był to Wschód, Illyricum, Italia oraz Gallia. Imperium posiadało 14 diecezji oraz 117 prowincji. W skład rady cesarskiej wchodzili następujący ministrowie "zwierzchnik urzędu" - kanclerz, "zwierzchnik świętego pałacu", "naczelnik świętej sypialni", minister finansów i minister skarbu. Kancelaria oraz urzędnicy dworscy podporządkowani byli bezpośrednio radzie. Wprowadzono podatek pogłówny oraz gruntowy. Zdecydowano o przymusowym dziedziczeniu zawodu. Rozdzielono władzę cywilną i wojskową, co przekreśliło tysiącletnią tradycję rzymską. Konstantyn zmarł z przyczyn naturalnych w 337 roku, a chrzest przyjął w ostatnich chwilach życia. Jego imieniem nazwano miasto Konstantynopol, przyszłą stolicę cesarstwa bizantyjskiego. Po nim władzę objęli jego trzej synowie Konstantyn II, Konstancjusz II i Konstans.
