Starożytny Rzym podlegał w okresie swojego istnienia wielu zmianom ustrojowym, zacząwszy od monarchii, poprzez republikę, na cesarstwie skończywszy. Towarzyszyły im również przemiany kulturowe i społeczne. W swoim wypracowaniu chciałbym przedstawić przemiany polityczne mające miejsce w antycznym Rzymie koncentrując uwagę na ich charakterze ewolucyjnym.

Zgodnie z tradycją Rzym został założony w 753 r. p.n.e. Mówi ona też o siedmiu władcach, którzy do roku 510 p.n.e. sprawowali rządy w mieście. Trzej ostatni królowie wywodzili się z Etrurii, nazywali się: Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny. Miasto zawdzięczało im stopniowe uzyskiwanie przewagi nad miastami wchodzącymi w skład Związku Latyńskiego, a także rozwój sprawnej organizacji państwowej. Mimo to ludność Rzymu, składająca się z latyńskiej i sabińskiej większości obaliła rządy obcej, dynastii z Etrurii. Było to zarówno obalenie rządów monarchicznych, a także wyzwolenie się spod władania kolonialistów. Państwo zostało wspólną własnością ogółu obywateli, a zamiast królestwa zaprowadzono ustrój republikański (510/509 - 30 r. p.n.e.).

Początkowy okres trwania Republiki został zdominowały przez walkę patrycjuszy z plebejuszami o urzędy i ziemię. Patrycjusze mieli uprzywilejowaną pozycję, albowiem w czasach królestwa i początkowym okresie republiki byli grupą społeczną posiadającą ogół praw politycznych. Plebejusze w odróżnieniu od nich nie posiadali praw politycznych i odnośnie do kwestii ekonomicznych byli warstwą zróżnicowaną. Po zniesieniu monarchii przed wpływowymi patrycjuszami pojawiło się zadanie utrzymania przewagi politycznej względem sąsiadów Rzymu. Cały czas toczyły się walki o prymat w Italii, w których brali udział również plebejusze mający obowiązek odbywania służby wojskowej. Poprzez zagrożenie odmową służby w armii zmusili oni do ustępstw przestraszonych patrycjuszy. Wreszcie uzyskali należne im prawa, takie jak: możliwość organizowania swoich zgromadzeń i wybierania Trybuna Ludowego, który obejmował specjalnie stworzony na potrzeby plebsu urząd. Z czasem plebejusze uzyskali dostęp do ogółu urzędów.

Od początku II w. p.n.e. rozgorzały nowe społeczne konflikty. W sprawującym rządy nad Rzymem senacie doszło do rozłamu na zwolenników społecznych i politycznych reform oraz na konserwatywnych przeciwników przemian. Powstały się dwa przeciwne sobie stronnictwa polityczne: popularów i optymatów. Do tych ostatnich przynależeli członkowie wpływowych i potężnych rodzin senatorskich, którzy przeciwstawiali się każdej próbie demokratyzacji rzymskiego systemu ustrojowego. Popularzy z kolei, domagali się reform wysuwając m. in. hasła podziału państwowych dóbr ziemskich pomiędzy ubogich obywateli, dzięki czemu zyskali poparcie plebejuszy.

Na początku I w. p.n.e. w rzymskiej republice nastąpił poważny kryzys. Coraz znaczniejszą rolę odgrywały wpływowe rody nobilów, wzmacnianych przez swoją klientelę. Powstała stała armia zawodowa, ślepo oddana swoim wodzom, którzy zyskiwali przychylność oddając żołnierzom część zdobyczy wojennych i nadziały gruntów. Kryzys ten prowadził do licznych, samowolnych prób zdobycia władzy przez pojedyncze osoby. Często dochodziło do zgubnych walk wewnętrznych, z których zwycięsko wychodzili raz optymaci, a innym razem popularzy. Po dłuższym okresie przewagi stronnictwa popularów nastał czas przewagi ich przeciwników, zakończony dyktaturą Corneliusa Sulli (82-79 r. p.n.e.), wykonywaną w interesie senatorskiej arystokracji. W dodatku przeciw uciskowi bunt podnosili niewolnicy, dochodziło do powstań, z których największe pod wodzą słynnego Spartakusa miało miejsce w latach 73 - 71 p.n.e. Spory toczyły się nadal, aż do decydującej walki o władzę, jaka rozegrała się między zdobywcą Galii Gajuszem Juliuszem Cezarem, a Gnejuszem Pompejuszem Wielkim, zwycięzcy kampanii prowadzonych w Syrii i Azji Mniejszej. Początkowo obaj, razem z Markiem Licyniuszem Krassusem zawarli w 60 r. p.n.e. tajną umowę zwaną I triumwiratem, żeby nic w państwie nie wydarzyło się bez zgody triumwirów. Łagodzący spory pomiędzy Cezarem, a Pompejuszem, Krassus poległ w roku 53 p.n.e. w bitwie pod Carrhae, a w cztery lata później rozgorzała wojna domowa, zwieńczona zwycięstwem Cezara w bitwie pod Farsalos w 48 r. p.n.e. Cezar przejął władzę mianując się dyktatorem, jednocześnie posiadał względy oddanej armii i poparcie przychylnej mu rzymskiej biedoty. Mimo to jego rządy stopniowo spotykały się z coraz większym oporem w senacie. Między innymi oskarżono go o próbę zmiany ustroju państwa na obraz hellenistyczny. Senatorowie powzięli tajne porozumienie, którego uczestnicy zamordowali Cezara 15 marca 44 r. p.n.e.

Po śmierci dyktatora walkę o przejęcie władzy w państwie stoczyli: adoptowany siostrzeniec Cezara Oktawian August oraz wierny przyjaciel dyktatora i jego bliski współpracownik Marek Antoniusz. W decydującej, morskiej bitwie pod Akcjum stoczonej w 31 r. p.n.e. Oktawian August zwyciężył Antoniusza i objął władzę. Przejmując rządy w państwie musiał szanować opinię obywateli, a że tytuły króla i wieloletniego dyktatora były niepopularne, postanowił utworzyć nowe, które definiowałyby jego przywódcza pozycję. Przyjął, na cześć swojego wielkiego poprzednika przydomek Caesar, czyli imperator i dlatego okres jego panowania nazywamy cesarstwem. Ponadto Oktawian August w taki sposób modyfikował ustrój, żeby zapewnić sobie całość władzy zachowując jednocześnie pozory dalszego istnienia republiki. W związku z tym, że zawsze umieszczano go na pierwszym miejscu list senackich (princepus senatus), system ustrojowy Rzymu został przez współczesnych nazwany pryncypatem (27 r. p.n.e.- 284 r. n.e.).

Czasy późnego cesarstwa rozpoczęły się od reform Dioklecjana, w efekcie których cesarz przestał ostatecznie pełnić rolę "pierwszego senatora". Stał się władcą absolutnym (dominus) i dlatego formę nowego ustroju określamy mianem dominatu. Władzy cesarskiej przydzielono formy zapożyczone od despotycznych monarchii wschodnich. Panujący był panem mienia i życia swoich poddanych, miał prawo skazania na śmierć bez procesu lub skonfiskować prywatną własność. Władca zaczął żyć w całkowitej odseparowaniu od obywateli, jego wystąpienie traktowano jako wyjątkową uroczystość, a ludzie oddawali mu pokłony równe Bogom, padając przed nim na kolana z twarzą do ziemi.

W III stuleciu n.e. cesarstwo zostało ogarnięte przez kryzys gospodarczy i polityczny. Władzę w ogarniętym wojnami domowymi państwie zdobywał ten, kto umiał zjednać sobie przychylność wojska. Niezadowolone legiony na prowincjach chętnie ogłaszały własnego dowódcę cesarzem. Sprawowanie rządów stało się zatem zaszczytem niezwykle niebezpiecznym, ponieważ niewielu panujących przeżyło na tronie więcej aniżeli 5 lat. Kryzysowi wewnątrz kraju towarzyszyło jeszcze zagrożenie zewnętrzne, albowiem W IV stuleciu na zachodzie imperium postępował proces barbaryzacji kultury, a na wschodzie w coraz znaczniejszym stopniu panowała rozwinięta kultura grecka. Kiedy w roku 395 cesarz Teodozjusz I Wielki rozdzielił władzę pomiędzy swych synów Honoriusza i Arkadiusza, jeszcze bardziej utrwalił się podział państwa na dwie różne części. Rozwarstwienie to okazało się trwałe i w jego wyniku powstały: Cesarstwo Zachodniorzymskie mające stolicę w Rzymie i obejmujące "łacińskojęzyczną" część imperium, a także Cesarstwo Wschodniorzymskie mające stolicę w Konstantynopolu i obejmujące "greckojęzyczną" część państwa. Kryzys i ostateczny upadek Cesarstwa Zachodniego nastał w 476 roku, co jest jednocześnie uznawane za upadek cywilizacji antycznej.

Przeobrażenia ustrojowe, które miały miejsce w tym wielkim i potężnym państwie wynikały z różnych przyczyn. Główną było pragnienie zdobycia władzy przez wpływowych i bogatych ludzi, którzy zdobywając poparcie różnych grup pragnęli rozwinąć swoje interesy. Zmiany te najczęściej nie miały nagłego charakteru, dlatego możemy mówić o płynnej ewolucji rzymskiego ustroju. Uważam, że antyczny Rzym jest idealnym przykładem ukazującym drogi, jakimi można było dojść do władzy, a także, jaką inspirację na przemiany w państwie posiadały warstwy pozornie nieszkodliwe, ale jednak potrafiące skutecznie walczyć o prawa dla siebie.