1. Kwestia pochodzenia Etrusków

Prawdopodobnie około 1000 r. p.n.e. pojawił się w Italii lud, którego przedstawiciele sami nazywali się Rasennami, przez Greków zaś i mieszkańców Italii określani byli mianem Etrusków. Już w starożytności nie było zgody co do ich pochodzenia, a i dziś problem ten nie został jeszcze rozwiązany w sposób nie pozostawiający wątpliwości. Postęp w tej dziedzinie utrudnia przede wszystkim nieznajomość języka etruskiego. Etruskowie zostawili wprawdzie wiele tysięcy zapisów, głównie o charakterze grobowym, spisanych w alfabecie greckim, ale język ich oparł się wszelkim, podjętym dotąd przez badaczy próbom odszyfrowania. Już starożytni badacze byli podzieleni w Kwestii pochodzenia Etrusków. Dionizjusz z Helikarnasu uważał ich za autochtonicznych mieszkańców Italii. Herodot wyprowadzał Etrusków z Azji Mniejszej, z czym identyfikowali się sami Etruskowie. Pogląd ten należy dziś uważać za panujący w nauce, choć wśród badaczy włoskich dominuje jednak przekonanie o autochtonizmie Etrusków, którzy ich zdaniem stanowili relikt dawnej przedindoeuropejskiej ludności Italii. Na poparcie poglądu o migracji Etrusków z terenów Azji Mniejszej należy podać dane archeologiczne. Ich kultura materialna i wierzenia religijne wykazują silną zależność od wschodu. Być może należy powiązać Etrusków z ludnością żyjącą nad Morzem Marmara, która budowała mieszkania w kształcie wież. Nie rozstrzygnięta jest nadal kwestia tego w jaki sposób Etruskowie mieliby przybyć do Italii. Najprawdopodobniej stanowili część wędrówki tzw. ludów morskich. Możliwe, że w toku swej migracji wchłonęli inne elementy etniczne, na przykład greckie na co wskazywałoby podanie o Eneaszu. Wszystkie przedstawione powyżej rozważania pozostać jednak muszą w sferze hipotez, przynajmniej do czasu odczytania języka etruskiego.

2. Struktura społeczna i ustrój polityczny Etrusków

Prawdopodobnie miały miejsce dwie migracje Etrusków do Italii. Pierwsza około 1000 r. p.n.e. i druga około 800 r. p.n.e. Osiedlili się oni najpierw na wybrzeżu italskim, między dolnym Tybrem, a rzeką Arno na północy, podbijając osiadłą tam ludność umbryjską. Ujarzmili ludność miejscową i wprowadzili niewolnictwo, które rozwinęło się później w ciągu licznych wojen i będącego ich konsekwencją zamieniania jeńców na niewolników. Prawdopodobnie Etruskowie dopiero w Italii zaczęli występować jako skonsolidowany lud ukształtowany w wyniku długiego procesu przemian. Inne istniejące na terytorium Italii grupy etniczne, jak Umbrowie, Wenetowie, czy Grecy zostały zepchnięte do roli ludności zależnej. Bez wykorzystania potencjału militarnego ludności zależnej nie byłyby możliwe podboje militarne Etrusków, które objęły znaczną część Italii. Górując nad ludności tubylczą organizacją społeczną i kulturą materialną zbudowali Etruskowie na podbitych obszarach liczne miasta, które tworzyły odrębne państwa, rządzone przez rekrutujących się z arystokracji urzędników. Etruskowie nie stworzyli na terenach przez siebie podbitych jednego zintegrowanego państwa. Powstał jedynie związek miast etruskich, prawdopodobnie wzorowany na związku dwunastu miast jońskich, położonych na wybrzeżu Azji Mniejszej. Związek miast etruskich miał przede wszystkim charakter religijny. W czasie zebrań związkowych odbywały się równocześnie igrzyska.

W społeczeństwie etruskim przewodnią rolę odgrywała arystokracja, posiadająca wielkie majątki ziemskie. Kontrolowała ona również handel i większe, produkujące na eksport zakłady rzemieślnicze.

3. Gospodarka i wierzenia religijne

Do prymitywnej dotąd gospodarki italskiej wnieśli Etruskowie nowe, bardziej rozwinięte formy. Dzięki budowie kanałów odwadniających rozwinęło się rolnictwo, eksploatacja rud żelaza i miedzi stworzyła podstawę do rozwoju metalurgii - słynne były w tym okresie brązowe naczynia i lustra. Do wielkiego rozkwitu doszedł handel. Etruskowie nawiązali stosunki handlowe nie tylko z ludami italskimi, budując na terenie Etrurii sieć dróg, ale również z plemionami środkowoeuropejskimi. Sprowadzali od nich skóry i bursztyn w zamian za produkty rzemieślnicze charakteryzujące się wysoką jakością i precyzją wykonania. Dzięki temu w Etrurii rozwinął się dobrobyt nie znany w innych częściach Italii. Symbolem bogactwa Etrusków był obecny później w literaturze rzymskiej motyw "opasłego Etruska". Ponadto o materialnym bogactwie Etrusków świadczą wspaniale wyposażone grobowce, których ściany pokryte były malowidłami, przedstawiającymi sceny z życia codziennego Etrusków oraz ich wierzenia religijne.

W religii etruskiej wyczuwa się silne wpływy orientalne. Na pierwszy plan wysuwa się tu wiara w życie pozagrobowe. Temu celowi służyły grobowce z ich wyposażeniem, rytuał pogrzebowy połączony z igrzyskami ku czci zmarłych, którym w ofierze składano nawet ludzi. Religia etruska miała charakter politeistyczny i w miarę rozwoju kontaktów z Grekami została wzbogacona o wielu bogów z greckiego Olimpu. Wielkie znaczenie w społeczeństwie etruskim osiągnęli kapłani, którzy przepowiadali przyszłość z lotu ptaków lub wnętrzności zwierząt.

4. Podboje Etrusków

Po zakończeniu podboju właściwej Etrurii Etruskowie rozpoczęli dalszą ekspansję posuwając się w kierunku północnym oraz południowym. W wyniku podbojów do wielkiego znaczenia doszły miasta takie jak Felsina (dzisiejsza Bolonia), Melpum (prawdopodobnie dzisiejszy Mediolan), Mantua oraz Rawenna. Znaczne skupiska Etrusków istniały także przy ujściu Padu. Na południu sięgnęli po Lacjum i zajęli Rzym. Skolonizowali Kampanię. Dysponując silną flotą Etruskowie byli aktywni na morzach i uprawiali korsarstwo. W toku swej ekspansji natrafili na konkurencję Greków. Aby ich pokonać sprzymierzyli się z Kartaginą. Nie udało im się jednak wyprzeć kolonizacji greckiej z południowej Italii.

5. Upadek Etrusków

Walki z Grekami były bardzo kosztowne i wyczerpujące. Zaczęły stopniowo osłabiać Etrusków, którzy na podbitych przez siebie terenach stanowili mniejszość w związku z tym musieli również podejmować wysiłek w celu kontroli ludności zależnej. Konkurencja handlowa doprowadziła do powstania sporów pomiędzy poszczególnymi miastami etruskimi, a to z kolei było przyczyną rozluźnienia solidarności i spoistości związku miast etruskich. Kolejnym czynnikiem, który stanowił konkurencję dla panowania etruskiego w Italii był wzrost aktywności rodzimej ludności italskiej. Znalazła się ona początkowo w bardzo ciężkim położeniu zagrożona ekspansją Etrusków i Greków. Jednakże w toku walk pomiędzy najeźdźcami, które wyczerpały ich siły, słabsi Grecy zaczęli szukać sojusznika przeciwko Etruskom w ludności Italskiej. Dzięki temu zaczęła ona przezwyciężać swoje rozbicie plemienne i tworzyć pierwsze związki o charakterze państwowym, które zdolne były do podjęcia walki z najeźdźcami. Jeden z bardziej sprawnych italskich ośrodków quasi - państwowych powstał na nizinie leżącej przy ujściu Tybru, gdzie zamieszkiwało plemię Latynów. Zagrozili oni opanowanemu przez Etrusków Rzymowi. Prawdopodobnie w latach 490 - 470 Etruskowie zmuszeni byli opuścić Rzym. Ich znaczenie w Italii zaczęło stopniowo maleć na rzecz tego latyńskiego ośrodka.