1. Filozofia, literatura i historiografia rzymska

Szczególnie filozofią zainteresowana byłą arystokracja rzymska. Rzymianie jednak nie wyróżniali się zdolności do tworzenia oryginalnych systemów filozoficznych. Interesowali się przede wszystkim tymi dziedzinami filozofii, które obejmowały etykę oraz teorię państwa i społeczeństwa. Spośród systemów greckich najbliższa mentalności rzymskiej okazała się filozofia stoicka, której praktyczne wskazówki życiowe odpowiadały potrzebom Rzymian. Spośród głównych popularyzatorów stoicyzmu w społeczeństwie rzymskim należy wymienić Marka Brutusa i Kato Młodszego.

Mniej zwolenników w Rzymie znalazł system epikurejski, zainteresowany przede wszystkim jednostką i jej problemami. Jednakże epikureizm przemożny wpływ wywarł na literaturę rzymską. Gorliwym epikurejczykiem był Tytus Lukrecjusz Karus, żyjący w I w. n.e. Napisał on epicki poemat "O naturze rzeczy". Poemat ten daje obraz świata niezależnego od bogów, jest apologią rozumu ludzkiego i świadectwem dążenia do wyzwolenia człowieka od strachu przed śmiercią, umiłowania życia i przyrody. Jest też równocześnie głębokim traktatem filozoficznym i wybitnym dziełem literackim.

Zadania spopularyzowania dorobku filozofii greckiej i jej przystosowania do rzymskich potrzeb podjął się Marek Tuliusz Cycero, żyjący w latach od 106 - 43 p.n.e. Cycero poprzez swoje pisma filozoficzne lansował pewien styl życia kulturalnego i przeżyć intelektualnych. Swoje upodobania do filozofii Cycero wyraził także w pismach dotyczących ustroju państwa, zwłaszcza w dziele "O republice". W pracy tej Cycero wypowiedział najpełniej swój ideał polityczny republiki arystokratycznej. Powinna ona opierać się na zasadach solidaryzmu społecznego, którego podstawowymi zasadami były zgoda poszczególnych stanów o porozumienie wszystkich pragnących dobra.

Największą sławę uzyskał jednak Cycero jako mówca. Na okres jego młodości przypadał rozkwit mowy w stylu azjańskim, który charakteryzował się stosowaniem wielu retorycznych ozdobników, patosem i wyszukaną elegancją wyrażeń. Młody Cycero podlegał także wpływom azjanizmu, ale wkrótce wypracował swój własny styl wymowy charakteryzujący się również zamiłowaniem do ozdobności oraz pełnią wyrazu. Cycero był nie tylko znakomitym mówcą, ale również teoretykiem wymowy. Najwybitniejszym jego dziełem w tej dziedzinie jest dialog "O mówcy". Cycero występował przeciwko zwolennikom nowego prądu retorycznego, którzy dążyli do powrotu do klasyków greckiej retoryki, wśród których dominował tzw. styl skromny.

Zwolennikiem tegoż stylu był między innymi Gajusz Juliusz Cezar. W swoim dziele "O wojnie Galijskiej" Cezar pisze o swojej działalności w trzeciej osobie i używa beznamiętnego stylu. Miało to wywrzeć wrażenie pełnego obiektywizmu. Opis cezara dokonanego przez siebie podboju Galii stał się wzorem prozy literackiej, która umiejętnie łączyła prostotę wyrazu z pełnią dramatyzmu. Poza walorami literackimi utwory Cezara miały również dużą wartość historiograficzną, będąc bowiem formą politycznego pamiętnika władcy zawierają niezwykle dużo cennych informacji dotyczących wydarzeń, które opisują.

Najwybitniejszym rzymskim filozofem w I w. n.e. był Lucjusz Anneusz Seneka, wychowawca i współpracownik Nerona, zmuszony przez niego do samobójstwa. Senekę interesowały przede wszystkim problemy etyczne. Starał się rozwinąć zasady filozofii stoickiej. Zdaniem Seneki należało odrzucić niepokoje życia, nie troszczyć się o majątek i zaszczyty, dbać tylko o spokój i równowagę ducha, które powinny uczynić człowieka obojętnym na wszelkie wstrząsy zewnętrzne. Zasady filozofii stoickiej głosił także cesarz Marek Aureliusz w "Rozmyślaniach". Stoicyzm stał się w dobie dynastii Antoninów oficjalną ideologią cesarstwa.

Obok Cezara najwybitniejszym historykiem rzymskim był Korneliusz Tacyt, który prawdopodobnie pochodził z południowej Galii. Jego twórczość literacka przypada na przełom I i II w. Najważniejszym dziełem Tacyta są "Roczniki" ("Annales"), obejmujące swą treścią okres od śmierci Augusta do śmierci Nerona. Do prac Tacyta należą również "Dzieje", w których przedstawił wypadki od 69 r. do końca panowania dynastii Flawiuszów w 96 r. Obie te prace nie zachowały się jednak do naszych czasów w całości.

Tacyt wywodził się ze starej, prowincjonalnej arystokracji i przejął w pełni ideologię senatu, dla którego ideałem była republikańska przeszłość. Niechętnie zatem odnosił się do władzy cesarskiej, zwłaszcza do wszelkich przejawów tyranii. Stąd pasja i nienawiść w przedstawianiu postaci cesarzy z dynastii juliańsko - klaudyjskiej, którzy prześladowali senat. Tacyt był historykiem o silnych namiętnościach politycznych, które spowodowały tendencyjność przedstawienia dziejów. Korzystał jednak skrupulatnie z dobrych tradycji źródłowych co podnosi wartość jego prac, które pomimo stronniczości odznaczają się dużą wiarygodnością i stanowią najbardziej cenne źródło do historii I w. n.e.

Łacińska literatura piękna sięga swymi początkami III i II w. p.n.e. Z bogatej twórczości teatralnej rzymian, jak i z całej literatury tego okresu zachowało się 19 komedii Plauta i 6 komedii Terencjusza. W schyłkowym okresie republiki rozwinęła się poezja. Ważnymi twórcami literatury rzymskiej byli również oczywiście Wergiliusz i Horacy.

2. Religia

Pierwotna religia Rzymian miała charakter politeistyczny. Wśród licznych bogów ważną rolę odgrywały lokalne kulty rolniczych i domowych bóstw opiekuńczych. Również w dziedzinie religii Rzymianie dowoływali się do wzorów greckich, adaptując z ich panteonu wiele boskich postaci oraz przyporządkowanych im boskich przymiotów, cech i zdolności. Rzymianie nadawali jednak greckim bogom nowe rzymskie imiona. Najważniejszym bogiem był Jowisz - odpowiednik greckiego Zeusa, ważne miejsce zajmował także bóg wojny - Mars. Gdy ekspansja Rzymu dotarła na wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego, doszło do kontaktu z kolejnymi nowymi religiami. Skutkiem tego w Rzymie rozpowszechnił się kult Mitry - bóstwo to czczono w Iranie. Niezwykle popularna stała się także pochodząca z religii egipskiej Izyda. Nowe bóstwa epatowały tajemniczością i niesamowitymi ceremoniałem wschodnich religii. W wyniku podporządkowania sobie Palestyny rzymianie zetknęli się z monoteistyczną religią wyznawaną przez Żydów. Był to judaizm.

3. Architektura

Jeśli chodzi o architekturę to Rzymianie wzorując się na osiągnięciach Greków zdołali wypracować nowe rozwiązania architektoniczne i zastosować stworzone przez siebie oryginalne idee. Ze względu na wprowadzenie nowych surowców budowlanych - cegły oraz zaprawy murarskiej, Rzymianie byli w stanie wznosić budynki o znacznie większych gabarytach w porównaniu z budowlami greckimi. Rzymianie zastosowali również nowe rozwiązania konstrukcyjne. Chodzi tutaj o kopuły i półokrągłe sklepienia. Oczkiem w głowie Rzymian był planowy i zorganizowany rozwój ich miast. Wszak to z języka łacińskiego wywodzi się używany dzisiaj termin urbanizacja (łac. urbs - miasto). Wizytówkami imperium były Rzym i Konstantynopol - siedziby cesarzy. Piękno i przepych tych miast miały być manifestacją potęgi cesarstwa. Centrum miasta był rynek, określany po łacinie słowem forum. Na forum znajdowały się świątynie oraz budynki użyteczności publicznej. W starożytnym Rzymie główny plac miasta znajdował się na Forum Romanum. Jednakże tworzono również inne mniejsze fora, które stanowiły centralne place dla poszczególnych dzielnic miasta. Cesarze wznosili je i nazywali swoim imieniem, aby stało się one nieśmiertelne. Do najważniejszych rzymskich budowli użyteczności publicznej zaliczyć należy bazyliki - wielkie, składające się z trzech naw sale, w których sprawowano sądy i urządzano targi; miejskie łaźnie czyli termy, cyrki, amfiteatry, gdzie urządzano walczących gladiatorów, specjalne stadiony przystosowane do rozgrywania wyścigów konnych rydwanów.

Przysłowie "wszystkie drogi prowadzą do Rzymu" odnosi się do komunikacyjnej sytuacji cesarstwa rzymskiego. Sieć dróg była w nim bowiem bardzo gęsta i niezwykle dobrze rozplanowana. Dbano o to by każda część państwa miała dobre komunikacyjne połączenie ze stolicą. Drogi regularnie naprawiano i utrzymywano w dobrym stanie. Miały one bowiem niezwykle duże znaczenie w związku z obronnością kraju. Dzięki nim można było bowiem w szybkim tempie przemieszczać wojska na duże odległości.

Wielkim osiągnięciem rzymskich inżynierów były również akwedukty. Służyły one do dostarczania miastom wody pitnej. Sprowadzano ją niekiedy nawet z bardzo dużych odległości. Wykorzystywano do tego celu naturalny spadek terenu (sprowadzano wodę z wyżyn na niziny) oraz specjalnie skonstruowane rurociągi.

4. Nauka

Głównym naukowym dorobkiem Rzymian było prawo. Prawo rzymskie, stworzone w czasach antycznym jest w dniu dzisiejszym fundamentem europejskich systemów prawnych w szczególności działu prawa cywilnego. Współcześnie funkcjonują i zachowują swoją aktualność sformułowane w starożytności rzymskie sentencje i zasady prawne, których w oryginalnym, łacińskim brzmieniu uczą się studenci prawa na współczesnych uniwersytetach. Należą do nich między innymi zasady: prawo nie działa wstecz (Lex retro non agit), twarde prawo ale prawo (Dura lex sed lex), umowy powinny być dotrzymywane (pacta sunt servanta). Pierwszą kodyfikacją prawa rzymskiego stanowiło Prawo XII tablic. Dokonano jej w 441 r. p.n.e. Spisania praw domagali się plebejusze, aby utrudnić bogatym i posiadającym wpływy patrycjuszom dowolność interpretacji i naginanie obowiązującego prawa zwyczajowego. Nazw tej kodyfikacji pochodzi od formy w jakiej została ona wystawiona do użytku publicznego. Prawa te spisano na dwunastu wielkich tablicach i ustawiono je na Forum Romanum tak, aby każdy mógł się z nimi zapoznać.

W Rzymie prawników, którzy dokonywali interpretacji prawa określano mianem pretorów. W okresie cesarstwa największym autorytetem prawnym oraz źródłem wszelkich praw został cesarz. Za panowania Teodozjusza I dokonano spisania praw rzymskich wydanych w latach 312 - 437. W VI w. powstał największy i najważniejszy zabytek prawa rzymskiego. Był to kodeks Justyniana. Kodyfikacji w nim zawartych dokonano bowiem za panowania bizantyjskiego cesarza Jusytyniana. Kodeks składał się z opracowanego w 529 r. zestawu, który zawierał obowiązujące wtedy edykty cesarskie oraz z części która zawierała orzeczenia prawne pogrupowane w kategorie tematyczne. Jej przygotowanie zakończono w 533 r. Załącznikiem do kodeksu Justyniana był dodatkowo podręcznik obowiązującego prawa.