Wojny perskie i ich wpływ na uformowanie się demokracji ateńskiej.

Starożytność to okres bardzo ciekawy w dziejach świata. W tym czasie uformowały się bowiem cywilizacje, z osiągnięć których korzystamy także i dziś, my współcześni. Jednym z takich osiągnięć jest uformowanie się demokracji w Atenach. Z przyjętych wówczas rozwiązań i idei korzysta bowiem współczesny ustrój demokratyczny. Wykształcenie się demokracji ateńskiej było jednak procesem długim, a poprzedziły go między innymi wojny grecko-perskie. Wojny Grecko - Perskie to jedne z najsławniejszych wojen w historii. W pamięci szczególnie zapisały się trzy bitwy: nad Maratonem, Termopilami i Salaminą W starożytności największym wrogiem Greków była bowiem Persja. Persja stanowiła wówczas olbrzymie imperium o ekspansywnych zapędach. Wojny Greków z Persami doprowadziły nie tylko do zwiększenia potęgi Grecji, ale przede wszystkim do ukształtowania się ustroju politycznego, który także w dzisiejszym świecie odgrywa bardzo istotna rolę, a mianowicie ustroju demokratycznego. Początki demokracji sięgają aż starożytnych Aten. Bowiem w tym greckim polis narodziła się tak zwana "demokracja idealna". Demokracja ateńska była formą demokratycznego rządu w państwie-mieście Ateny, leżącym w greckiej Attyce. Zazwyczaj uważa się że trwała od początków szóstego do połowy czwartego wieku przed naszą erą. Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej. Oznacza to, że obywatele obecni na Zgromadzeniu tworzyli prawo oraz wybierali urzędników. Gwarancją demokracji były: zasada wolności przemówień, zasada równości w zajmowaniu urzędów, dostępności do urzędów, zasada równości wszystkich wobec prawa. Do głównych zasad demokracji ateńskiej zalicza się z kolei: wolność, równość obywateli wobec prawa i w dostępie do udziału we władzy, praworządność oraz zgoda (jednomyślność) rozumiana jako poddanie interesów jednostkowych doboru całej społeczności. Początki demokracji sięgają powstania miast-państw czyli greckich polis. W takim polis wszyscy obywatele mieli prawo uczestnictwa w życiu publicznym oraz społecznym. Demokracje zapoczątkowały reformy przeprowadzone w pięćset dziesiątym roku przed naszą era przez Klejstenesa. Celem tych reform było zmniejszenie roli arystokracji, zatarcie różnic majątkowych oraz wymieszanie społeczeństwa. Za ojca demokracji uważa się jednak Peryklesa, który żył w piątym wieku przed nasza erą. Był on wielokrotnym strategiem i jednym z wybitniejszych wodzów ateńskich. Stał się protektorem i przyjacielem wielu uczonych i artystów, uczynił Ateny ośrodkiem kulturowym. To właśnie w czasach Peryklesa tworzyli w Atenach Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Sokrates, Fidiasz, Herodot. Za czasów Peryklesa Ateny rozwijały się pod wieloma względami: pod względem społecznym, kulturalnym oraz gospodarczym. Ustrój demokratyczny ówczesnych Aten wyglądał następująco: głosować mogli tylko mężczyźni, którzy ukończyli osiemnaście lat. Do najważniejszych obowiązków obywateli należały: obowiązki wojskowe, finansowe, łożenie na państwo i udział w świętach religijnych państwa. Podstawowymi organami władzy były Zgromadzenie Ludowe oraz Rada Pięciuset. Sprawy sporne rozstrzygał sąd przysięgłych, który był zwany heliają. Członkowie Zgromadzenia spotykali się około dziesięciu razy w roku na rynku, zwanym agorą. Agora była wówczas uważana za główny ośrodek życia politycznego i handlowego. Obrady trwały zwykle przez cały dzień od rana do wieczora. Decydowano wówczas o wojnie i pokoju, ustalano prawa, wybierano i kontrolowano urzędników i dowódców (strategów), wybierano sędziów na okres jednego roku, decydowano o budowie świątyń, budowli publicznych, jak również ustalano podatki. Rada Pięciuset złożona była z pięciuset obywateli wyłonionych w drodze losowania na okres jednego roku. Działała ona na równi ze Zgromadzeniem Ludowym. Do zadań Rady należało: proponowanie ustaw, kierowanie urzędnikami, przygotowywanie obrad i wcielanie w życie uchwał Zgromadzenia. Do historii przeszły także wypowiedziane przez Peryklesa słowa: "Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, którym się wyróżnia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli zajmie się tym, co sprawia mu przyjemność, i nie rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody, ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom, zwłaszcza tym niepisanym, które bronią pokrzywdzonych i których przekroczenie przynosi powszechną hańbę. Myśmy też stworzyli najwięcej sposobności do wypoczynku po pracy, urządzając przez cały rok igrzyska i uroczystości religijne oraz pięknie zdobiąc nasze prywatne mieszkania, których urok codzienny rozprasza troski. Z powodu zaś wielkości miasta zwozi się tu towary z całej ziemi; możemy tedy na równi rozkoszować się wytworami obcych narodów, co i naszymi własnymi." Demokracja narodziła się więc w greckim polis. Pierwsze polis powstały w Azji Mniejszej. Powstały miedzy innymi w celu obrony przed najazdami wrogów. Z czasem zaczęły wykształcać się z nich bardziej zorganizowane zbiorowości. Bardzo istotnym wydarzeniem było tu zjednoczenie się Attyki, która dotąd składała się z wielu małych gmin. Wydarzenie to przez Greków zostało nazwane synoikismos, co oznacza jednoczenie się domostw. W dziesiątym wieku przed naszą erą w Atenach zostały rozdzielone funkcje i kompetencje króla na archontów. W wieku ósmym do archontów dołączyło sześciu sędziów, którzy nazywali się tesmotetami. Niczym powstało państwo zorganizowane, Ateny były rządzone przez majętne rody takie jak: Alkemenoidzi i Eteobutadzi. Do pozostałych grup społecznych należeli: rzemieślnicy (demiurgoi) oraz drobni chłopi czyli georgoi. Taki stan rzeczy doprowadził do powstania dość sporego zróżnicowania społeczeństwa. Chłopstwo zaczęło być coraz bardziej uzależnione od warstw bogatych, zaś prawo w Atenach chroniło tylko grupy bogatych. Taka sytuacja spowodowała wiele konfliktów, a przede wszystkim była powodem wzrostu niezadowolenia wśród liczniejszej, ale biedniejszej warstwy społeczeństwa ateńskiego. W tym czasie władzę przejął arystokrata Kylon. Ponieważ przejął władzę silą miał wielu przeciwników. Jednym z nich był archont Megakles. Przeciw rządom najbogatszej grupie społecznej wystąpiła warstwa najbiedniejsza, która cierpiała najbardziej. W tej sytuacji w roku sześćset dwudziestym pierwszym przed naszą erą archont Drakon sformułował zasady prawa ateńskiego. Prawo to jednak było bardzo surowe i do dnia dzisiejszego przeszło od nazwą "praw drakońskich" czyli praw surowych, krwawych. Równolegle z Drakonem działał w Atenach wybitny mąż stanu oraz, co ciekawe, poeta o nazwisku Solon. W roku pięćset dziewięćdziesiątym czwartym przed naszą erą został on wybrany na pierwszego archonta. Solon jest jednym z reformatorów ateńskiego systemu. Przede wszystkim znacznie ograniczył on kompetencje oraz prawa arystokracji, zaś całe społeczeństwo podzielił na cztery warstwy. Przynależność do każdej z nich stwierdzana była na podstawie wielkości majątku, a nie urodzenia, dzięki czemu można było w razie wzbogacenia się przeskoczyć stopień wyżej w społecznej hierarchii. Owe cztery grupy społeczne stanowili: pentakosiomedimnoi (musieli rocznie uzyskać ponad pięćset miar zboża); hippis (musieli rocznie uzyskać od trzystu do pięciuset miar zboża); zeugitai (powinni posiadać zaprzęg wołów oraz rocznie uzyskać od dwustu do trzystu miar zboża); oraz thetes (wyrobnicy). Osoby należące do dwóch pierwszych warstw mogły obejmować różne urzędy, w tym kandydować na stanowisko archonta. Pozostali natomiast nie mieli prawa piastowania urzędów. Został także wprowadzony sąd przysięgłych. Do reform Solona zalicza się także tak zwane "strząśnięcie długów". Oznaczało ono, że zadłużeni chłopi mogli uzyskać wolność, zaś długi były darowane pod zastaw ziemi( były to tak zwane hypotheke). Oprócz tego został wprowadzony zakaz zastawiania ziemi oraz własnej osoby. Reformy solona stanowiły podstawy przyszłej, ateńskiej demokracji, bowiem fundamentalną instytucją było odtąd zgromadzenie narodowe (ekklesia). Zgromadzenie wybierało archontów, skarbników oraz tak zwaną Radę Czterystu. Pomimo iż reformy solona były dużym krokiem do przodu, to nie przyczyniły się do ustabilizowania oraz poprawy sytuacji w państwie. Arystokracja ziemska dążyła bowiem do obalenia przeprowadzonych przez Solona reform. Natomiast pozostałe warstwy opowiadały się za ich utrzymaniem. Tym samym w Atenach doszło do wielu konfliktów i napięć wewnętrznych. Taką sytuację chciał wykorzystać Pizystrat, który dążył do przejęcia władzy w Atenach. Udało mu się drogą podboju objąć władzę w Akropolu. Pizystrat doprowadził do rozwoju Aten. Za jego panowania polepszyła się sytuacja chłopów, zachowane zostały reformy solona, jak również wprowadzone zostały podatki, z których utrzymywane było wojsko. Kiedy Pizystrat umarł władza przeszła w ręce jego synów Hippiasza i Hipparcha, a następnie w roku pięćset ósmym przed nasza erą w ręce Klejstenesa, który przez całe swoje panowanie opowiadał się po stronie ludu. Klejstenes przeprowadził kolejne reformy w Atenach. Było to w roku pięćset dziesiątym przed naszą erą. Reformy te dały początek demokracji ateńskiej. Reformy Klejstenesa obejmowały podział Attyki na dziesięć jednostek czyli tak zwanych fyli. Attyka została podzielona na trzy części: wybrzeże, miasto oraz środek, one zaś na dziesięć trójek. Z trzydziestu trójek wybrano trzy najważniejsze, z których następnie została stworzona jedna fyla terytorialna. Ponad to fundamentalną jednostką politycznej organizacji Attyki uczynił Klejstenes demy (demoi). Demami stały się wsie wraz z otaczającymi je terytoriami, a w Atenach - dzielnice z przylegającymi do miasta obszarami. Przypisani do swojego demu obywatele mieli bezpośredni udział we władzy. W wieku lat osiemnastu byli wpisywani na listę demu - od tej chwili zyskiwali prawo uczestniczenia w zgromadzeniu oraz głosowania nad ustawami i w sprawach publicznych. Taki system miał przede wszystkim na celu ograniczenie wpływów arystokracji. Została także stworzona Rada Pięciuset. W jej skład wchodziło po pięćdziesiąt osób z każdej fyli. Oprócz tego Klejstenes wprowadził także sąd skorupkowy. Oznaczał on prawo glosowania obywateli (głosowanie odbywało się na skorupkach) na kwestie związane z działalnością poszczególnych polityków,. W ten sposób decydowano na przykład czy jakiś polityk nie stanowi zagrożenia dla całego systemu. Jeżeli na skorupkach pojawiło się jakieś nazwisko to dana osoba musiała opuścić na dziesięć lat Ateny. Klejstenesowi udało się znacznie osłabić arystokrację. Kiedy Klejstenes reformował ustrój ateński znacznie wzrosła potęga Persji. Jeszcze za panowania Pizystrata Persom udało się podbić Jonię, Karię i Licję i wybrzeże Azji Mniejszej. Reformy Klejstenesa przyczyniły się do większej integracji Ateńczyków. W tym czasie doszło do zaostrzenia relacji grecko-perskich. W końcu w roku czterysta dziewięćdziesiątym dziewiątym przed naszą erą wybuchło powstanie w Milecie. Persom udało się stłumić bunty, po czym ruszyli on na dalszy podbój, tym razem Cypru, Tracji oraz Macedonii. W roku 493 przed nasza erą archontem w Atenach został Temistokles, który doskonale zdawał sobie sprawę z zagrożenia płynącego ze strony Persów. Persowie zażądali natomiast od wszystkich miast greckich, aby się im podporządkowały, czego znakiem miało być przesłanie symbolicznej ziemi i wody. Ateny i Sparta odmówiły spełnienia tego ultimatum. W roku czterysta dziewięćdziesiątym przed naszą era odbył się pierwszy najazd perski. We wrześniu 490 r. doszło do bitwy pod Maratonem, zakończonej zwycięstwem Ateńczyków. Zwycięstwo piechoty ateńskiej dowodzonej przez Miltiadesa odniesiono dzięki zastosowaniu taktyki przewyższającej perską, polegającej na szybkim przemarszu i oskrzydleniu przeciwnika. Po porażce sił lądowych pod Maratonem flota perska wycofała się do Azji Mniejszej. Pokonanie Persów, uważanych dotąd za niezwyciężonych, uczyniło z Aten głównego protektora Hellady i otworzyło im drogę do budowania własnej potęgi. Po zwycięstwie Temistokles zdecydował się na przeprowadzenie kolejnych reform, które w konsekwencji doprowadziły do rozprzestrzenienia się demokracji w Atenach. Dążył także do rozbudowania floty, ale z powodu problemów finansowych zadanie to okazało się bardzo trudne do realizacji. Nie mniej jednak sprawne zarządzanie Temistolesa sprawiło, że cel ten został zrealizowany. W roku czterysta osiemdziesiątym przed naszą era doszło do wybuchu drugiej wojny z Persami. Armia perska, którą dowodził król Kserkses liczyła ponad 100 000 ludzi. Następnie odbyła się bitwa pod Salaminą. Walkę tę wygrała flota grecka, która składała się z zaledwie trzystu okrętów. W czterysta osiemdziesiątym pierwszym roku przed naszą erą powstał Związek Panhelleński, będący sojuszem wojskowym pod przewodnictwem Sparty, zawiązanym przez Greków celem wspólnej obrony przed Persami. Na wieść o ataku perskim podjęto decyzję o obronie północnej Grecji połączonymi siłami. Po nie rozstrzygniętej bitwie morskiej koło przylądka Artemizjon król Leonidas z niewielkim oddziałem trzystu Spartan stoczył w sierpniu czterysta osiemdziesiątego roku przed naszą erą zaciętą walkę pod Termopilami, aby osłonić odwrót sił greckich. Mimo bohaterskiej postawy Spartan Persów nie udało się jednak dłużej powstrzymać i zajęli oni całą środkową Grecję oraz Attykę wraz z Atenami. Następnym celem Persów stało się w tej sytuacji rozbicie floty greckiej. We wrześniu 480 roku przed naszą erą u wybrzeży wyspy Salamina doszło do decydującej bitwy morskiej, rozegranej według planu Temistoklesa. Flotą grecką dowodził Spartanin Eurybiades. Bitwa zakończyła się całkowitą klęską Persów. W roku czterysta siedemdziesiątym dziewiątym przed naszą era doszło do decydujących bitew pod Platejami i Rykale. Flota Perska została w końcu zniszczona. Za radą Temistoklesa zwycięzcy zrezygnowali jednak z zemsty na miastach greckich wspierających Persów. W czterysta siedemdziesiątym ósmym roku przed naszą erą flota grecka pod dowództwem Spartanina Pauzaniasza wyzwoliła miasta jońskie. W roku czterysta siedemdziesiątym dziewiątym przed naszą erą plany podboju Grecji zostały przez Persów zaniechane. Hellada zachowała wolność polityczną i duchowa, co zaowocowało w następnym okresie niebywałym rozkwitem kultury greckiej. W roku 470 przed naszą erą z Aten został wygnany Temistokles, który zakończył życie jako władca Magnezji, która była wówczas podległa Persji. Wojnę persko-grecka kontynuował następca Temistoklesa - Kimon, który był synem Miltiadesa,. Stał on na czele Związku Morskiego i poprzez wygranie bitwy u ujścia Eurymedontu, doprowadził do osłabienia Persji. Po Temistoklesie decydująca rola w państwie przypadła dwóm osobom: Efialtesowi oraz Peryklesowi. Efialtes prowadził politykę anty arystokratyczną, przez co doprowadził do znacznego osłabienia obozu arystokracji. W ten sposób najważniejsze uprawnienia administracyjne zostały przekazane Zgromadzeniu Ludowemu, natomiast Areopagowi pozostał jedynie przywilej sądzenia w sprawach karnych. Po Efialtesie władze przejął Perykles, który rządził przez trzydzieści lat. Głównym celem politycznym Peryklesa było umocnienie władzy ludu. Pełnię praw obywatelskich w ówczesnych Atenach posiadali jednak tylko wolni mieszkańcy Aten. Oznaczało to, że nie posiadali jej ani obcokrajowcy ani niewolnicy. Za czasów Peryklesa głównymi organami władzy były: Rada Pięciuset, Zgromadzenie Ludowe oraz heliaia czyli rządy przysięgłych. Perykles był kontynuatorem polityki zapoczątkowanej przez Temistoklesa. Umocnił on demokrację w Atenach, przez co nie zyskał sobie poparcia arystokracji. Reformy przeprowadzone przez Peryklesa sprawiły, że obywatele brali bezpośredni udział w rządzeniu państwem i w podejmowaniu ważnych dla kraju decyzji. Została także zwiększona liczba urzędników, zaś za pracę urzędnicza zaczęto wypłacać wynagrodzenia. Początkowo wynagrodzenie to wynosiło dwa obole, co pozwalało na pokrycie najważniejszych, bieżących wydatków. Do umocnienia demokracji ateńskiej przyczyniło się także nadanie praw klasie solońskiej czyli tak zwanym zeguitom. Zmianie uległo także prawo. Wprowadzono zasadę, mówiącą, iż obywatelem Aten może być tylko ta osoba, która ma rodziców Ateńczyków. Obok obywateli w Atenach obecni byli także tak zwani metojkowie, którzy byli przybyszami z innych miast greckich. Do ich obowiązków należało płacenie daniny oraz służba wojskowa, zaś ich przywilejem była możliwość zajmowania się handlem, rzemiosłem oraz bankowością. Nie mogli oni jednak posiadać na własność ziemi. Wojny Greków z Persami miały ogromne znaczenie dla powstania i umacniania się demokracji ateńskiej. W historii świata nigdy wcześniej nie było idealnego ustroju politycznego, który by gwarantował interesy wszystkich obywateli. Największą zaletą demokratyzacji polis (miasta) była jednak powszechna możliwość udziału w życiu politycznym wszystkich wolnych obywateli. Stosowano powszechnie niezwykle mądrą maksymę: "Jesteśmy jedynym ludem, który jednostkę nie interesującą się życiem państwa uważa nie za bierną ale za nieużyteczną." Co więcej demokracja ateńska, w której osobista wolność obywateli osiągnęła stopień nigdzie indziej w antycznym świecie nie spotykany rozwijała się powoli i stopniowo. Te tak różne drogi rozwoju życia politycznego i społecznego odzwierciedlają rozmaitość wyzwań, przed jakimi stanęli Grecy w epoce archaicznej, kiedy to kształtował się ich nowy styl życia. W tej samej epoce archaicznej Grecy zaczęli inaczej patrzeć na otaczający ich świat i stawiać pytania dotyczące swojego stosunku do rzeczywistości i wzajemnych relacji między ludźmi.Wcześniej, przed wojnami grecko-perskimi, Grecja była mozaiką niezależnych, często rywalizujących ze sobą miast-państw, nie posiadających poczucia tożsamości narodowej. Po zwycięstwie Grecy zaczęli dostrzegać swoją kulturową jedność. Z dumą określali się "Grekami" i nabrali pewności siebie, co zaowocowało wielkimi osiągnięciami kultury w czwartym i trzecim wieku przed naszą erą. Ten rozkwit był szczególnie zauważalny w Atenach. Jeśli Persowie wygraliby tę wojnę, dziedzictwo demokracji starożytnej Grecji, sztuki i dramatu, które wywarło tak wielki wpływ na współczesny świat, prawdopodobnie nigdy by nie powstało. Co więcej dziedzictwo demokracji nie byłoby tak istotne. Osiągnięcia Greków w tej dziedzinie posłużyły nam, współczesnym jako wzorzec do utworzenia demokratycznej władzy, władzy która dziś stanowi podstawę ustroju politycznego nie tylko w europie, ale i w Stanach Zjednoczonych oraz w wielu innych państwach.