Źródła do początków chrześcijaństwa.
O początkach chrześcijaństwa dowiadujemy się z pism, które weszły w skład Nowego Testamentu, a który tworzą cztery Ewangelie: Ewangelia według Mateusza, Marka, Łukasza i Jan oraz Dzieje Apostolskie, 21 Listów Apostolskich, w tym 14 Listów św. Pawła i Apokalipsa, czyli Objawienie Jana. Część tekstów, które nie weszły do kanonu, tzw. apokryfy, także przekazują liczne wiadomości o początkowych dziejach chrześcijaństwa. Część apokryfów, weszła z czasem do oficjalnej tradycji Kościoła. Są to między innymi informacje dotyczące śmierci i wniebowzięcia Maryi. Trudno dokładnie datować powstanie Nowego Testamentu. Przyjmuje się, iż cześć tekstów, która weszły w jego skład, powstały jeszcze przed zniszczeniem świątyni jerozolimskiej w 70 roku n.e. Najstarszą częścią Nowego Testamentu są Listy Apostoła Pawła, które powstały w latach 50-64 roku n.e. Ewangelie według Marka, Mateusza i Łukasza są w jakimś stopniu biografiami Jezusa. Inny charakter ma Ewangelia według Jana. Zawiera ona niewiele informacji o życiu, ale dużo o naukach Chrystusa. Do najważniejszych przekazów pogańskich o wczesnym etapie chrześcijaństwa należy fragment „Roczników” Tacyta. Są w nim zawarte informacje o prześladowaniach chrześcijan po pożarze Rzymu, wywołanym przez Nerona w 64 roku n.e.
Nauczanie Jezusa i początki chrześcijaństwa
Opierając się na Nowym Testamencie można ustalić, iż Jezus z Nazaretu urodził się w Betlejem w czasie rządów cesarza Augusta. W tym czasie Judeą rządził jeszcze król Herod I Wielki. Tak więc musiało mieć to miejsce w 7/6 roku p.n.e. Jezus działał i nauczał głównie w Galilei, a następnie w Jerozolimie. Data śmierci Jezusa przypada przed rokiem 36. W roku tym bowiem skończył się okres namiestnictwa w Judei Poncjusza Piłata. Działalność i poglądy głoszone przez Jezusa: reformy judaizmu, mające na celu wypełnienie go nową, głębsza treścią religijna, zapowiedź nadejścia Królestwa Bożego, a także nieortodoksyjny stosunek do szabatu i nakazów Tory, doprowadziły do tego, iż Jezus znalazł się w ostrym konflikcie z Sanhedrynem. To właśnie z jego polecenia został on aresztowany i przekazany władzom rzymskim w Jerozolimie, które miały go osądzić jako przestępcę politycznego. Zarzucano mu, iż dąży on do władzy królewskiej, czyli do przywrócenia Judei. Judea od 6 roku n.e. była bowiem prowincja rzymską. Jezus został ukrzyżowany jako polityczny buntownik. Pierwsi wyznawcy Jezusa nadali mu drugie imię Chrystusa, od słowa Christos, czyli namaszczony, pomazaniec, uznając go jednocześnie za Mesjasza. Od tego imienia powstała nazwa dla wszystkich wyznawców całej religii – chrześcijanie. Wyznawcy Jezusa uważali, iż był on jednocześnie Bogiem – Synem Bożym i człowiekiem, synem Maryi.
Bardzo ważne znaczenie dla rozwoju chrześcijaństwa miała działalność apostolska Pawła z Tarsu (około 3-67 roku n.e.). Jego pierwotne imię żydowskie brzmiało Szaul. Jego nawrócenie na wiarę chrześcijańską nastąpiło nagle. Według tradycji miało ono miejsce podczas wędrówki na drodze do Damaszku. Po trzyletnim pobycie na pustyni, powrócił on do Jerozolimy i zaczął gorliwie głosić nauki Jezusa. Uważał on, iż chrześcijaninem może zostać każdy człowiek, niezależnie od tego jakie ma wykształcenie, z jakiej warstwy społecznej pochodzi oraz jakie były jego dotychczasowe poglądy i życie. odejmował on liczne podróże misyjne. W poszukiwaniu nowych wyznawców był on w następujących miejscach: Cypr, Efez, miasta w Azji Mniejszej, Grecja i Macedonia, gdzie założył liczne gminy chrześcijańskie: Tesalonika, Filippi, czy Korynt. Według przekazu tradycji zginął on śmiercią męczeńską za czasów panowania cesarza Nerona. Oprócz założonych przez niego gmin chrześcijańskich, do wzmocnienia i upowszechnienia nowej religii, przyczyniły się w dużym stopniu spisane przez niego listy. Według tradycji było ich 14.
Rozwój religii chrześcijańskiej uprościł i zmienił dotychczasowe formy kultu. Zamiast krwawych ofiar ze zwierząt wprowadzono poświęcenie chleba i wina. Wierni spożywali je jako ciało i krew Chrystusa. Chrześcijanie zaczęli organizować się gminy, w który wykształciła się pewna hierarchia. Tworzyli ją tzw. prezbiterzy, czyli starsi kapłani. Ich pomocnikami byli diakoni. Na czele gminy stał biskup. Ważne znaczenie mieli biskupi dużych gmin chrześcijańskich, taki jak Antiochii. Efezu. Aleksandrii i Rzymu. Początkowo religia chrześcijańska rozpowszechniała się we wschodniej części państwa rzymskiego, czyli w jej części hellenistycznej, obejmującej Azję Mniejsza i Syrię. Językiem, który był używany przez pierwszych chrześcijan była greka. W tym też języku zostały spisane wszystkie dzieła Nowego Testamentu. Do zachodnich granic imperium chrześcijaństwo dotarło później. W połowie II wieku obronę chrześcijaństwa (Apologię) napisał Justyn, który założył w Rzymie szkołę filozoficzna.
Władze wobec chrześcijan.
Do momentu w którym traktowano chrześcijan jako jedną z sekt żydowskich nie byli oni jakoś specjalnie prześladowani. W tym czasie Żydzi cieszyli się dużą swobodą, mieli liczne przywileje. Sytuacja zmieniła się, kiedy nastąpiło wyraźne rozdzielenie się chrześcijaństwa od judaizmu. Do połowy III wieku cesarze nie wydali jakieś aktu, czy ustawy, która byłaby skierowana przeciwko chrześcijanom, chociaż byli oni skazywani za sianie zamętu wśród społeczeństwa. Zarzucano im również wiele ciężkich przestępstw, które były raczej wymysłem wyobraźni i nie miały nic wspólnego z rzeczywistością: picia krwi zabijanych niemowląt podczas komunii. Z drugiej strony dość tajemniczy i bardzo prosty tryb życia chrześcijan, ich niechęć do uczestnictwa w życiu publicznym wzmacniały obawy, a tym samym niechęć. W przypadku klęsk władcy często zarzucali chrześcijanom winę, by uspokoić tłum. Neron, który sam kazał podpalić Rzym w 64 roku, obarczył za to winą właśnie chrześcijan. Prześladowania miały w swej zdecydowanej większości charakter religijny, a nie polityczny. Rzymianie postrzegali chrześcijaństwo jako niebezpieczny zabobon. Dla Rzymian wiarygodność i szacunek mogła mieć tylko stara religia, nie zaś nowa. W tym też należy szukać przyczyny tak dużej tolerancji i szacunku dla religii Żydów. Chrześcijanie nie chcieli także składać ofiar bogom, co według ówczesnych wierzeń, mogło doprowadzić do obrażenia się bogów i ściągnięcia na kraj wielu katastrof.
Rozwój chrześcijaństwa w III wieku. Prześladowania chrześcijan
W gminach chrześcijańskich, jak już wspomniano, zaczęła się z czasem kształtować wewnętrzna hierarchia. W jej skład wchodzili funkcjonariusze gminy, prezbitrzy, czyli starsi, którzy pełnili funkcje kapłanów. Początkowo byli oni wybierali przez ogół członków gminy. W miarę rozrostu gminy i powiększania się jej majątku, pojawił się człowiek który miała nią nadzorować – biskup. Czasem stał się on głównym kierownikiem gminy. Prowadzenie gminy chrześcijańskiej były bardzo trudne, biorąc pod uwagę niechęć władz państwowych, jaki i samego społeczeństwa. By wzmocnić system gmin wyznaniowych już w II wieku biskup stał się wielkim suwerenem gmin, nie tylko w sprawach kultu, ale także w sądownictwie oraz administracji. Na początku III wieku ustalono pierwszy kanon Nowego Testamentu. Chrześcijaństwo zaczęło się coraz bardziej szerzyć, głównie na hellenistycznym Wschodzie. Świat począł się powoli dzielić na chrześcijan, czyli wiernych i resztę, czyli niewiernych. Taka postawa także budziła niechęć. Chrześcijaństwo stało się religia światową poprzez całkowitą rezygnację z jakiejkolwiek wyłączności narodowościowej i wyjściu poza krąg etniczny Żydów.
Pierwszy edykt godzący w ogół chrześcijan, wydała cesarz Decjusz w 250 roku. Edykt ten nakazywał wszystkim mieszkańcom Imperium złożenie ofiar rzymskim bogom, które miało być poświadczone pisemnie. Mimo, iż nie wymieniał on bezpośrednio chrześcijan, to tak naprawdę to właśnie w nich uderzał. Znano bowiem powszechną niechęć do składania ofiar przez wyznawców nauki Jezusa. Prześladowania zostały wzmożone za panowania cesarza Waleriana w latach 257-258. Cesarz ten wydał dwa edykty, godzące bezpośrednio w chrześcijan. Senatorowie i inni ważni urzędnicy mieli wyzbyć się religii chrześcijańskiej, w przeciwnym razie mogli by być skazani na śmierć. W 257 roku wydał on dekret, który zabraniał wszelkich form kultu chrześcijańskiego, zgromadzeń na cmentarzach i nakazywał natychmiastowego zamknięcie kościołów. Członkowie gmin chrześcijańskich zostali zmuszeni do złożenia ofiar. Edykt wydany rok później nakazywał natychmiastową egzekucję tych członków kleru, którzy nie złożyli ofiar i konfiskatę majątków chrześcijan z wyższych kręgów. Od 260 roku przez okres niemalże 40 lat panował okres tzw. Małego Pokoju Kościoła. W 260 roku Galienus ogłosił bowiem zasadę tolerancji wobec chrześcijan, a kościół chrześcijański mógł oficjalnie istnieć. Okres ten zakończyły dwa edykty wydane przez cesarza Dioklecjana. Pierwszy z 303 roku nakazywał zniszczenie wszystkich miejsc kultu chrześcijańskiego, wydanie i spalenie świętych ksiąg oraz zakazywał wiernym zgromadzeń. Kolejny edykt z 304 roku nakazywał wszystkim mieszkańcom Imperium, pod groźbą kary śmierci, złożenia ofiar bogom. Prześladowania na Wschodzie trwały tak naprawdę do 311 roku, kiedy chory cesarz Galeriusz wydał edykt, który nakazywał tolerancję religijną.
Polityka religijna Konstantyna Wielki
Konstantyn potwierdził postanowienia edyktu Galeriusza z 311 roku, który zapewniał chrześcijanom równouprawnienie z innymi wyznaniami. Zapewnił on też kościołowi chrześcijańskiemu zwrot skonfiskowanych ambicji. Cesarz ten będąc na łożu śmierci w 337 roku, sam przyjął chrzest. Uznał siebie za wybrańca Boga chrześcijańskiego, pośrednika między nim a ludźmi. Przez ten fakt kościół chrześcijański odzyskał swoje majątki, utracone za cesarza Dioklecjana.
Julian Apostata i reforma starej religii
Za jego panowania (361-363) nastąpił ponowny okres prześladowań. Chrześcijanie musieli zwrócić ponownie swe majątki, zostali odsunięci ze sprawowania urzędów oraz pozbawieni prawa prowadzenia szkół. Julian dążył do przywrócenia pogaństwa i ponowne ustanowienie go religią państwową.
Koniec walki z chrześcijanami. Chrześcijaństwo religia panującą
Rządy kolejnych władców były bardzo zmienne w podejściu do chrześcijan. Z jednej strony były to rządy tolerancji religijnej, jaką prowadzili Walentynian (364-375) i Walens, z drugiej zaś strony Cesarz Zachodu Gracjan (375-383) i cesarz Wschodu Teodozjusz Wielki (379-395), byli reprezentantami polityki zdecydowanie wrogiej wobec starej religii. W 380 roku uznano Kościół katolicki za oficjalną podporę państwa, a religię chrześcijańską jako religię panującą. Potępiono wszystkich pogan i heretyków. W 392 roku ten sam cesarz, Teodozjusz ,wydał ustawę zakazująca wszelkich form religii pogańskiej, a także kultów domowych.
