Republika jest formą ustroju państwa, w jakim najwyższa władza sprawowana jest przez jednoosobowy albo kolegialny organ, lub też przez kilka różnych organów, które powołuje się na pewien określony czas, podczas wyborów pośrednich albo bezpośrednich. W Atenach w starożytności występowała taka forma rządów, która obecnie określana jest jako republikańska, Grecy jednak nie stosowali takowego określenia. Drugim państwem republikańskim w starożytności był Rzym.

Pierwsze kodeksy prawa karnego oraz cywilnego Ateńczycy zawdzięczają Drakonowi. To on właśnie wprowadził między innymi funkcjonujące do dziś rozróżnienie zabójstwa na nieumyślne i morderstwo. Równolegle obok Drakona w Atenach działał słynny mąż stanu a także poeta nazywający się Solon. W roku 594 p.n.e. wybrany został pierwszym archontem - najwyższym urzędnikiem państwowym. Wybierany był jedynie na okres roku a sprawował władzę sądowniczą, wykonawczą, dowodził wojskiem a także pełnił funkcje kapłańskie. Podstawową zasługą archonty Solona było to, że niejako przygotował grunt pod zmianę ustroju Aten. Podzielił on obywateli na 4 klasy według majątkowego cenzusu. Do I klasy wchodzili obywatele, jakich dochody roczne wynosiły 500 miar - obowiązkiem ich było wystawianie konnicy. Do II klasy wchodzili ludzie zarabiający 300 miar - musieli oni wystawić piechotę ciężko zbrojną. Zarabiający zaś 200 miar wchodzili w skład klasy III, która to wystawiała piechotę lekko zbrojną. Do IV klasy natomiast wchodzili wszyscy ci obywatele, którzy zarabiali 200 miar - pełnili oni pomocnicze prace podczas wojny. Solon ustanowił również Radę Czterystu - najwyższy organ w państwowych władzach. Do sprawowania publicznych urzędów jedynie dopuszczano 3 najbogatsze z grup społecznych. Rada pełnić miała funkcje sądownicze oraz administracyjne. Wprowadził on również sąd przysięgłych, zaprowadził jednolity system wag i miar a także poszerzył znacznie uprawnienia tzw. eklezji czyli zgromadzenia pełnoprawnych ateńskich obywateli, którzy mieli ukończone 18 lat, a rodzice ich byli Ateńczykami, wpisani byli na tzw. listę demu i byli męskiej płci. W roku 510 p.n.e. Klejstenes na skutek dogłębnych reform, zaprowadził ustrój demokratyczny. Istotą reform Klejtenesa były:

Zastąpił podział na plemiona, bractwa oraz rody podziałem terytorialnym.

Attykę podzielono na 3 okręgi, te zaś z kolei na mniejsze jeszcze rejony.

Cudzoziemcy, na stałe osiedleni w Attyce uzyskali prawa obywatelskie.

Zwiększono ilość radnych do pięciuset osób, nowością było wprowadzenie ostracyzmu czyli sądu skorupkowego. Była to polityczna procedura jaką wprowadzano w celu zapobiegania próbom obalenia funkcjonującego ustroju. Obywatele Aten corocznie odpowiadali na jedno pytanie, czy wśród nich jest ktoś, działalność którego zagraża demokracji. Samo głosowanie polegało na tym, że wypisywano imię kandydata na skorupce z gliny - tzw. ostrakonie (od tego pochodzi nazwa tej procedury); człowiek wskazany przez większość na okres 10 lat musiał opuścić Ateny. Jednak nie tracił swojego majątku, zaś po powrocie zostawał pełnoprawnym obywatelem.

Ogólnie rzecz ujmując, celem przeprowadzonej reformy było znaczne zmniejszenie roli ateńskiej arystokracji, zatarcie majątkowych różnic a także wymieszanie społeczeństwa.

Na skutek ciągłych reorganizacji, ustanowiona została tak zwana Demokratyczna Republika Ateńska. W taki właśnie sposób zapoczątkował się ów ustrój w Atenach. Natomiast początki Rzymskiej Republiki były inne.

Wraz z upadkiem monarchii stopniowo Rzym podupadał. Bardzo go wyniszczały wewnętrzne spory a także wojny z Ekwami oraz Wolskami. Spory wewnętrzne złagodziło wprowadzenie w roku 449 p.n.e. Prawa Dwunastu Tablic. Obejmowało ono głównie prywatne prawo a także przepisy dotyczące prawa karnego, sakralnego, procesowego, odznaczało się wyjątkowo dużą surowością a także formalizmem.

W okresie pierwszego półwiecza po upadku w Rzymie monarchii doszło tam do utworzenia podstawowych republikańskich instytucji, które stanowiły o charakterze tamtego państwa na kolejne lata. Około roku 509 p.n.e. zrażeni monarchią mieszkańcy Rzymu odsunęli ostatniego z królów Tarkwiniusza Pysznego a następnie ustanowili republikę. Już nowego króla nie powołali. Władzę wykonawczą na miejsce monarchii objęło dwóch konsulów. Moment ten uznać można za przełomowy na drodze ku stworzeniu Republiki Rzymskiej.

Najważniejszym organem ateńskiego państwa było zgromadzenie ludowe.

Po reformach Efialtesa w Atenach (był to polityk działający w Atenach, za sprawą którego w latach 462-461 p.n.e. arystokratyczny areopag pozbawiono większości uprawnień, rozdzieliwszy je pomiędzy eklezję, bule a także sądy reformy) w końcu ukształtował się demokratyczny ustrój. Archaiczna rada arystokratyczna inaczej nazywana Areopagiem pozbawiona została najważniejszych swoich kompetencji. Suwerenną władzę odtąd sprawowało zgromadzenie ludowe zwane inaczej eklezją. Pomagała mu Rada Pięciuset, którą wyłaniano na drodze bardzo skomplikowanej procedury, uwzględniwszy podział obywatelskiej wspólnoty na pomniejsze jednostki administracyjne (tj. fyle, demy) z ogółu obywateli. Składała się ona jak mówi nazwa z 500 osób, 50 z każdej z 10 fyli. Wybierani oni byli na drodze losowania. Za swą pracę otrzymywali oni odpowiednie wynagrodzenie. Rada Pięciuset podzielona była na dziesięć zespołów - Prytanię, pełniły one stałą służbę w czasie jednej dziesiątej roku. Drogą losowania codziennie wybierany był przewodniczący komisji, który w ciągu 24 godzin był niejako "głową państwa". W jego rękach znajdowała się państwowa pieczęć oraz klucze do państwowego skarbca. Jeżeli w danym dniu odbywało się posiedzenie zgromadzenia, wówczas przewodniczył on jego obradom. Rada Pięciuset była doradczym organem, który głównie opiniował ustawy, jak również nadzorował pracę urzędników i zajmował się przygotowaniem projektów ustaw.

Władza w rzymskiej republice podzielona była pomiędzy lud, senat oraz urzędników. W Rzymie Zgromadzenie ludowe nosiły nazwę Komicji. Rzymscy obywatele tworzyli 3 rodzaje zgromadzeń. Władzę najwyższą prawodawczą oraz sądowniczą sprawował rzymski lud a wykonywał ją przez bardzo skomplikowany system ludowych zgromadzeń - czyli zebrań całej ludności. Te zgromadzenia różnego rodzaju to: komicja trybusowe- zgromadzenie tribus, tzn. obywateli podzielonych pod względem jednostek administracyjno-terytorialnych, jakimi właśnie były tribus oraz komicja centurialne - były zorganizowane według majątkowego podziału, komicja kurialne - czyli zgromadzenie kurii. Wykonawczą władzę, w tym także realizację uchwał ludu oraz senatu, sprawowali państwowi urzędnicy posiadający ograniczone kompetencje i kadencje. Najwyższą polityczną oraz administracyjną władzę sprawować miał senat. Składał się on ze stu senatorów. Byli wybierani wśród dorosłych mężczyzn, którzy pochodzili z tak zwanych senatorskich rodów - to znaczy najbardziej wpływowych oraz najzamożniejszych rzymskich rodzin. Organy władzy w Atenach były nieco inne. Naczelną zasadą ateńskiej demokracji była równość obywateli. Dawała ona swój wyraz w trakcie zgromadzenia ludowego (tj. Eklezji). Wchodzili w jego skład dorośli obywatele Aten, niezależnie od posiadanego majątku. Ich uprawnieniami stało się wybieranie przedstawicieli wg dziesięciu grup dziedzicznych (czyli fyl) oraz trzech rejonów w kraju a także podejmowanie najważniejszych w państwie decyzji. Zgromadzenie ludowe było podstawową oraz najważniejszą z instytucji życia publicznego. Gromadziło się ono 10 razy w ciągu roku. Udział w nim brali wszyscy pełnoprawni ateńscy obywatele. Każdy z tych obywateli mógł wystąpić z projektem ustawy a także miał prawo zabierać głos (była to demokracja bezpośrednia). Wszelkie decyzje były podejmowane większością głosów. Żeby ustawa mogła zostać zatwierdzona musiało istnieć kworum, które wówczas 6 tys. osób. Obowiązywała zasada, że nie wolno było od razu głosować. Wniosek bowiem musiał być bardzo szczegółowo przedyskutowany a także porównany z przepisami już istniejącymi. Następnie projekt ustawy miał przechodzić do rady, która przedstawiała go ogólnemu zgromadzeniu wraz ze swą opinią. Ta zasada miała chronić państwo przed jakimikolwiek uchwałami, które były by podejmowane pod wpływem chwili. Głosowano przez podniesienie jednaj ręki albo przy pomocy kamyczków. Zgromadzenie ludowe również uchwalało zatwierdzenie pokoju jak i wypowiedzenie wojny. Zajmowało się też sprawami armii, przyjmowało oraz wysyłało poselstwa zza granicy. Miało prowadzić bieżącą politykę ateńskiego państwa. Rada Pięciuset była złożona z pięciuset obywateli, których wybierano na okres jednego roku. W skład jej wchodziło po 50 przedstawicieli spośród każdej z 10 fyl. Uprawnieniami ich było rozstrzyganie na bieżąco spraw oraz skarg obywateli, w większości spraw sądownictwo a także kontrola państwowych urzędników. W Rzymie urzędnicy byli podzieleni na zwyczajnych oraz na nadzwyczajnych. Konsulowie - dwóch ich było, wybierani byli przez centurialne komicje na czas jednego roku. Konsul miał za zadanie dowodzić rzymską armią, zwoływać posiedzenia senatu oraz komicje. Nawet nazwiskami konsulów były oznaczane poszczególne lata, w jakich sprawowali konsulat, uprawnienia danego konsula mogły zostać przedłużone po upływie kadencji, zaś oznakami władzy tego konsula były tzw. fasce czyli rózgi, jakie niosło dwunastu liktorów a także krzesło kurulne. Urzędnikami wybieranymi przez zgromadzenie centurialne byli również Pretorzy. Byli to wyżsi urzędnicy, którzy zastępowali nieobecnych konsulów. Taki Pretor zajmował się przede wszystkim interpretacją prawa dwunastu tablic a także wymiarem sprawiedliwości, również wybierany był na okres tylko jednego roku. Oznakami pretorskiej władzy były fasces, które niosło sześciu liktorów a także krzesło kurulne. Natomiast cenzorzy byli to dwaj urzędnicy, których wybierano co lat pięć na 18 miesięcy. Oni to przeprowadzali spis ludowy oraz sporządzali listę rzymskich obywateli. Cenzorzy przy podziale na centurie oraz tribus, mieli nadzór tak nad majątkiem jak i nad finansami państwa, również ustalali listy senatorów oraz nadzorowali moralność rzymskich obywateli. Edylowie byli to urzędnicy dotyczący spraw między innymi bezpieczeństwa publicznego, miejskiego porządku, aprowizacji miasta oraz igrzysk. Z kolei kwestorzy byli to urzędnicy, których kompetencjom podlegać miały główne kwestie finansowe, zbierali oni podatki. Istniały również urzędy, jakie były powoływane w specyficznych okolicznościach. Do takiego rodzaju urzędników należy zaliczyć Dyktatorów - posiadali nieograniczoną władzę cywilną oraz wojskową, wyznaczani byli przez konsula a na wniosek wysunięty przez senat w szczególnie ciężkich momentach dla państwa, kadencja ich trwała sześć miesięcy, od podjętej przez dyktatora decyzji nie było w ogóle odwołania. Interrex był to senator, który po śmierci króla piastował jego godność w czasie tzw. interregnum czyli, aż do momentu wyboru następnego króla przez kurialne zgromadzenie, w republikańskim okresie interrex przejmował miejsce konsulów kiedy umierali albo rezygnowali, do chwili wybrania nowych. Urzędnicy oraz ich uprawnienia w starożytnych Atenach były zgoła inne. Prytanowie - pięćdziesięciu ich było, wybierani byli tylko na trzydzieści sześć dni. Mieli być przedstawicielami jednej spośród fyl a dyżurowali w siedzibie Rady. Wchodzili oni w skład Prytani. Ich uprawnienia dotyczyły rozstrzygania bieżących spraw oraz skarg obywateli, jak również sądownictwo w wielu sprawach i kontrola państwowych urzędników.

Było dziewięciu archontów plus sekretarz. Wybierani byli na okres roku przez Zgromadzenie Ludowe spośród przedstawicieli warstw bogatszych. Byli oni najwyższymi urzędnikami. Strategów natomiast było dziesięciu, również wybierano ich na rok, to byli dowódcy oddziałów, jakie wystawiały fyle kolegialne. Do uprawnień ich należało przede wszystkim dowodzenie armią przy codziennej rotacji stanowiska głównodowodzącego. Do Areopagu członkowie wchodzili dożywotnio, byli oni archontami po zakończonej kadencji. Mieli za zadanie kontrolować zgodności działania wszelkich organów z obowiązującym prawem, jak również się zajmowali procesami dotyczącymi zabójstw.

W latach 133-30 p.n.e. nastąpił upadek Rzymskiej Republiki. Malejąca coraz bardziej liczba obywateli, jacy byli zobowiązani do służby wojskowej spowodowała znaczne trudności rekrutacyjne. Aby przeciwdziałać temu, Tyberiusz Grakchus trybun plebejski podjął próbę odtworzenia klasy drobnych posiadaczy poprzez rewindykację zagarniętej nieprawnie ziemi publicznej oraz stworzenie tam gospodarstw indywidualnych dla bezrolnych chłopów. Jednak opór dotychczasowych, bezprawnych użytkowników, szczególnie arystokracji senatorskiej oraz ekwickiej doprowadził do zahamowania reformy. Sam Tyberiusz został przez senatorów zlinczowany, a jego brata Gajusza Grakchusa, jaki ze znacznym powodzeniem kontynuował to dzieło, ogłoszono wrogiem państwa. Nadal jednak trwał kryzys w rzymskim państwie - ujawnił się on w pełni w czasie najazdu plemion Teutonów i Cymbrów. Po to aby ich pokonać władza w całym państwie przez bardzo wiele lat skupiona była w rękach jednego człowieka, zagorzałego wroga arystokracji niejakiego Caiusa Mariusa, który to zreformował rzymską armię. Przede wszystkim zaś oparł ją o ochotniczy zaciąg, całkowicie niezależnie od majątkowego cenzusu. Owa proletaryzacja armii dała początek nowej fazie kryzysu: teraz bowiem bezrolni legioniści zaczęli domagać się po zakończeniu swej służby ziemi, nie mogąc zaś liczyć na wsparcie oligarchii rządzącej, swoje nadzieje pokładali przede wszystkim w wodzu; zaś ten, będąc pewnym poparcia swych żołnierzy, mógł przy ich pomocy osiągnąć praktycznie wszystko co chciał, nawet jeżeli oznaczało by to wystąpienie przeciwko państwu. Niemożliwość spełnienia, przez podjęte ustawodawcze inicjatywy, żądań ekonomicznych żołnierzy, proletariuszy a także ambicje i możliwości ich dowódców doprowadziły z początkiem I wieku do kompletnego załamania się owego consensusu, który traktował republikański ustrój jak najwyższą wartość, w konsekwencji zaś do wojny domowej.

Okres wojen domowych zaczęła wojna z italskimi sprzymierzeńcami w roku 90, którzy to nie dostawszy rzymskiego obywatelstwa, swój cel osiągnęli poprzez powstanie zbrojne. Zwycięzca z I wojny domowej (88-81 r.), niejaki Sulla ogłosił się wówczas obrońcą tzw. powagi senatu, stosował jednak terror za pomocą armii, którą to opłacał z majątków przeciwników politycznych. Arystokracja senatorska po abdykacji Sulli już nie odzyskała dawnej kontroli nad całym państwem, ponieważ kryzysy zewnętrzne (jak wojny z królem Mitrydatesem IV) a także wewnętrzne (jak wojna z demokratycznymi wygnańcami w Hiszpanii czy powstanie Spartakusa) rozwiązywane były przez tworzenie zupełnie nadzwyczajnych stanowisk, dających osobom je piastującym władzę nad ogromnymi armiami oraz kontrolę zasobów bardzo wielu prowincji, nawet zaś całego państwa. Konsekwencją tego skupienia potężnej władzy w rękach kilku jednostek stały się ogromne podboje (Wschodu, aż po Eufrat przez Pompejusza Wielkiego a także Galii przez Cezara) jak również tworzenie niemalże prywatnych armii, w znacznej mierze opłacanych wojennymi łupami. Nieformalne już porozumienie trzech dynastów czyli Pompejusza Wielkiego, Krassusa oraz Cezara (tzw. I triumwirat) przyniosło im bardzo skuteczną władzę praktycznie nad całym państwem. Druga wojna domowa (49-45 r.) zasadniczo była konfliktem pomiędzy Cezarem a Pompejuszem, którzy zmierzali do jedynowładztwa. Cezar odniósłszy zwycięstwo rozpoczął generalną reorganizację państwa, niestety w roku 44 zginął (padł ofiarą spisku zorganizowanego przez nieprzejednanych republikanów). III domowa wojna oraz jej kontynuacje (44-36 r.) pomiędzy cezarianami (tzw. II triumwirat: Oktawian - adoptowany syn Cezara, Antoniusz oraz Lepidus) i obrońcami starej Republiki właściwie była wojną pomiędzy zorganizowanymi jak armia rzymskimi proletariuszami a posiadającymi warstwami w Italii. Pomiędzy zwycięzcami czyli Oktawianem oraz Antoniuszem, szybko doszło do wojny. Po bitwie pod Akcjum pokonany Antoniusz popełnił samobójstwo, zaś Oktawian został jedynowładcą (30 r.).

Koniec Ateńskiej demokracji nastąpił dopiero po śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 roku p.n.e. kiedy to władzę obieli Macedończycy. W obydwu starożytnych państwach nadszedł zmierzch po zbrojnym konflikcie oraz zwycięstwie jednej z walczących stron.

Republika Ateńska oraz Republika Rzymska zbudowane zostały na takich samych filarach. Obydwa rodzaje republik dużo mają podobieństw i różnic. Najważniejszym chyba podobieństwem okazuje się to, iż centralnej władzy nie sprawuje tylko jeden władca tak jak jest to charakterystyczne dla monarchii. Republika bowiem to ustrój, gdzie władza sprawowana jest przez organ powołany do życia w wyniku przeprowadzonych wyborów. Właśnie taką zasadę zachowywały obie te republiki. W Atenach starożytnych funkcjonowało zgromadzenia ludowe, gdzie uczestniczyć mogli wszyscy obywatele. W Rzymie odpowiednikiem takiej rady mogła być Komicja, to znaczy zgromadzenie ludności ale podzielone na 3 rodzaje zgromadzeń. Również działała rada pięciuset. Była ona organem doradczym, jak również nadzorowała pracę państwowych urzędników. Działał też w Rzymie senat, który nie występował w Atenach. W obydwu republikach powoływani byli urzędnicy. Mieli oni bardzo dokładnie określone swoje prawa, uprawnienia i obowiązki. Niestety obie Republiki poniosły klęską na skutek przemocy. Jednak różnica na tym polega, iż Ateny upadły w wyniku podboju zewnętrznych państw zaś Republika Rzymska na skutek kłótni oraz chęci przejęcia władzy przez dwóch najmocniejszych ludzi z II triumwiratu.