Początki Rzymu

Z niewielkiej osady nad Tybrem przez około kilka stuleci wyrosło potężne miasto, które następnie zbudowało potężne i rozległe imperium. Jego cywilizacja i kultura stała się częścią składową i jednym z fundamentów współczesnej cywilizacji europejskiej. Mowa oczywiście o Rzymie, stolicy "starożytnej Italii".

Nie można jednak zapominać, że zanim doszło do założenia Rzymu rozległe obszary Italii zamieszkiwały liczne ludy, które budowały swe miasta i państwa o skomplikowanej strukturze oraz tworzyły kulturę i historię tego regionu. Rzym początkowo był tylko jednym z wielu ośrodków Italii, a wiele stuleci zajęło mu dochodzenie do pozycji dominującej i bezwzględnej przewagi nad innymi organizmami politycznymi.

Italia w roku około 500 p.n.e. przedstawiała się jako kraj niezwykle różnorodny pod wszelkimi względami - etnicznie, politycznie i kulturowo. Była to swego rodzaju mozaika, w przeciwieństwie do bardzo jednolitej Grecji. Z tej mozaiki najsilniejszy okazał się właśnie Rzym, który swą potęgą miał przyćmić całą resztę ośrodków i wchłonąć je w obręb swego imperium. Najsilniejszym ludem na Półwyspie Apenińskim byli Latynowie; ich plemiona u schyłku pierwszego tysiąclecia p.n.e. panowały nad całym obszarem półwyspu. Zanim stworzyły one późniejsze imperium, do starożytnej Italii przywędrowali Etruskowie, lud tajemniczy, który usadowił się w środkowej części dzisiejszych Włoch. Zagadką jest ciągle pochodzenie Etrusków. Sami Rzymianie nie mieli w tej materii pewności i wygłaszali różne teorie. Herodot na przykład uważał, że lud ten przybył z Azji Mniejszej. Nawet nowoczesna nauka nie jest w stanie rozszyfrować tej tajemnicy. Etruskowie wytworzyli kulturę, o której można powiedzieć, iż dała początek rzymskiej. Była od niej starsza i choć Etruskowie zostali wchłonięci przez Rzym pozostawili głębokie ślady w mentalności i kulturze Rzymian. Trzeba też pamiętać, że Etruskowie zetknęli się na pewnym etapie swych dziejów z Grekami oraz zapożyczyli od nich alfabet. Pozostawali też pod wpływem Egipcjan, ponieważ tak jak oni wyznawali wiarę w życie po śmierci.

Osiągnięcia cywilizacji rzymskiej

Prawo. Najstarsze prawo rzymskie miało charakter prawa zwyczajowego (niepisanego). Interpretacja prawa, zarówno prywatnego (ius privatum), jak i związanego z nim prawa publicznego (ius publicum) należała do kapłanów. Rzymianom zawdzięczamy rozwinięcie nauki prawnej i stworzenie wielu ogólnych zasad prawnych. W latach 451-449 p.n.e. dokonano pierwszej kodyfikacji zwyczajowego prawa rzymskiego, ustanawiając tzw. prawo XII tablic (w jęz. łac. "leges duodecim tabularum"), które następnie wyryto na dwunastu spiżowych tablicach. Zostały one wystawione na forum w Rzymie i w wielu koloniach rzymskich. Prawo to było dziełem decemwirów (czyli dziesięciu obywateli). Odzwierciedlało ono ówczesne stosunki społeczne; regulowało wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, sakralnego, państwowego oraz procesowego (postępowanie sądowe). Choć do dziś zachowały się jedynie fragmenty tego prawa, wiemy, że przewidywało ono niezwykle srogie kary za wykroczenie przeciw prawu własności. Fragmenty te znajdują się dziełach literatury starożytnej (nie związanej z prawem) oraz w komentarzach, które pozostawili po sobie starożytni prawnicy. Prawo było oczywiście ciągle modyfikowane i ulegało zmianom poprzez ustawy kolejnych zgromadzeń ludowych ("ius civile") oraz edykty wydawane przez pretorów ("ius honorarium"). Inny system prawny obowiązywał obce ludy ("ius gentium"), ale był on również dziełem pretorów. Wreszcie w okresie Cesarstwa źródłem prawa stał się sam cesarz, który miał prawo wydawać rozporządzenia (konstytucje); w tworzeniu prawa uczestniczyli też najlepsi prawnicy, którzy formułowali opinie prawne. Miały one następnie duże znaczenie i stawały się obowiązujące dla postępowania sądowego. Wszystko to służyło doskonaleniu prawa i jak najlepszemu dostosowaniu go do wymagań czasów i społeczeństwa. Jednym z głównych źródeł dla poznania prawa rzymskiego jest Kodeks Justyniana Wielkiego, panującego w VI w., jednego z największych cesarzy Bizancjum. Dzieło to określane od XVI w. mianem Corpus Iuris Civilis jest niezwykle uporządkowanym i obszernym zbiorem wszystkich przepisów prawnych starożytnego Rzymu. Zgromadzone w nim zostały zasady i przepisy prawne wchodzące w skład poprzednich kodeksów (Teodozjusza, Gregoriusza, Hermogeniana) oraz później wydanych nowel Justyniana. W skład Kodeksu Justyniana wchodzą trzy części:

1) Digesta Iustiniani (grec. Pandecta) - liczący sobie 50 ksiąg zbiór prawa rzymskiego, które zachowało się w dziełach rzymskich prawników

2) Institutiones Iustiniani (opublikowany w 533 r.) - miał służyć jako swego rodzaju skrypt prawa dla młodych ludzi je studiujących

3) Codex Iustinianus - chronologiczny zbiór konstytucji cesarskich (w liczbie około 4600) wydawanych przez cesarzy rzymskich począwszy od Hadriana (117-138) do konstytucji samego Justyniana z 534 r.

Należy nadmienić, iż Kodeks Justyniana przyczynił się do odrodzenia rzymskiej nauki prawnej w XI w., kiedy odnalazł się rękopis, zawierający całość tego dzieła. W XII-XIII w. uczeni z uniwersytetu w Bolonii pracowali nad przetłumaczeniem i objaśnieniem przepisów rzymskiego prawa. U schyłku średniowiecza (XV w.) prawo rzymskie przyjęły Niemcy. Wszystkie dzisiejsze systemy prawne mają swe korzenie w rzymskiej nauce prawnej (zachodnia i środkowa Europa była w XIX w. żywym ośrodkiem studiów nad prawem rzymskim, czego wyrazem jest działalność szkoły prawa w pierwszej poł. XIX w. w Niemczech). Do dziś znajomość prawa rzymskiego stanowi obowiązkowy element wykształcenia każdego prawnika.

Budownictwo. Rzymianie stali się w tej dziedzinie mistrzami, potrafili wprowadzić do miejskiego życia wiele udogodnień. Jednym z takich udogodnień było rozwiązanie problemu zaopatrzenia dużych miast w wodę przez zastosowanie akweduktów. We wszystkich miastach Cesarstwa rzymskiego budowano łaźnie publiczne (termy). Był to kompleks budowli, służących nie tylko do kąpieli, lecz również do spędzania długich godzin wolnego czasu. Były one po prostu miejscem spotkań i rozmów ze znajomymi. Łaźnie wyposażone były we frigidarium (pomieszczenie z chłodnym basenem), hypokaust (cały system rur, przez które płynęła ciepła woda i ogrzewała pomieszczenia), tepidarium (ciepła sala z ogrzewanym basenem), caldarium (ciepłe pomieszczenie, ale z chłodnym basenem), laconicum (sala, w której znajdowała się wanna parowa, wytwarzająca bardzo wysoką temperaturę). Rzymianie nie używali mydła; nacierali ciało oliwką, a następnie wraz z nią przy pomocy skrobaczki (strygilda) zdrapywali z ciała brud. Rzymianie położyli wielkie zasługi dla rozwoju dróg znacznie ułatwiających komunikację i transport. Budowa tych sieci była im zresztą niezbędna. Wciąż poszerzające się terytorium Rzymu wymagało sprawnej organizacji i kontroli nad uzależnionymi prowincjami. W 312 p.n.e. powstała najstarsza droga rzymska - Via Appia, która kierowała się w stronę ziem ludu Samnitów. Jej nazwa pochodzi od Appiusza Klaudiusza Caecusa, cenzora, który nadzorował jej budowę. Od Stacjusza, poety rzymskiego, otrzymała natomiast nazwę Królowej Dróg. Budowano ją stopniowo - najpierw w czasie wojen samnickich (odcinek Rzym - Kapua), potem uzyskała przedłużenie do miast Tarent i Brundisium. Droga ta była wykonana z tzw. kocich łbów oraz wyposażono ją w kamienie milowe. Fragmenty tego pierwotnego bruku zachowały się do dziś fragmentarycznie zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie via Appia. W 109 r. n.e. z rozkazu Trajana powstała Via Traiana, którą można było dojść do Bari. Z kolei w kierunku północnym, do Rimini prowadziła Via Flaminia, pochodząca z 220 p.n.e. Ważnym szlakiem z Brundisium do Grecji i Bizancjum była Via Egnatia., W stronę Hiszpanii od Rodanu ciągnęła się Via Domitia. Do tych szlaków trzeba jeszcze dodać trzy drogi przez Alpy. Poza tym wszystkie prowincje miały swoje wewnętrzne drogi, po których poruszali się żołnierze i kupcy. W Brytanii drogi te schodziły się w Londinium (dziś Londyn). W ich dzisiejszych nazwach przechowała się historia czasów, w których powstały. Np. Watling Street - droga rzymska w Brytanii, łącząca Dubris (dziś Dover), Londinium i Verulamium (dziś St. Albans) z Deva (Chester) - powstała w latach 60-70 n.e. i wzięła swą nazwę od anglosaskiego Verulamium (Waeclingacaester) i określenia drogi brukowanej (street). Drogi rzymskie budowano z paru warstw. Biegnące po ich obu stronach rowy zapewniały ich odwadnianie.

Kolejną cechą specyficzną dla rzymskiego budownictwa były sklepienia i łuki. Znalazły one zastosowanie w akweduktach. Najsłynniejsze chyba stanowią część tzw. Koloseum i są przykładem mistrzostwa architektonicznego. Rzymianie stosowali zaprawę (tzw. "opus cementinum"), która potrafiła niemal podobnie jak współczesny beton zespolić sklepienia i łuki. Dawało to niezwykłe efekty, bo umożliwiło rzymskim inżynierom i architektom stworzenie wielkich i obszernych przestrzeni, takie jak publiczne łaźnie z wysokimi sklepieniami. W latach 120-180 n.e. za panowania Hadriana wzniesiono wszystkim bogom świątynię - Panteon - o imponujących rozmiarach. Zbudowano ją na planie okrągłym, zwieńczono dominującą całą budowlę kopułą w formie półkuli i podzieloną na mniejsze fragmenty kasetonami. Wierzchołek kopuły zaopatrzono w otwór, dzięki któremu do wnętrza wpada światło. Na fasadę składa się portyk z ośmioma kolumnami. Charakterystyczne dla rzymskiej architektury monumentalnej są łuki triumfalne, wolno stojące budowle w formie bramy arkadowej (jedno lub trój przelotowe). Okazją do ich wznoszenia stawały się wygrane przez Rzym wojny. Zwycięskie wojsko miało zwyczaj wchodzić przez nie do opanowanego miasta. Rzymianie, mając wielkie upodobanie do igrzysk, budowali również cyrki. Największym i najstarszym z nich w Rzymie jest Circus Maximus, położony między Awentynem i Palatynem i wzniesiony około VI-V w. p.n.e. Do dziś zachowały się tylko jego resztki. Cyrki i organizowane w nich igrzyska spełniały ważną rolę w polityce Cesarstwa, odwracając uwagę ludu od rzeczywistych problemów politycznych czy społecznych. Cyrk był podłużną budowlą, ozdobioną posągami, ołtarzami i obeliskami. Urządzano w cyrku wyścigi rydwanów konnych. Inną ulubioną rozrywką Rzymian było oglądanie walk gladiatorów. Do tego celu budowano specjalne budowle - amfiteatry. Miały one kształt elipsy, punktem centralnym była arena, wokół niej usytuowana była widownia, wznosząca się ku górze półkoliście lub koliście (np. tzw. Koloseum).

Rzymski dom. Siedzibą rzymskiej rodziny, szczególnie tej zamożniejszej była willa. Początkowo miała ona charakter wiejskiego domu, który otaczały zabudowania gospodarcze. Willa znajdowała się w centrum posiadłości ziemskich, które różniły się od siebie wielkością (małe gospodarstwa rodzin bądź wielkie majątki ziemskie - latyfundia uprawiane przez kolonów i niewolników). Z biegiem czasu (od około II w. p.n.e.) Rzymianie zaczęli stawiać bardziej okazałe i wygodne wille z obszernym podwórzem. Najchętniej budowano je poza miastem, na terenach wiejskich czy na wybrzeżu morskim. Dom w postaci willi stał się typową siedzibą Rzymianina. Najbogatsi Rzymianie posiadali takich kilka w różnych miejscach. Majątek, który przynależał do willi pozostawiali oni pod pieczą specjalnego zarządcy (villicus), który nadzorował pracę niewolników i kolonów. W prowincji rzymskiej - Brytanii funkcjonowało przynajmniej 60 takich willi. Rzymska willa (np. w Chedworth - Gloucestershire) miała charakter obszernej wiejskiej rezydencji. Wyposażona była w kanalizację, podłogi ogrzewane, łaźnie, a niektórzy właściciele fundowali sobie ozdobne mozaiki w pokojach. Liczba pokoi i sypialni była jednak stosunkowo niewielka. Willę otaczały pomieszczenia gospodarcze - spichlerze i przybudówki. Plan architektoniczny wymienionej wyżej willi był następujący:

na skrzydło południowe składały się: 3 trzy pokoje (o nieznanym przeznaczeniu); biuro majątku; kuchnia oraz latryna

na skrzydło zachodnie: skład opału; jadalnia (triclinium); sypialnie i pokoje; ciąg łaźni (temperatura w tych pomieszczeniach rosła od leniej do bardzo gorącej); nymphaeum (miejsce poświęcone bóstwom wodnym), źródło ze specjalnym zadaszeniem, dostarczające willi wodę oraz główny zbiornik z wodą

na skrzydło północne: szereg łaźni w typie sauny; kolumnada; ogrzewany salonik; pomieszczenie ogrzewane, ale niewiadomego przeznaczenia; prywatne pomieszczenie ogrzewane; warsztat; sypialnie; kuchnia; spiżarnia; jadalnia - największe pomieszczenie w domu.

Zabytki architektury rzymskiej. Mówiąc o architekturze rzymskiej zbyt często skupiamy się tylko na Rzymie. Nie odbierając oczywiście Rzymowi należnego mu pierwszego miejsca, musimy jednak pamiętać o takich ośrodkach rzymskiego budownictwa jak Pompeje czy Herkulanum. Architektura rzymska, podobnie jak i literatura rozwijała się pod wpływem obcych wzorów - początkowo były to wzory sztuki Etrusków, w czasach republiki wzory greckie, a styl późnego Cesarstwa stanowił połączenie sztuki rzymskiej prowincji i wzorów hellenistycznych. Rzymianie znacznie prześcignęli Greków, na których się wzorowali dzięki innowacjom technicznym (zastosowanie nowego materiału budowlanego - wypalanej cegły, cementu oraz stosowanie sklepienia). Najważniejsze budowle, jakie pozostawili po sobie Rzymianie to: ogromnych rozmiarów świątynie (rzymski Panteon z II w.), liczne budynki przeznaczone do użytku publicznego (cyrki, amfiteatry, teatry, akwedukty, termy, bazyliki), pomniki, kolumny, łuki triumfalne oraz różne typy domów (hellenistyczny z atrium i perystylem; italski z samym atrium; piętrowe domy oraz wille podmiejskie i miejskie). Do dziś zachowały się fragmenty okazałych rezydencji cesarzy (szczególnie pałac Dioklecjana - Split oraz willa Hadriana - Tivoli). Z obszernego dorobku rzymskiej sztuki budowlanej należy jeszcze wymienić grobowce i mauzolea (np. Hadriana w Rzymie).

Rzeźba rzymska. Rzeźba rzymska pozostawała w zależności od rzeźby greckiej, choć nieco się od niej różniła. Szczególne osiągnięcia odnieśli Rzymianie w rzeźbie portretowej. Impuls dla rozwoju tej gałęzi rzeźbiarstwa stanowił kult przodków. Dał o sobie znać także etruski realizm. Twórcy portretów starali się nie tylko utrwalić fizyczny obraz portretowanej osoby, ale także jej stan ducha. Stąd wielką wagę przywiązywali do oczu, dokładnie kreśląc źrenice. Oczy nadawały całej twarzy określony wyraz. W portretach utrwalone zostały twarze cesarzy, filozofów, wodzów, senatorów i matron. Później rzeźbione portrety straciły indywidualny charakter. Zastąpiły je pełne powagi rzeźby osób. Inną gałęzią rzeźby była płaskorzeźba. Zdobiono nią ołtarze, łuki triumfalne i kolumny. W latach 13-9 p.n.e. z rozkazu cesarza Augusta powstał Ołtarz Pokoju (Ara Pacis), będący swego rodzaju manifestem dobrodziejstw pokoju. Na czterech ścianach z marmuru, które otaczały czworokątny ołtarz wyrzeźbiono procesję ku czci pokoju. Płaskorzeźby na rzymskich kolumnach i łukach cechują się nieraz dużą dozą realizmu i są doskonałymi ilustracjami historycznych wydarzeń (np. łuk Tytusa).

U schyłku Cesarstwa Rzymskiego, zwłaszcza, kiedy stolicę przeniesiono do Konstantynopola, rzymska rzeźba zaczyna coraz mniej przypominać grecką. Zanikają wyobrażenia przesycone idealizmem. Nowe okoliczności - negacja przez chrześcijaństwo kultury antycznej, tendencje mistyczne, pojawienie się obcych religii i obyczajów, a także problemy gospodarcze i konflikty społeczne nie sprzyjały dalszemu kontynuowaniu wzorów klasycznych.

Malarstwo. Miało ono przede wszystkim charakter monumentalny, ścienny. Popularne były też mozaiki (czarno-białe lub wielobarwne).

Sztuka rzymska wniosła wiele trwałych wartości do europejskiej sztuki zarówno pod względem technicznym, jak i artystycznym. Spadkobiercami i w dużym stopniu kontynuatorami sztuki rzymskiej były sztuka okres wczesnego chrześcijaństwa, a następnie sztuka Bizancjum.

Literatura i religia starożytnego Rzymu

Literatura w starożytnym Rzymie. Dla rozwoju literatury rzymskiej kluczowe znaczenie miał kontakt warstwy wykształconych Rzymian z grecką kulturą. Twórcy rzymscy wzorowali się na literaturze greckiej, próbując nawet nieraz pisać w języku greckim. Greka jednak nie zdołała zastąpić miejscowej łaciny i literatura rzymska tworzona była w tym właśnie języku. Początków literatury rzymskiej należy upatrywać już w tzw. okresie przedliterackim (od VIII w. do 240 r. p.n.e.). Wówczas z pieśni śpiewanych przy różnych okazjach (kultowych, weselnych, żołnierskich, związanych z uprawą ziemi) oraz z przysłów rodziła się poezja. Z kolei początki prozy związane są z kodyfikacją prawa, z których pierwszą było tzw. prawo XII tablic (V w. p.n.e.). Poza tym do prozy zaliczyć trzeba roczniki kapłanów, mowy, księgi cenzorów, teksty modlitw i kalendarze. Z tych pierwotnych form w okresie archaicznym (240-ok. 80 r. p.n.e.) rozwinęła się właściwa literatura. Jej początki związane są z tłumaczeniem dzieł greckich na potrzeby rodzącego się w Rzymie teatru. Na jego "deskach" wystawiano słynne greckie tragedie i komedie. Ich łacińskie wersje są dziełem Liwiusza Andronikusa, zresztą Greka z pochodzenia. Do najsłynniejszych rzymskich twórców tragedii należeli Enniusz, Newiusz, Pakuwiusz, Akcjusz. Jeśli chodzi o twórców komedii to prym wiedli Terencjusz i Plaut, w sztuce poezji Lucyliusz (stworzył satyrę rzymską), w eposie Enniusz i Newiusz. W II w. zaczęto poruszać w komediach italską tematykę. W tym tez czasie Publiusz, Lucjusz Juniusz Brutus i Mucjusz Scewola stworzyli podstawy późniejszego rzymskiego systemu prawnego. Ważną dziedziną literatury była historiografia. Annaliści piszący roczniki posługiwali się początkowo językiem greckim, ale w czasach Katona Starszego zarzucono grekę na rzecz łaciny.

Większą część I w. p.n.e. wypełnia okres cyceroniański (ok. 80-31 r. p.n.e.), któremu patronuje wybitny rzymski mówca. Z tego okresu wymienić można wiele nazwisk słynnych twórców: poezja epicka miała Lukrecjusza, liryka Katullusa (należącego do grupy neoteryków, nawiązujących do aleksandryjskiej poezji), historiografia Neposa, Salustiusza i Cezara; a nauka Warrona,

Okres panowania Oktawiana Augusta (31 r. p.n.e.-14 r. n.e.) to złoty wiek i okres świetności literatury rzymskiej. Wówczas tworzy mistrz poezji epickiej - Wergiliusz, oraz wybitni twórcy w dziedzinie liryki - Horacy, Owidiusz, Gallus, Tibullus i Propercjusz. Dzieje Rzymu opisuje wówczas Liwiusz, wpisując się na stałe do historiografii, zaś Witruwiusz zajmuje się zagadnieniami architektury. Niemal zanika natomiast retoryka o wydźwięku politycznym.

W okresie I i II w. rozkwit przeżywa filozofia (Seneka Młodszy) oraz historiografia (Tacyt, Swetoniusz). Kwintylian i Seneka Starszy rozwijają teorię wymowy. W literaturze pojawiają się takie gatunki jak romans (Petroniusz, Apulejusz), bajka (Fedruj), satyra (Persjusz, Juwenalia), epigram (Marcjalis). Poezję epicką tworzą Lukan, Stacjusz i Waleriusz Flakkus; tragedie Seneka Młodszy. Pliniusz Młodszy przyczynia się do rozwoju epistolografii. Jeśli chodzi o naukę to przedmiotem zainteresowania Rzymian jest geografia (Pomponiusz Mela), nauki przyrodnicze (Pliniusz Starszy), rolnictwo (Kolumela).

Przełom II /III w. przynosi rozkwit nauki prawnej (Ulpian, Papinian i Paulus).

W ciągu III w. świecka literatura rzymska oraz studia naukowe obniżają swój poziom. Zastępuje je literatura chrześcijańska. Jej główni twórcy to: Tertuliana (apologie) i Minucjusza Feliksa (II/III w.), Laktancjusza (III/IV w.). W IV w. znów powraca moda na wzory klasyczne. Poezję reprezentuje Auzoniusz, a historiografię Ammianus Marcelinus. W dziedzinie gramatyki mamy natomiast dzieła Donata i Serwiusza. W literaturze chrześcijańskiej na pierwszy plan wychodzą Prudencjusz i św. Ambroży. Na przełomie IV/V w. poezję pisze Klaudian, a dialogi układa Makrobiusz. Pojawiają się wielkie dzieła literatury chrześcijańskie pióra Hieronima ze Strydonu i św. Augustyna. Za ostatniego Rzymianina uważa się działającego w VI w. filozofa Boecjusza. Symbolicznym końcem kultury starożytnej było zamknięcie w 529 r. Akademii Platońskiej w Atenach. Stało się to z rozkazu Justyniana I Wielkiego, tego samego, który doprowadził do kodyfikacji prawa rzymskiego.

Religia Rzymian. Religia Rzymian miała początkowo niewiele wspólnych cech z wierzeniami Greków. Dopiero, kiedy przybrała rozwiniętą i dojrzałą postać podobieństwa te się ujawniły. Na wierzenia Rzymian niewątpliwie wpłynęły praktyki i wierzenia Etrusków oraz innych ludów starożytnej Italii. W mitologii rzymskiej natomiast widać wzory greckie. Bogowie rzymscy stanowią odbicie bóstw greckich, i tak Jowisz - Zeusa, Junona - Hery, Neptun - Posejdona, Minerwa - Ateny, Diana - Artemidy, Mars - Aresa, Merkury - Hermesa itp. Każda para bogów zajmuje się taką samą dziedziną i posiada zbliżoną władzę. Poza "wielkimi" bogami cechą specyficzną rzymskiej religii było oddawania czci pomniejszych bóstwom. Rzymianie posiadali ich całe zastępy. Opiekowały się one domem każdego Rzymianina, dlatego w kapliczkach, które urządzano w domach, składano im ofiary, by zyskać ich życzliwość. Rzymianie nazywali te domowe bóstwa opiekuńcze Larami i Penatami. W Rzymie oddawanie czci bogom miało ściśle sformalizowany charakter. W tym celu odbywały się liczne ceremonie religijne i obrzędy. Życie polityczne przenikało się z życiem religijnym. Najmocniejszym chyba tego wyrazem było wprowadzenie praktyki ubóstwiania zmarłych cesarzy (deifikacja). Ich kult stawał się kultem państwowym. Wznoszono im świątynie. Praktyka ta zaczęła się od Juliusza Cezara i bardzo szybko się upowszechniła. Uczestnictwo w kulcie "Rzymu i cesarza'' stało się obowiązkiem każdego obywatela. Publiczny udział w obrzędach był sprawdzianem lojalności poddanych.

Nawet kiedy chrześcijaństwo zyskało w IV w. pozycję religii oficjalnej, praktyki pogańskie były wciąż żywe. Kościół chrześcijański, często bezradny wobec tak silnego zakorzenienia się pogańskich wierzeń wśród ludu, nie mogąc zlikwidować pogańskich świątyń często starał się nadać im chrześcijańskie oblicze.

Początki chrześcijaństwa związane są z Palestyną, prowincją rzymską, która była miejscem narodzin, działalności i śmierci Chrystusa. Z tego miejsca chrześcijaństwo rozprzestrzeniło się po całym terytorium Cesarstwa i stało się religią uniwersalną i wspólną dla wszystkich ludów. W dużej mierze przyczynił się do tego niestrudzony pielgrzym Paweł z Tarsu. Kościół mający swą siedzibę w Rzymie zjednoczył luźne, rozsypane po całym Cesarstwie gminy chrześcijańskie. Początkowe prześladowania chrześcijan zahamował edykt mediolański. Wydali go wspólnie Konstantyn Wielkiego i Licyniusz w 313 r. Na jego mocy wprowadzono w Cesarstwie swobodę wyznania. Wreszcie w 380 r. cesarz Teodozjusz ogłosił chrześcijaństwo religią panującą państwa rzymskiego. Stanowiło to impuls dla jeszcze żywszej ekspansji chrześcijaństwa w Cesarstwie. Chrześcijaństwo bardzo szybko stało się fundamentem Cesarstwa Rzymskiego. Doszło do syntezy monoteistycznej religii żydowskiej z dorobkiem greckiej kultury (literatura, filozofia, sztuka i nauka) oraz osiągnięciami rzymskiej organizacji. Z tego stopu powstała rzymska cywilizacja, której dorobek przetrwał nawet polityczny upadek imperium i wszedł na stałe do europejskiego dziedzictwa. Chrześcijaństwo, głosząc naukę o niezbywalnej godności i wartości człowieka stało się inspiracją dla wszelkich ruchów mających za cel obronę ludzkiego życia, sprawiedliwość i wolność. Dzięki etyce chrześcijańskiej ukształtowała się zasada życia społecznego, według której wiara winna przynosić praktyczne owoce. Dlatego za dzieło chrześcijaństwa uważa się na przykład działalność charytatywną czy zniesienie niewolnictwa, uzyskanie praw przez kobiety, a także narodziny systemu kapitalistycznego w państwach i społeczeństwach protestanckich. Nie można pominąć ogromnego wpływu chrześcijaństwa na literaturę, architekturę, sztuki plastyczne i muzykę.

Sentencje łacińskie:

A

Absens carens - nieobecny sam sobie szkodzi

Ad multos annos! - wielu lat życia!

Alea iacta est - kość(i) została(y) rzucona(e)

Amor vincit omnia - miłość zwycięża wszystko

Audiatur et altera pars - trzeba wysłuchać i drugiej strony

C

Cacea invidia est - zazdrość jest ślepa

Carpe diem - korzystaj z każdego dnia

Cicer cum caule - groch z kapusta

Cogito, ergo sum - myślę, więc jestem

Consensus facit legem - zgoda tworzy prawo

Consuetudo altera natura est- przyzwyczajenie jest drugą naturą

Cuius regio, eius religio - czyja władza, tego religia

D

De gustibus non est disputandum - o gustach się nie dyskutuje

Dente superbo - z wyższością

Docendo discimus - ucząc innych, sami się uczymy

Dulce et decorum est pro patria mori - słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę

Duobus litigantibus tertius gaudet - gdzie dwóch się kłóci, tam trzeci korzysta

Dura lex, sed lex - surowe prawo, ale prawo

E

Errare humanum est - mylić się jest rzeczą ludzką

Et tu, Brute, contra me - i ty, Brutusie, przeciwko mnie

Ex unge leonem - lwa można poznać po pazurach

F

Festina lente - spiesz się powoli

Finis coronat opus - koniec wieńczy dzieło

G

Gloria victis - chwała zwyciężonym

Graviora manent - najgorsze przed nami

H

Hic iacet lepus -  tu jest pies pogrzebany

Hominis est errare, insipientis in errore perseverare - ludzką rzeczą jest błądzić, głupców trwać w błędzie

Homo homini lupus est - człowiek człowiekowi wilkiem jest

Homo sum, humani nihil a me alienum puto - człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce

I

Ibi patria, ubi bene - tam ojczyzna, gdzie dobrze

Ignoranta iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi

In vino veritas - w winie prawda, wino rozwiązuje język

L

Lex retro non agit - prawo nie działa wstecz

Litterae non erubescunt - papier jest cierpliwy

Lupus in fabula -  o wilku mowa

M

Manus manum lavat - ręka rękę myje

Memento mori - pamiętaj o śmierci

Mens sana in corpore sano - w zdrowym ciele zdrowy duch

N

Ne puero gladinum - nie dawaj dziecku, miecza

Nil novi sub sole - nic nowego pod słońcem

Nolens volens - chcąc, nie chcąc

Non scholae, sed vitae discims - nie uczymy się dla szkoły, lecz dla życia

Nuda veritas - naga prawda

P

Panem et circenses - chleba i igrzysk

Pecunia non olet - pieniądz nie śmierdzi

Per aspera ad astra - przez ciernie do gwiazd

Q

Qualis pater, talis filius - jaki ojciec taki syn

R

Relata refero - powtarzam, co słyszałem

Roma locuta, causa finta - Rzym przemówił, sprawa skończona

S

Sit tibi terra levis - niech ci ziemia lekką będzie

T

Tarde venientibus ossa- spóźnionym dostają się tylko kości

V

Vae victis - biada zwyciężonym,

Veni, vidi, vici - przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem,

Verba volant, scripta manent - słowa ulatują, pismo pozostaje,

Video lupom - o wilku mowa.