Zetkniecie się innych ludów z kulturą późnego antyku i z chrześcijaństwem doprowadziło do głębokich przemian, w wyniku których miedzy V a X wieku narodziła się na Zachodzie nowa kultura - kultura średniowieczna. Zbliżenie obu, tak różnych cywilizacji umożliwił upadek kultury antycznej (najgłębszy w VII wieku, nazywany ciemnym wiekiem). Wtedy wraz z upadkiem miast, przestały istnieć rzymskie szkoły publiczne. Ludzie świeccy przestali umieć czytać i pisać. Upadek Rzymu, spowodował że zaczęto obarczać odpowiedzialnością za to, co się stało chrześcijan. Zarzuty były tak powszechne, że postanowił rozprawić się z nimi jeden z najwybitniejszych pisarzy kościelnych tych czasów, biskup Hippony - Augustyn (zmarł 430 r.). W swoim dziele "O Państwie Bożym" dowodził, że ludzkość składa się z dwóch walczących ze sobą obozów: dzieci Boga i dzieci szatana. Pierwszy tworzy Państwo Boże, drugi Państwo Ziemskie, a ich zmagania składają się na dzieje świata.

Od wczesnego średniowiecza kultura dzieliła się wyraźnie na uczoną, dostępną jedynie wykształconemu duchowieństwu i równocześnie jednolitą w ramach całego chrześcijaństwa łacińskiego oraz kulturę ludową, znacznie bardziej zróżnicowaną regionalnie zachowująca wiele z lokalnych tradycji. Językiem kultury uczonej była łacina. Upowszechniał ją model szkoły oparty na siedmiu sztukach wyzwolonych i Pismo Święto. Średniowiecze przyjęło z późnego antyku podział dyscyplin naukowych. Cały system nauczania szkolnego podzielono na dwa stopnie: niższy (trivium), który obejmował wykład z gramatyki, retoryki i dialektyki oraz stopień wyższy (quadrivium), na który składały się wykłady z muzyki, arytmetyki, geometrii i astrologii.

Obie kultury rozwijały się we wzajemnej zależności połączone religią chrześcijańską. Miedzy V a XI wiekiem wszystkie państwa, które ukształtowały się w Europie Zachodniej, Środkowo-Wschodniej i Północnej przyjęły chrzest. Do IX wieku (do czasów panowania Karola Wielkiego) chrystianizacja była dziełem lokalnych biskupów, papieży, mnichów. Na przykład Papież Grzegorz Wielki należał do tych ludzi, którzy na przełomie starożytności i wieków średnich wytyczali wytyczne kultury średniowiecznej. Jego pisma i komentarze oddziaływały na chrześcijańską duchowość. Zreformował śpiew liturgiczny i od jego imienia pochodzi nazwa chorału gregoriańskiego.

Poziom intelektualny i moralny kleru również się obniżał wraz z ogólnym upadkiem kultury. Biskupi - na ogół możnowładcy angażowali się czynnie w konflikty polityczne, brali udział w wojnach, intrygach. Niższy kler składał się często z półanalfabetów - możni nadawali ufundowane przez siebie kościoły duchownym, którzy byli ich poddanymi.

W Italii VI wieku dwie postacie odegrały wybitną rolę w zachowaniu i utrwaleniu dorobku intelektualnego starożytności. Jeden z nich to filozof rzymski Boecjusz, który zebrał współczesna wiedzę o matematyce, astronomii, muzyce i stworzył dzieło "Pociechę filozofii". Praca ta była jedynym źródłem wiedzy o antycznej filozofii. Drugi to ostatni rzymski polityk-intelektualista, Kasjodor, który chciał ocalić rzymskie tradycje i schronił się w klasztorze. W Vivarium, na południowym cyplu Półwyspu Apenińskiego, utworzył zespół mnichów, mający na celu przepisywanie książek, których tak wiele zginęło w pustoszących kraj najazdach VI wieku. Kopiowanie rękopisów coraz szerzej rozpowszechniała się w ośrodkach monastycznych (osady mnichów) Zachodu. Tę myśl podchwyciły klasztory, związane z nową regułą benedyktyńską. Twórcą jej był św. Benedykt z Nursji (ok.480-543), który po burzliwych wydarzeniach niosących zagładę światu, szukał spokoju w odosobnieniu. Po próbach życia pustelniczego, założył w 529 roku klasztor na Monte Cassino i w ciągu kilkunastu lat kierowania zespołem mnichów wypracował regułę życia klasztornego, która dość szybko rozprzestrzeniła się w Europie Zachodniej. Reguła św. Benedykta skupiała mnichów w zamkniętym klasztorze. Ponadto zażądał od członków konwentu (zakonnicy danego klasztoru) potrójnych ślubów: ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Wprowadził również podział czasu członków konwentu między modlitwę, pracę ręczną i pracę umysłową. Dzięki temu w okresie największego upadku kultury na Zachodzie klasztory benedyktyńskie były jedynymi ośrodkami, gdzie udzielano podstawowych zasad ówczesnej wiedzy i gdzie przechowywano najcenniejsze dzieła literatury chrześcijańskiej i klasycznej.

W przeciwieństwie do Wschodu, na Zachodzie chrześcijaństwo długo nie mogło wyjść poza obręb miast. Nazwa wieśniaków (pagoni - poganie) stała się w IV-V wieku synonimem czcicieli starej religii. Dopiero gdy na Zachodzie zaczął się rozwijać ruch monastyczny, sytuacja się zmieniła. Mnisi, unikający miast spotykali się codziennie z chłopami i silnie zaczęli oddziaływać przez swój tryb życia na ich wyobraźnię. Propagatorem tych osad mnisich, był żyjący w IV wieku Marcin z Tours. Ta działalność mnichów stworzyła formy kontaktów kościoła z ludnością wiejską i nowe formy chrystianizacji poprzez dostosowywanie chrześcijańskiej interpretacji do obrzędów ludowych.

Doniosłe znaczenie dla kultury europejskiej miały skupiska zakładane w Irlandii (przez św. Patryka) oraz w Walii (klasztor św. Ityda na wyspie Caldy). Kościół irlandzki dostosował się do miejscowego społeczeństwa, szanując dominujące w nim więzi rodowe. Jeśli wierzyć żywotom świętym stanowisko kobiet było w tym kościele bardzo silne, na przykład w Kildare św. Brygida miała pełnić funkcje biskupie. Mnisi iryjscy byli bardzo ruchliwi. Często podróżowali ze "słowem bożym" na ustach. Dlatego też już wkrótce rozpoczęli chrystianizację Szkocji, zakładając tam liczne klasztory. Mnisi zajmowali się również pracą innego typu, mianowicie przepisywali księgi, które uratowali przed zagładą z rzymskiej Brytanii. W ten sposób mnisi irlandzcy stali się kustoszami spadku cywilizacji antycznej - chodzi tu oczywiście o język i literaturę.

W wieku VII-VIII powstało nowe ognisko kultury na terenie anglosaskiej Brytanii. Spotkały się tam dwa prądy: iro-szkocki i rzymski. Mimo konfliktów na polu kościelnym oba prądy dały rezultat w dziedzinie sztuki i nauki. Działali tam Rzymianie Augustyn i Paulin benedyktyni, którzy stworzyli metropolię W Canterbury i Yorku, Aidan z Lindisfarne oraz Teodor Syryjczyk i Hadrian Afrykańczyk, duchowni z bizantyjskich centrów kulturalnych. Powstawały liczne szkoły katedralne w Canterbury i Winchester, szkoły klasztorne w Ripon, Hexham, Wearmouth i Jarrow. W ośrodkach tych uprawiano malarstwo miniaturowe, wyraźnie nawiązujące do antyku i sztuki bizantyjskiej. Najważniejszą postacią tego kręgu intelektualnego był Beda, zwany Czcigodnym (zmarł 735 r.) autor licznych podręczników, komentarzy teologicznych. Bujny rozwój kultury kręgu anglosaskiego został brutalnie przerwany przez najazdy normańskie.

O ile skarby literatury antycznej znalazły schronienie w klasztorach, to losy zabytków architektury i sztuki rzymskiej były smutne. Wiele z nich zginęło podczas najazdów i wojen. Architektura tego okresu, po której niewiele zostało zabytków, kontynuowała tradycję późnorzymskie. Kościoły były bazylikami trójnawowymi z jedną lub trzema apsydami, czasem z transeptem. Zdobiły je malowidła ścienne i mozaiki.