Litwa

Na początku XIII wieku Litwa była związkiem państw pozostających we władaniu rodzin książęcych. Pełnię władzy sprawował wielki książę, który utrzymywał liczną drużynę szlachecką, a uzupełniana pospolitym ruszeniem służyła do podbojów, obrony granic i najazdów łupieżczych. Twórcą państwa litewskiego był Mendog, którego rządy przypadają na XIII stulecie. W 1251 roku przyjął chrzest, a dwa lata później otrzymał koronę królewską od papieża. Podporządkował sobie Auksztotę, Żmudź oraz Ruś Czarną. W tym czasie rozpoczął się okres najazdów litewskich na tereny polskiego Mazowsza oraz na Ruś. Następcy Mendoga - Trojden, Butwid i Witenes kontynuowali najazdy na sąsiednie tereny. Zajęto ziemię grodzieńską, nowogrodzką, brzeską, mińską, połocką i turowsko - pińską. Od czasów Giedymina dwór książęcy miał swoją siedzibę w Wilnie. Zajęto Podlasie, Polesie, Wołyń, Ziemię Witebską, Ruś Kijowską, Ruś Siewiersko - Czernichowską i Podole. Państwo litewskie w XIV stuleciu było jednym z największych krajów europejskich. Utrzymywano się z rolnictwa i handlu. Sprzedawano futra, wosk, przędzę i miód. Po Giedyminie rządzili jego synowie. Olgierd rozpoczynając sprawowanie rządów razem z młodszym bratem Kiejstutem zlecił mu obronę granic przed Krzyżakami, a sam zdecydował się swoje ataki skierować na wschód. W granicach Litwy znalazła się Ziemia Smoleńska oraz opanowano całą Ukrainę z Kijowem. Nowy etap w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego nastał po objęciu tronu przez syna Olgierda, Jagiełłę. Zawarto unię z Polakami w Krewie i nastąpiła chrystianizacja Litwy.

Ludwik Andegaweński

Ludwik Andegaweński zwany Ludwikiem Węgierskim był synem Karola Roberta, króla Węgier oraz Elżbiety Łokietkówny. Za jego czasów nastąpił wzrost Węgier, rozwinięto handel, wprowadzono wiele reform administracyjnych i sądowniczych. Rozpoczęto ekspansję polityczną. Na mocy układu w Wyszehradzie (1339 rok) zapewniono Andegawenom rządy w Polsce po bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego. Władca węgierski zobowiązał na podstawie przywileju w Budzie (1355 rok) się także nie naruszać ustawodawstwa polskiego. Po śmierci Kazimierza Wielkiego objął na mocy wcześniejszych postanowień tron w Polsce, ale jego ciągła nieobecność w Polsce doprowadziła do tego, że rządy tu sprawowała jego matka, królowa regentka. Władca pragnąc uzyskać zgodę szlachty na następstwo tronu w Polsce dla swoich córek wydał przywilej koszycki (1374 rok). Zwalniał on szlachtę z podatków, z wyjątkiem dwóch groszy z łanu chłopskiego. Przywilej ten doprowadził do osłabienia rządów króla w Polsce ustanawiając przewagę stanu szlacheckiego w państwie. Na każdy podatek nadzwyczajny król musiał uzyskać zgodę szlachty, która brała udział w pospolitym ruszeniu, ale tylko na terytorium państwa. Ludwik Węgierski nie cieszył się sympatią w Polsce. Po jego śmierci społeczeństwo polskie podzieliło się na dwa obozy, które prowadziły ze sobą wojnę domową. Z jednej strony były stare rody wielkopolskie, które pragnęły na króla Ziemowita IV z dynastii mazowieckich Piastów, natomiast z drugiej możnowładztwo i urzędnicy królewscy zwolennicy sukcesji młodych córek poprzedniego króla. Po wojnie domowej zwyciężyli zwolennicy sukcesji andegaweńskiej. Korona polska przypadła młodszej córce Ludwika Andegaweńskiego - Jadwidze. Na jej męża wybrano księcia Jagiełłę, władcę Litwy.

Unia w Krewie

Jedną z wielu przyczyn było zabezpieczenie przed atakiem Krzyżaków, chociaż czynniki sprawcze występowały w sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej obu krajów. Niewątpliwie największe zagrożenie występowało ze strony zakonu krzyżackiego, który organizował łupieskie wyprawy na terytoria obu państw. Niszczyli i grabili ziemie litewskie nad Niemnem. Kolejną przyczyną była sprawa Rusi. Możnowładcy małopolscy zmierzali utrzymać i rozszerzyć wpływy na ziemi podolskiej i wołyńskiej. Podobne interesy reprezentowali litewscy bojarzy. Zamierzano także zespolić z państwem podbite ziemie ruskie. W celu kontynuacji ekspansji należało uzyskać pomoc. Trzecim argumentem przemawiającym za unią polsko - litewską były sprawy religijne. Kościół katolicki pragnął zdobyć kolejne wpływy na obszarach pogańskich. Przyjęcie chrztu przez Litwę pozwoliło jej zaistnieć na scenie politycznej Europy. Religia niosła też ze sobą pewien system ideologiczny, zaczęto zwracać uwagę na intelekt człowieka i jego wykształcenie. Również mieszczanie, którzy zajmowali się handlem popierali ideę połączenia obu państw i tym samym usprawnienie wymiany między obydwoma krajami. Inaczej patrzyli na tą problematykę wielcy feudałowie litewscy, którzy zamierzali zapewnić sobie prawa porównywalne z feudałami polskimi. Bojarom litewskim zależało na uzyskaniu podobnych przywilejów. Kolejnym czynnikiem występującym po stronie litewskiej było pragnienie Wielkiego Księcia Litewskiego zdobycia korony, dawałoby mu to ogromny prestiż w kraju i stawiało na najwyższej pozycji wśród członków dynastycznych. Polacy zyskiwali większą pozycję na scenie politycznej Europy, a ponadto dawało im to bezpieczeństwo i zabezpieczało od Luksemburgów. Wszystkie te czynniki przyczyniły się do zawiązania unii między obydwoma krajami. Na podstawie unii krewskiej Władysław II Jagiełło został królem Polski, miał przyjąć z poddanymi chrzest i przyłączyć księstwo litewskie do Polski oraz odzyskać utracone przez Polskę ziemie. Umowa przewidywała małżeństwo z Jadwigą i objęcie tronu polskiego. Następnym punktem umowy było zapłacenie Habsburgom odszkodowania w wysokości 200 tysięcy florenów za zerwanie przez Jagiełłę umów o małżeństwie Jadwigi z Wilhelmem. Ponadto nastąpić miało wcielenie ziem Księstwa do Korony Królestwa Polskiego. W łacińskim oryginale dokument użyto słowa "applicare" - przypuszcza się, że Jagiełło celowo wyraził się ogólnikowo, by móc później interpretować własne zobowiązania jak mu będzie wygodniej.

Sytuacja polityczna za czasów wojen krzyżackich

Jak zostało zapowiedziane Jagiełło przybył na ziemie litewskie dokonując chrztu ludności. Towarzyszyło mu polskie duchowieństwo, z pomocą którego powołano pierwsze biskupstwo na tych terenach w Wilnie. Unia krewska - w praktyce jedynie personalna bowiem połączona osobą władcy - oznaczała głęboką reorientację polskiej polityki zagranicznej. Przyniosła także zasadniczą zmianę sił we Wschodniej Europie oraz wzmocnienie Królestwa Polskiego. W 1387 roku Jagiełło wydał pierwszy przywilej stanowy dla bojarów litewskich zwalniający ich od danin i posług na rzecz wielkiego księcia - chciał dzięki temu pozyskać ich przychylność dla unii z Polską i nowej katolickiej wiary. Katolickim bojarom litewskim wydał przywilej, który gwarantował sukcesyjne posiadanie ziemi i uwalniał ich od osobistych powinności wobec księcia. Decyzje Władysława Jagiełły spotkały się z niechęcią części Litwinów, na których czele stał Witold, brat stryjeczny króla. Zawarł on sojusz z Krzyżakami, co pomogło im dwukrotnie zaatakować ziemie litewskie docierając do Wilna. Sytuację rozwiązało zawarcie ugody między Władysławem i Witoldem w 1392 roku, na mocy której dożywotnim zwierzchnikiem na Litwie pozostał Witold. Polityka Witolda zmierzała do rozciągnięcia swojego panowania na południowo - wschodnie ziemie, ale znalazł on silną konkurencję wśród Tatarów. Chcąc zabezpieczyć się od ataku wojsk krzyżackich na północy kraju zawarł z Zakonem Krzyżackim układ, na podstawie którego przekazano Żmudź w ręce Krzyżaków. Było to wydarzenie bardzo ważne w historii państwa krzyżackiego, ponieważ Krzyżacy połączyli się ziemiami z zakonu kawalerów Mieczowych. Polityka Witolda nie przyniosła jednak sukcesu. W 1399 roku w bitwie pod Worsklą został pokonany, co zmusiło go do powrotu w politykę północną. Przyczynił się do wywołania powstania na Żmudzi. Pociągnęło to ataki Zakonu Krzyżackiego na ziemie litewskie w 1402 roku. W 1401 roku zostaje zawarta unia wileńsko - radomska, na mocy której Witold miał sprawować rządy na Litwie jako samodzielny władca pozostając do władysława Jagiełły w stosunku zbliżonym do lenna. Zawarcie unii rodziło sojusz między Polską i Litwą, który wykorzystano w czasie wojny z państwem krzyżackim w 1404 roku. Witold zobowiązał się jednak, że po jego śmierci Litwa powróci do Jagiełły i Korony Królestwa Polskiego. Porozumienie to utrwaliło sojusz polityczno-wojskowy oraz umocniło polsko-litewską przyjaźń. Następne lata przyniosły prymat spraw zewnętrznych nad wewnętrznymi. Na plan pierwszy wysunęła się wojna z Krzyżakami. Stroną wypowiadającą wojnę i dokonującą najazdu na ziemie polskie był Zakon Krzyżacki, który zajął ziemię dobrzyńską. Walki rozpoczęły się w 1409 roku. Wojna miała charakter dyplomatyczny, co było zrozumiałe, gdyż wówczas w zimie nie prowadzono działań wojennych. Zdano się nawet na arbitraż Wacława Luksemburczyka, który jednak sprzyjał Zakonowi, przez co korzystny dla nich wynik, nie miał większego znaczenia na przebieg wojny. Właściwe działania rozpoczęły się na początku lata 1410 roku. Armia polska przekroczyła Wisłę pod Czerwińskiem, gdzie połączyła się z wojskami litewsko-smoleńskimi, a następnie przekroczyła granicę państwa krzyżackiego koło Lidzbarka. Śmiałe posunięcie Władysława Jagiełły, który chciał uderzyć w samo serce zakonu było pewnym zaskoczeniem dla wielkiego mistrza. Zastąpił on drogę na Malbork wojskom Jagiełły i Witolda na polach koło wsi Grunwald. Do walki doszło 15 lipca 1410 roku. Bitwa pod Grunwaldem była największą bitwą pomiędzy Krzyżakami a Polską. Należała do jednych z największych w Europie Średniowiecza. Zginął w niej sam wielki mistrz Ulrich von Jungingen. Kolejne miasta pruskie bez walki poddawały się Jagielle, ale Malbork nie został zdobyty. Przede wszystkim, nie pomyślano o zaopatrzeniu wojsk w machiny oblężnicze, bez których zdobycie takiej fortecy było niemożliwością. Po drugie, wojska Witolda wycofały się niemal zaraz po bitwie. Przyczyna takiego posunięcia do tej pory zastanawia historyków, niektórzy z nich sugerują, że zwycięstwo pod Grunwaldem, będące zasługą w głównej mierze wojsk polskich, powodowało radykalny wzrost znaczenia Korony Polskiej, a przez to wysunięcie się jej znacznie przed Litwę w unii między tymi państwami. Rozumieć miał to również Jagiełło, który świadomie opóźniał marsz wojsk na Malbork. Zwycięstwo Polski w wojnie było już w tym momencie niepodważalne, jednak Krzyżacy spróbowali jeszcze jednego starcia, które miało na celu nie tyle przechylić losy wojny na korzyść zakonu, ale dać pretekst do zawarcia korzystnego pokoju. Bitwa pod Koronowem stoczona 10 października 1410 roku okazała się jednak po raz kolejny zwycięska dla Polski. Oficjalnie wojna zakończyła się podpisaniem I pokoju toruńskiego na początku 1411 roku. W wyniku "wielkiej wojny" w latach 1409-1411 Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, a Litwa Żmudź, do której praw Krzyżacy zrzekli się w Melnie w 1422 roku. Kolejne wojny prowadzone przez Władysława II Jagiełłę (1414 rok, wojna głodowa oraz 1422 rok zwana golubska) przyniosły Polsce niewielkie korzyści terytorialne. W lutym 1454 roku wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan, które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia), stosując przeciw zakonowi tę samą taktykę wojen podjazdowych, które prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny pokój toruński (1466) - Zakon oddał Pomorze, ziemię chełmińską i michałowską, a także część Warmii łącznie ze stolicą zakonu w Malborku. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być lennikiem króla Polski i przeniósł swoją stolicę do Królewca.

Unia w Horodle

Zawarta 2 października 1413 roku unia horodelska potwierdziła wolę obydwu narodów dalszego zacieśniania wzajemnych stosunków przy zachowaniu odrębności państwa litewskiego. Litwa i Korona stanowiły odrębne państwa połączone osobą władcy, władza zwierzchnia Jagiełły nad księciem Witoldem była nominalna. Postanowiono zwoływać wspólne sejmy polsko-litewskie w Lublinie lub Parczewie. Utrzymanie unii miało na celu przede wszystkim wspólne wystąpienia przeciw Krzyżakom i innym wrogom obydwu krajów. Stwierdzono równość Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, rozciągnięto tym samym przywileje szlachty na bojarów litewskich. Nastąpiła tak zwana adopcja herbów Polskich przyjęło 47 katolickich rodów bojarskich co miało być symbolem bratniego związku Korony i Litwy. Po śmierci Jagiełły i Witolda wybór nowych władców w Wilnie i Krakowie miał być uzgodniony przez panów polskich i litewskich. Tym samym wprowadzono na stałe urząd wielkiego księcia na Litwie.

Unia wileńska

Unia krakowsko-wileńska, zwana w skrócie unią wileńską stanowiła porozumienie polsko - litewskie podpisane 6 maja 1499 roku w Krakowie, a następnie 24 lipca w Wilnie. Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 roku nastąpiło przerwanie unii personalnej łączącej Polskę i Wielkie Księstwo Litewskie. Królem Polski wybrano Jan Olbracht, natomiast wielkim księciem litewskim został młodszy brat króla, Aleksander. Trwające już od stu lat związki obu państw nie zostały zerwane. Władcy uzgadniali swoje kroki w polityce zagranicznej. Litwa interesowała się polityką moskiewską i stosunkami dyplomatycznymi z Tatarami. Polska reprezentowała interesy litewskie w Turcji, w państwach zachodnich i w Watykanie. Państwa udzielały sobie pomocy militarnej, stąd można mówić o rodzaju ścisłej unii dynastycznej. Niepowodzenia, jakie spotkały Polskę (klęska bukowińska w 1497 roku) i Litwę (wojna z Moskwą w latach 1492-1494) oraz brak współdziałania z będącymi również wówczas pod władzą Jagiellonów Czechami i Węgrami osłabiły znaczenie międzynarodowe państw jagiellońskich. Uzmysłowiło to przywódcom politycznym Polski i Litwy zalety ścisłego współdziałania państw. Obie strony uznały za korzystne zacieśnienie związku i zapobieżenie ewentualnemu rozpadowi w przypadku przedłużającego się rozdziału tronów. Unia była przymierzem wojskowo-politycznym, przewidującym wpływ partnerów na wybór swoich władców w przyszłości. Nawiązano w tej kwestii do aktu unii w Horodle. Unia mówiła o udzieleniu wzajemnej pomocy przeciw wrogom i wyborze władcy każdego z państwa "za radą i wiadomością" drugiej strony. Brak drażniących Litwinów wzmianek o ewentualnej inkorporacji był ich sukcesem, wynikającym z chwilowej przewagi nad stroną Polską, spowodowanej niedawną klęską w Mołdawii. Niedługo potem Polacy, wykorzystując trudną sytuację Litwy podczas wojny z Moskwą próbowali w unii mielnickiej przeforsować swoją koncepcję unii. Niezależnie od bieżących politycznych rozgrywek porozumienie krakowsko-wileńskie potwierdzało wolę magnaterii obu państw do dalszego istnienia sojuszu polsko-litewskiego. Postanowienie o udziale jednej strony w wyborze władcy drugiej było bardzo niejasne i całkowicie pomijało poważny dla Jagiellonów aspekt, a mianowicie ich prawo dziedziczenia tronu litewskiego. Była to bardzo ważna kwestia dynastyczna. Polacy wiedzieli, że jeżeli będą chcieli zacieśnić unię w przyszłości, to ich uprawnienie do wyboru własnego władcy będzie tylko iluzoryczne przy dziedzicznym tronie na Litwie. Zapis ten powstał więc prawdopodobnie z zamiaru strony polskiej. Z drugiej strony panowie litewscy nie chcieli pozbawiać się możliwości wpływu na Polaków, a Jagiellonowie nie mogli zrezygnować bez gwarancji dynastycznych w Polsce ze swego prawa. W praktyce unia krakowsko-wileńska potwierdzała jedynie stan faktyczny w stosunkach pomiędzy Polską a Litwą.

Unia lubelska

Program ruchu egzekucyjnego nie obejmował pełnego połączenia ziem polskich, natomiast skierowany był na zjednoczenie ziem polskich i litewskich. Polacy i Litwini dążyli do połączenia, ponieważ wiązało się to z licznymi korzyściami dla obydwu państw. Dla strony polskiej otwierał się wschodni rynek gospodarki, a zacieśnienie unii z Litwą pozwoliłoby na ekspansję w stronę terenów litewsko - ruskich. Ustrój państwa litewskiego znacznie różnił się od Rzeczypospolitej. Małe kompetencje posiadał sejm, którego zadaniem było przekładanie próśb wielkiemu księciu, a władca decydował o ich przyjęciu lub odrzuceniu. W czasie nieobecności księcia wszystkie polityczne decyzje podejmowane były przez radę wielkoksiążęcą. Stan szlachecki na Litwie nie miał tylu przywilejów co szlachta koronna. Połączenie obu państw dawało szlachcie litewskiej te same prawa, które posiadała szlachta Rzeczypospolitej. Korona i Litwa zaczęły się do siebie zbliżać w latach sześćdziesiątych XVI wieku w związku z przekształceniem ustroju Wielkiego Księstwa na wzór polski i przyznaniu bojarom litewskich szeregu przywilejów szlacheckich. W grę wchodziły także inne czynniki, jak groźba bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta i tym samym zniknięcia łączącej oba państwa Jagiellonów. Połączenie obu państw dawało większą możliwość wcielenia Inflant. Zrodził się pomysł zawarcia unii realnej, czyli związku państw, które połączyłaby osoba wspólnego monarchy oraz niektóre wspólne instytucje państwowe. Utraty swojej dominującej pozycji obawiała się magnateria litewska, która była za luźnym związkiem łączącym Koronę i Litwę. Unia lubelska została poprzedzona formalnym aktem z 1564 roku przelania przez Zygmunta Augusta swych praw dziedzicznych do Litwy na Koronę. W 1569 roku na sejmie w Lublinie zawarto unię realną między obydwoma państwami. Obrady sejmu lubelskiego przebiegały w dużym napięciu emocjonalnym. Magnaci litewscy nie poparli projektu unii realnej i powrócili na Litwę. W tej sytuacji większość posłów i senatorów koronnych oraz litewskich zadecydowało o natychmiastowym zawarciu unii. Inkorporowane zostały do Polski ziemie ukraińskie oraz województwo podlaskie. Dziełem Zygmunta Augusta było zrównanie litewskich kniaziów oraz panów na równi ze szlachtą. Zrównano w prawach ludność katolicką i prawosławną. Reformy te pozwoliły zreformować sądownictwo litewskie i zaprowadzić ustrój sądowy wzorowany na polskim. Po wyrażeniu zgody przez magnatów litewskich na zawarcie związku z Koroną 1 lipca 1569 roku zaprzysiężono formalnie unię. Od tej pory wspólne miały być osoba władcy, sejm i senat. Wprowadzono wspólny system pieniężny. Oba państwa łączyła wspólna polityka zagraniczna i wojskowa. Osobne miały być urzędy centralne, administracja, skarb, wojsko oraz prawo sądowe. Unia lubelska stwarzała możliwość swobodnego nabywania dóbr w obu państwach przez szlachtę polską i litewską. Ujednolicono przez to stan szlachecki mimo, że podtrzymano wiele odrębności ustrojowych. Nastąpiła polonizacja szlachty litewskiej, która przyjęła wiele nowych zwyczajów i praw. Na terenie całego państwa można było swobodnie osiedlać się, a wszystko to doprowadziło do powstania państwa wielonarodowościowego - Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Warszawa stała się stolicą kraju, gdzie zbierał się sejm i odbywała elekcja. Swojej pozycji miast stołecznych nie utracił jednak Kraków i Wilno. Rozdzielenie władz i ich odrębna organizacja w obu państwach hamowała centralizację władzy, podczas gdy na zachodzie Europy wprowadzano absolutyzm. Zawarcie unii lubelskiej spotkało się z rozbieżnymi recenzjami w literaturze. Większość badaczy polskich zwracała uwagę na dobrowolność sojuszu między obydwoma państwami oraz jego trwałość. Unia polsko-litewska była przykładem państwa federacyjnego, które opierało swoje relacje na więzach dynastycznych. Krytykowano unię zwracając uwagę na aspekty narodowe i klasowe. Największe korzyści z zawarcia unii odniósł stan szlachecki. Nastąpił ucisk warstw najuboższych zwłaszcza chłopów zamieszkujących tereny litewsko - ruskie. Dominującą pozycję uzyskał stan szlachecki, a w skutek słabości ludności ruskiej i litewskiej jej rozwój intelektualny jeszcze bardziej się opóźniał. Zwracano uwagę, że jednym z ujemnych skutków unii stała się przesadna aktywność polskiej społeczności na wschodzie oraz wzrost procesów decentralizacji państwa.

Ogromny obszar Rzeczypospolitej Obojga Narodów zrodził nowe problemy, które nie zdołano rozwiązać. Pojawił się problem ludności ruskiej i jej pozycji w państwie. O władzę zaczęli ubiegać się magnaci, którzy w skutek unii utracili swoją dotychczasową pozycję. Na obszarze Wołynia i Naddnieprza magnaci pochodzenia ruskiego mieli ogromne wpływy polityczne. Polscy i litewscy magnaci lokowali swój kapitał w kolonizowaniu tych ziem, zakładano nowe latyfundia magnackie, które dawały ogromne zyski ekonomiczne tej warstwie społecznej, która z czasem zaczęła odgrywać dominującą rolę w polityce państwa. W kolonizacji tych terenów brała udział też szlachta, ale trudne warunki kresowe zmuszały ją do współdziałania z magnaterią i w końcu uzależniania się od niej. Unię litewską wypracowano na zasadzie kompromisu między obydwoma państwami, które w tym związku miały korzyści. Pod względem terytorialnym nastąpił gwałtowny wzrost państwa, co dawało mu autorytet na politycznej scenie Europy. Teraz nie musieliśmy obawiać się państwa litewskiego, które przecież budowało z nami unię. Warto zauważyć, że uaktywniła się działalność Polski na wschodzie kontynentu. Oba państwa miały wspólną politykę zagraniczną, a więc potrzeba było solidarności i jedności by zrealizować jakiś plan. Problem ten pojawił się w negatywnych skutkach zawarcia unii, bo dochodziło do sytuacji, w których zdanie opozycji litewskiej utrudniało jedność polityczną na arenie politycznej. Warto zaznaczyć, że unia polsko - litewska okazała się tworem długotrwałym. Dopiero Konstytucja 3 maja 1791 roku zniosła odrębność prawnopaństwową, które to postanowienia przetrwały tylko do drugiego rozbioru Polski.