Początkowy okres 1190 - 1226

Początków istnienia Zakonu Krzyżackiego powstałego w okresie podejmowanych z inicjatywy papiestwa w XI - XIII w. wypraw krzyżowych dla zdobycia Ziemi Świętej dopatrywać się można w otwarciu około 1130 r. w Jerozolimie hospicjum - szpitala dla niemieckich pielgrzymów i kupców. W momencie utarty przez krzyżowców Jerozolimy hospicjum przestało istnieć. Na nowo mały szpital dla Niemców powstał w okresie III krucjaty, podczas oblężenia Akkony. Ufundowali go liczni kupcy z Lubeki i Bremy. W roku 1198 szpital ten został przekształcony w zakon rycerskim, któremu nadano nazwę : Bracia Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Pierwszym wielkim mistrzem został dotychczasowy zarządca tej palcówki Henryk Walpot. Jeszcze w tym samym roku papież zatwierdził zakon i nadał mu liczne dobra. Po początkowej wegetacji za sprawą czwartego wielkiego mistrza Hermana von Salza nastąpiła strategiczna zmiana kierunku działań zakonu i droga ku przyszłej potędze. Ten wybitnie uzdolniony polityk i dyplomata stał się motorem napędowym zakonu. Pierwszy rzucił hasło założenia zakonu we wschodniej Europie. Jego plany zostały poparte przez niemieckich feudałów którzy widzieli w tym planie możliwości zysku dla siebie.

Możliwość taka nadarzyła się gdy Krzyżakom w 1211 r. król Węgier Andrzej II nadał krzyżakom wielkie posiadłości i przywileje. W zamian za terytoria, które otrzymali w Siedmiogrodzie musieli oni bronić kraju. Krzyżacy szybko powiększyli swe dobra. Zaczęli wznosić wielkie warowne zamki i sprowadzać nowych osadników z Niemiec. Dążąc do usamodzielnienia politycznego postarali się o przyjęcie ich ziem przez papieża jako "ojcowizny św. Piotra", co uwalniało ich od zwierzchnictwa królewskiego. Widząc tą niepokojącą sytuację król węgierski przepędził ich z kraju.

Działalność na ziemiach polskich i w Prusach

Zakonowi groził upadek. W tym momencie uśmiechnęło się do nich szczęście. Wielki mistrz von Salza otrzymał nową ofertę, tym razem od Konrada I Mazowieckiego. W zamian za nadania w ziemi chełmińskiej mieli oni strzec Mazowsze przez najazdami pogańskich Prusów. Tą atrakcyjna umowę zatwierdził 26 III 1226 r. (złota bulla z Rimini) cesarz Fryderyk II. Przekazał im jednocześnie należące do niego Prusy. Pierwsi rycerze zakonni przybyli na te tereny w 1228 roku. Ich liczba z każdym rokiem rosła. Początkowo Konrad Mazowiecki osadził ich we wsi Nieszawa położonej na lewym brzegu Wisły, naprzeciw dzisiejszego Torunia. W ciągu niepełna dziesięciu laty zdołali opanować obszar wzdłuż wybrzeża morskiego aż do Sambii. Na podbitych terenach budowano zamki które obsadzano załogą. System zamków pozwalał na lepsze zarządzanie i kontrole terenu. W początkowych latach powstały zamki w Toruniu, Chełmnie, Kwidzynie i Elblągu.

Władca Mazowsza nie do końca orientował się w planach wielkiego mistrza zakonu Hermanna von Salzy. Był on przeświadczony o wyższości nawracania poddanych nad sprawami materialnymi i politycznymi. O chrystianizacji Prus świadczy fakt, że jeszcze w XVI wieku na tym terenie utrzymywało się pogaństwo.

W 1231 r. Krzyżacy rozpoczęli działania zbrojnie przeciwko Prusom. Zajęli początkowo mały obszar należący do nawróconego wcześniej szlachcica Pipina, który powrócił następnie do pogaństwa. Schwytanemu Pipinowi wydarto wnętrzności i przybito ich koniec do pnia dębu. Zmuszony był do biegania wokół niego aż wyzionie ducha. Działania Krzyżaków na tym terenie charakteryzują ciągłe gwałty i zbrodnie rycerzy zakonu. Takie metody były stosowane przez cały okres jego istnienia.

W roku 1233 Krzyżacy rozpoczęli działania przeciwko Pomeranii, którą zdobyto przy pomocy książąt polskich w tym m.in. Świętopełka pomorskiego. Jego stolicę - sławny w dziejach Pomorza nadwiślańskiego Zantyr - pozyskał niebawem Zakon i uczynił go ośrodkiem komturii czyli okręgu administracyjno-wojskowego, siedzibą konwentu, składającego się z 12 rycerzy i 6 księży

W 1237 roku następuje połączenie z działającym w Inflantach zakonem rycerskim Braci Chrystusa, zwanym od czerwonego krzyża z mieczem na czarnym płaszczu - Zakonem Kawalerów Mieczowych. Stworzyło to nowy cel dla Krzyżaków podbój Żmudzi i Litwy. Ich ekspansja w kierunku Nowogrodu Wielkiego zakończyła się w 1242 r. klęską na jeziorem Pejpus. W połowie wieku powstają dwie ważne warownie krzyżackie Kłajpeda i Królewiec. Po zakończeniu podboju Prus w 1283 ekspansja terytorialna państwa zakonnego skierowała się na ziemie sąsiadów: Rusi, Litwy i Polski, Sambii i Żmudzi.

W 1308 roku Krzyżacy zostali wezwani przez Władysława Łokietka do pomocy przeciw Brandenburczykom atakującym Gdańsk. Wykorzystując oni podstęp zajęli miasto gdzie dokonali rzezi mieszkańców. W ciągu roku zajęli oni całe Pomorze gdańskie przyłączając je do swego kraju. W tym samym okresie przeniesiono siedzibę Wielkiego Mistrza z Wenecji do Malborka. Tym samym wielki mistrz zakonu stał się władca Prus. W wyniku zajęcia przez nich Pomorza Gdańskiego doszło do pierwszej wojny z Krzyżakami. Pomimo wielu protestów Polski i procesów przed sądem papieskim oraz akcji zbrojnej Władysława Łokietka (w latach 1327 - 1332) Krzyżacy nie tylko nie zwrócili Pomorza, ale w 1329 roku opanowali ziemię dobrzyńską oraz Kujawy. Najważniejsza bitwa początkowego okresu wojen rozegrała się pod Płowcami w 1331 roku. Wynik bitwy można uznać pod względem strategicznym za nierozstrzygnięty, lecz w całej batalii Łokietek odniósł sukces - moralny i militarny.

Krzyżacy nadal prowadzili swe działania. Kolejnym ich celem stały się Wielkopolska i Kujawy. Działania króla polskiego zmusiły ich do zawarcia pokoju w Kaliszu w 1343 roku. Na jego mocy Polska uznawała pretensję zakonu krzyżackiego do ziemi chełmińskiej, michałowskiej i Pomorza Gdańskiego. Lecz pozostawała sprawę ich przynależności osądowi papieskiemu. Do kraju natomiast przyłączono Kujawy i ziemię dobrzyńską. Król wybrał "mniejsze zło", ponieważ Krzyżacy byli wtedy u szczytu swojej potęgi i wynik ewentualnej wojny byłby dla Polski niekorzystny.

Upadek

Latem 1409 roku rozgorzała wielka wojna krzyżaków z Polską i Litwą. Pierwszy etap tej wojny przyniósł spore sukcesy Krzyżakom. Strona Polska podjęła przygotowania do generalnej rozprawy z Krzyżakami która miała nastąpić w okresie letnim. Polacy przygotowali bezpośredni atak na Malbork czym zaskoczyli Krzyżaków. Wielka bitwa która rozgorzał na błoniach grunwaldzkich (15 VII 1410) zakończyła się pogromem nieprzyzwyczajonych dotąd do porażek Krzyżaków. Jedna z największych bitew w średniowiecznej Europie przyniosła chwałę polskiemu orężowi. Wywarła ona wielkie wrażenie ma całej Europie. Nie udało się jednak w pełni wykorzystać tego sukcesu. Wojna przedłużała się a siły krzyżackie okrzepły. W 1411 roku podpisano pokój w Toruniu kończący wielką wojnę z zakonem. Na mocy tego pokoju że ziemie, miasta i zamki zdobyte przez obie strony wrócą pod poprzednią władzę. Zakon krzyżacki zrezygnował ze Żmudzi na okres życia Władysława Jagiełły i Witolda, Mazowsze odzyskało Zawkrze, a Polska ziemię dobrzyńską. Toruń, po pięciomiesięcznej przynależności do Polski, na mocy traktatu przeszedł ponownie pod panowanie Krzyżaków, podobnie jak cała ziemia chełmińska. Klęska grunwaldzka odbiła się na Krzyżakach. Powoli zaczęła upadać ich gospodarka. Rozpoczęły się bunty poddanych.

Pokój toruński był nietrwały. Nowe walki wybuchły już w roku 1414. Nową areną walki była Żmudź. Obradujący w latach 1414-18 sobór w Konstancji próbował bez powodzenia ów spór rozstrzygnąć. Z kolei wyrok Zygmunta Luksemburskiego ogłoszony we Wrocławiu (1420) przysądzał zakonowi Żmudź po śmierci Witolda i Jagiełły. Kolejne akcje Polaków przeciwko Krzyżakom miały miejsce w latach 1419 - 1422. W 1422 r. został zawarty nad jeziorem Mielno pokój polsko-krzyżacki. Na jego mocy Krzyżacy zrzekli się roszczeń w stosunku do Litwy a Polska przejęła ich dobra na Kujawach. Kolejne wojny z lat 1431-1435 doprowadziły do jeszcze większego zubożenia zakonu. Wojny odbiły się bardzo niekorzystnie na interesach miast. Najbardziej ucierpiały: Toruń, Elbląg, Chełmno.

.

Mieszczaństwo pruskie na zjazdach w Elblągu i Kwidzynie w 1440 roku zawiązało antykrzyżacki Związek Pruski. Jego celem była walka z Krzyżakami. Akcja prowadzona przez Związek doprowadziła w 1454 roku do wybuchy w całym państwie pruskim powstania. Związek Pruski zwrócił się z prośbą do Kazimierza Jagiellończyka o udzielenie pomocy. Władca Polski wydał 6 III 1454 roku tzw. "Przywilej Inkorporacji Prus do Korony". Akt ten rozpoczyna wojnę nazwaną w naszej historiografii trzynastoletnią od okresu jej trwania. Wojnę trzynastoletnią kończy II pokój toruński (19 X 1466). W wyniku pokoju toruńskiego Polska odzyskała Pomorze z potężnym Gdańskiem, ziemię chełmińską i michałowską, a przyłączyła Warmię, Malbork i Elbląg. Ziemie te, nazwane Prusami Królewskimi, zyskały znaczne przywileje. Pozostałe Prusy, z Królewcem jako stolicą zakonu, stały się lennem króla polskiego, a wielki mistrz - księciem-senatorem królewskim. Ponadto Prusy zakonne miały być włączone w przyszłości do polski.

Jednak nie była to ostatni wojna z zakonem. Przyczyna wybuchu kolejnej wojny było uchylanie się przez Krzyżaków od składania przysięgi wierności królowi polskiemu do czego zobowiązywał ich drugi pokój toruński. W 1511 roku Wielkim Mistrzem zakonu został Albrecht Hohenzollern który planował oderwanie się od związku z Polską. Wojna wybuchła w 1519 roku i trwała do 1525 roku. Wojnę kończy słynny hołd pruski. Miał on miejsce 10 kwietnia 1525 w Krakowie po wcześniejszym zawarciu traktatu między królem Zygmuntem Starym a Albrechtem Hohenzollernem w dniu 8 kwietnia 1525. W wyniku zawartego traktatu prawo do dziedziczenia Prus Książęcych otrzymali męscy potomkowie Albrechta, a w razie jego bezpotomnej śmierci, jego bracia Jerzy, Kazimierz i Jan z potomstwem męskim. Państwo krzyżackie zostało przekształcone w świeckie. Zmieniono nazwę państwa z Prus Zakonnych na Prusy Książęce.

Od upadku państwa do dzisiaj

Zakon krzyżacki nigdy formalnie nie został rozwiązany przez papieża. Wegetował on długie lata do momentu zlikwidowania go przez Napoleona w 1809 roku. Zakon reaktywowano w 1834 roku w Wiedniu przy pomocy cesarza. Dnia 22 kwietnia 1835 r. kapituła generalna wybrała na wielkiego mistrza arcyksięcia Maksymiliana Józefa von Osterreich-Este, dla którego odnowa Zakonu Niemieckiego stała się istotnym zadaniem życiowym. W przeciągu XIX wieku zakon do działalności charytatywnej i szpitalnej. Kolejne zmiany z zakonie wiążą się z rozpadem monarchii austro-węgierskiej w 1918 r. Znów zaistniała groźba rozpadu zakonu. Dzięki wysiłkom dyplomacji austriackiej zakon uznano za wyłącznie kościelny i mól dalej istnieć. W okresie międzywojennym dokonano kolejnej reformy Zakonu Niemieckiego, nadając mu przez to częściowo nowy charakter. W okresie II wojny światowej hitlerowcy zakazi działalności zakonowi. Próbowali wykorzystać także historię zakonu do celów propagandowych. W swych pomysłach pragnęli również przekształcić zakon w Zakon Niemiecki. Zakon przetrwał tą trudną próbę i istnieje do dziś. Główną jego siedzibą jest Wiedeń a jego placówki są obecne w Niemczech, Włoszech, Słowenii, Czechach, Słowacji, Belgii i Holandii. W 1988 r. wielkim mistrzem został wybrany Arnold Othmar Wieland, piastujący tę godność do dziś. Jest on 64 z kolei wielkim mistrzem w przeszło 800-letnich dziejach Zakonu. Zakon prowadzi szeroka działalność społeczną. Kieruje parafiami, prowadzi placówki służby zdrowia, domy starców i domy dziecka. Pełna nazwa zakonu obecnie brzmi: Bracia i Dziewice Zakonu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie. W roku 2000 Zakon liczył około 1090 członków. 90 było braćmi, 6 Oblaten, 240 zakonnic i ok. 720 członków świeckich (włączając członków honorowych).

Struktura Zakonu Krzyżackiego

Jego najważniejszymi członkami byli bracia - rycerze. Bratem - rycerzem mógł zostać tylko człowiek wywodzący się z rodziny rycerskiej. Ponadto musiał on posługiwać się językiem niemieckim. Wstępujący do zakony nie mieli wygórowanych wymagań. Na wstępie byli rozgrzeszani z gwałtów i morderstw. Po wstąpieniu do zakonu długi ulegały likwidacji. Nieposłuszeństwo było surowo karane. Bardzo surowo karane były ucieczki z zakonu.

Na czele zakonu stał wielki mistrz., któremu posłuszeństwo przysięgali wszyscy jego członkowie. W podejmowaniu najważniejszych decyzji porozumiewał się on z kapitułą generalną, zbierającą się raz do roku w siedzibie głównej zakonu. W jej skład wchodzili mistrzowie krajowi (niemiecki, pruski, inflancki) oraz urzędnicy zakonu: Wielki Komtur (kierownik gospodarczy), Wielki Marszałek (szef wojskowy), Wielki Szpitalnik (odpowiedzialny za działalność charytatywną), Wielki Szatny (zajmujący się odzieżą i ekwipunkiem), Wielki Skarbnik, a od XIV wieku także Mincerz Zakonu (czuwający nad mennicą) i Wielki Szafarz (kierujący handlem). Administracyjne zakon podzielony był na konwenty, które to tworzyło piętnastu braci - rycerzy, komturie, które były domami zakonnymi i na prowincje.

Krzyżacy nosili biały płaszcz z czarnym krzyżem - stąd też wzięła się ich nazwa. Do noszenia tego płaszcza uprawnieni byli tylko bracia-rycerze i kapelani (księża i klerycy). Najniższą warstwą w hierarchii zakonu byli bracia służebni którzy nosili szare płaszcze. Braci służebni podczas walki tworzyli lekką jazdę. W zakonie byli również półbracia, którzy pracowali w gospodarce i administracji. Miejsca w nim mieli również dobrodzieje którzy nie podlegali regułom zakonnym a ich zadaniem była pomoc i popieranie zakonu. Całkowicie poza zakonem była większość ludności chłopskiej i spora część mieszczan, którzy byli nazywani ludźmi zależnymi. Na samym dole hierarchii znajdowali się niewolnicy, którzy pochodzi z ludności podbitej lub byli porywani w trakcie wojen podjazdowych. Niewolnicy wykonywali zazwyczaj najgorsze prace przy budowach twierdz, wywozie nieczystości itp.

Najważniejsza twierdza Zakonu - Malbork

Zamek jest złożony z trzech części; podzamcza, zamku średniego i zamku wysokiego. Jest to jeden z największych zachowanych zespołów gotyckiej architektury na świecie. Pierwszą nazwa zamku brzmiała Marienburg, czyli Gród Marii. W latach 1309 - 1457 był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, a miasto stolicą państwa zakonnego. Zamek budowano od 1274 roku. Pierwszy etap jego budowy ukończono w 1280 roku. Po bitwie pod Grunwaldem królowi polskiemu nie udało się zdobyć twierdzy. Zamek przeszedł w posiadanie Polski w czasie wojny trzynastoletniej. Od tego momentu stał się jedną z rezydencji królów Polski. Zamek ucierpiał w wyniku wojen ze Szwecją i późniejszych z XIX wieku. Rozpoczęta renowacja, która przerwała wojna jest kontynuowana praktycznie do dziś. W 1997 r. zamek krzyżacki w Malborku został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO.