Od zarania dziejów, rozwojowi cywilizacji towarzyszyły wierzenia religijne, świątynie, kult
w postaci modlitw i ofiar, a także osobna klasa ludzi, która pośredniczyła w kontaktach między ludźmi a bogami, jak wróżbici, kapłani czy prorocy. W opowiadaniach oraz mitach ludzie zawierali swe wyobrażenia i koncepcje na temat pochodzenia bogów i kosmosu. Wiara w bogów chyba od początku towarzyszy gatunkowi ludzkiemu, nie jesteśmy jednak w stanie określić jej konkretnych początków czy źródeł, nie da się pokazać momentu, od którego ludzie zaczęli być religijni.
Wierzenia starożytnego Egiptu
Szczególnie popularne w czasach starożytnych były religie politeistyczne, które uznawały wiarę w wielu bogów. Ci sami bogowie mogli mieć różne imiona i funkcje, co jeszcze bardziej komplikowało doktrynę i mitologię. Religie bliskowschodnie mogły wyróżniać nawet setki bogów, którym przypisywano różne aspekty przyrody czy życia społecznego ludzi, każdy zaś znajdował swe miejsce w mitologii. Także Egipcjanie czcili wielu bogów, choć u nich na czoło wysuwa się koncepcja panteistyczna o przenikaniu kosmosu jednym uniwersalnym bóstwem. Do najważniejszych egipskich bogów zaliczyć można:
Amon - bóg słońca, urodzaju i powietrza, czasem utożsamiany z Re;
Anubis - opiekun mumifikacji;
Hathor - bogini tańców i radości, opiekunka żeglarzy;
Horus - był synem Ozyrysa i Izydy, faraona uważano za jego wcielenie;
Izyda - żona Ozyrysa, bogini magii;
Ozyrys - bóg wegetacji, władca umarłych i ich sędzia;
Re - bóg nieba i słońca;
Thot - opiekun pisarzy i wynalazca pisma.
W wierzeniach egipskich można wyróżnić ponad dwa tysiące bóstw. Samo państwo egipskie przez długie wieki było odizolowane i zamknięte na obce wpływy, przez co religia stworzyła specyficzny, uzupełniający się system. Doktryna była na tyle wysublimowana, że Egipcjanie znali, między innymi wędrówki dusz czy koncepcję sądu pośmiertnego.
Wiele ludów Bliskiego Wschodu także czciło licznych bogów, często jednak w panteonie pojawiało się bóstwo naczelne. Przykładowo więc Sumerowie oddawali cześć Enlilowi, Asyryjczycy - Aszurowi, zaś Babilończycy - Isztar i Mardukowi. Religie te nie wypracowały na tak skomplikowanej teologii i doktryny, jak religia egipska.
Wierzenia starożytnej Grecji
Religia grecka również była bardzo rozbudowana i skomplikowana. Bogowie greccy byli istotami nieśmiertelnymi, ale nie wiecznymi, bo zostali zrodzeni. żaden z greckich bogów nie miał mocy kreacyjnej, ani nie stworzył kosmosu z nicości. Jako istoty stworzone, sami byli elementami wszechświata, który wyłonił się z pierwotnego chaosu. bóstwa greckie nie były ani wszechmocne, ani wszechwiedzące, każde z nich zarządzało jakaś, przypisaną im sferą. Od ludzi różnili się tym, że byli uwolnieni od śmierci, choroby, trosk i cierpień. Swą siedzibę mieli bogowie na świętej górze, Olimpie, która stanowiła część górskiego pasma, rozdzielającego Tesalię od Macedonii. Olimpem władał najwyższy z bogów, władca burzy, gromowładny Zeus. Grecy nie darzyli swych bogów czułości, jedynie czuli wobec nich respekt. Bogowie, w zamian za modlitwy i ofiary, pomagali i doradzali wiernym.
Prócz kultu i liturgii, ważną rolę w wierzeniach odgrywały też opowieści sakralne o bogach, początkach świta i człowieka, czyli mitologia. Mity przybierały jednak formę literacką, nie miały one postaci dogmatu czy teologiczne konstrukcji. Jak w każdym systemie politeistycznym, brak było jednolitej doktryny, przez co często historie o poszczególnych bogach były ze sobą sprzeczne, to samo bóstwo w różnych miejscach mogło pełnić różne funkcje czy przybierać różne postacie. Jednak w umysłowości Greków systemy te doskonale ze sobą współgrały.
Wierzenia starożytnego Rzymu
Rzymianie, pomimo że postrzega się ich często jako spadkobierców i kontynuatorów kultury
i sztuki greckiej, to jednak różnili się od Greków, szczególnie umysłowością i mentalnością, co doskonale widać analizując wierzenia rzymskie. Rzymianie początkowo uznawali swych bogów za bezosobowe moce, siły czy energie, które nie miały sprecyzowanej płci, funkcji czy imienia. Jako lud rolniczy, Rzymianie czcili przede wszystkim Ceres, boginie płodności, ziemi i urodzaju. Później na czoło panteonu wysunął się pan nieba, Jowisz. Tak, jak i inne religie politeistyczne, również rzymska odznaczała się pewnego rodzaju tolerancją wobec obcych bóstw. Można w tym wypadku mówić o swoistej "gościnności" Rzymian i chętnym przyjmowaniu innych kultów. Szczególnie w czasie wojen starali się pozyskiwać
i przejmować bogów swych pokonanych nieprzyjaciół. Od początku niemal na religię rzymską silny wpływ miały wierzenia innych ludów, szczególnie zaznaczały się inspiracje etruskie w doktrynie oraz greckie w kulcie i obrzędach. Od Greków przejęli Rzymianie, między innymi system ofiarniczy oraz wróżebny. Rzymianie wierzyli również, że w każdym człowieku jest daimonion, czyli pierwiastek boski oraz że każdy człowiek posiada swego osobistego ducha opiekuńczego, zwanego u mężczyzn geniuszem, a u kobiet - junoną.
Judaizm
Religią o szczególnym znaczeniu dla późniejszych dziejów Europy miał judaizm. Wyróżniała się ona na tle innych starożytnych wierzeń bliskowschodnich tym, że była to religia monoteistyczna, która z założenia wykluczała istnie innych bogów, ale nakazywała oddawanie czci tylko jedynemu Bogu Jahwe. System taki stworzył semicki lud Hebrajczyków, inaczej Izraelitów. Judaizm stał się wkrótce religią narodową, wyznawaną tylko przez żydów. Według nich bogowie innych religii to tylko demony i emanacje diabła, które chcą zwieźć człowieka. Bogiem narodu wybranego był Jahwe, który dowodził nim
i prowadził go przez dzieje, zaczynając od historii Abrahama, przez niewolę egipską, po wyprowadzenie z Egiptu przez Mojżesza i zawarcie przymierza na Synaju. Słowa, które usłyszał Mojżesz na górze Horeb, wykute zostały przez Boga na kamiennych tablicach
i przechowywane przez Izraelitów w Arce Przymierza. Dzięki posłuszeństwu wobec Jahwe
i przestrzeganiu Dekalogu, Izraelici mieli otrzymać w zamian panowanie nad Kanaanem, czyli Ziemią Obiecaną. Żydzi do dzisiaj zawarcie przymierza z Jahwe uważają za najważniejsze swoje święto. Obietnica zdobycia Kanaanu zaowocowała podbiciem tych ziem, stworzeniem królestwa i założeniem monarchii przez króla Dawida. Później natomiast upadek Jerozolimy, podporządkowanie jej Babilończykom oraz cierpienia narodu wybranego uważane były za karę za odstępstwa i grzechy wobec Jahwe. Doktryna i system teologiczny spisany został w świętej księdze judaizmu Torze, po grecku Biblii, czyli księdze. Napisany po hebrajsku Stary Testament, jest zapisem dziejów świata i narodu wybranego. Księga ta napisana została przez wielu różnych autorów, powstawała przez wieki w różnych miejscach.
Chrześcijaństwo
Najistotniejszą w dziejach Europy religią było chrześcijaństwo, które obok dziedzictwa starożytnej Grecji i Rzymu, stało się fundamentem i podstawą naszej dzisiejszej kultury europejskiej. Początkiem tej religii była działalność w Palestynie Jezusa Chrystusa, proroka
i reformatora religijnego, przez chrześcijan uważanego za Syna Bożego. Około roku 30 n.e. został on skazany przez prokuratora rzymskiego Poncjusza Piłata na śmierć przez ukrzyżowanie za wichrzycielstwo i buntownictwo. Większość mieszkańców Jerozolimy nie uznała jednak Jezusa za Pomazańca Bożego, czyli Mesjasza, ponieważ spodziewali się oni człowieka, który pokona Rzym i przywróci Palestynie wolność, a nie człowieka, który umrze na krzyżu. Żydzi, a szczególnie faryzeusze, uważali bowiem za bluźnierstwo słowa krytyki Jezusa pod adresem judaistycznego prawa oraz kapłanów, a także jego słowa, w których podawał się za Syna Bożego, a Jahwe nazywał swym Ojcem.
Początkowo chrześcijaństwo, które rozwijało się w Jerozolimie, było uważane za jedną z sekt judaistycznych. Właśnie w tym mieście powstała pierwsza chrześcijańska gmina pod bezpośrednim przewodnictwem samych uczniów Jezusa, których nazywano apostołami. Następnie nowa wiara zaczęła się rozprzestrzeniać wśród żydów całej Palestyny, a potem dotarła do żydów żyjących w diasporze, czyli poza Palestyną. Już w trzydziestych latach
I wieku w pogańskiej Antiochii powstaje pierwsza gmina chrześcijańska poza środowiskiem żydowskim. To właśnie w tym mieście po raz pierwszy użyto, na określenie wyznawców
i uczniów Chrystusa, nazwy "christianoi". Po Jerozolimie, Antiochia stała się drugim ważnym miastem chrześcijaństwa. Jednak prawdziwy rozwój chrześcijaństwa nastąpił po nawróceniu, w drodze do Damaszku, św. Pawła. Uznał on, że każdy może się nawrócić i zostać chrześcijaninem, niezależnie od urodzenia oraz że, aby zostać chrześcijaninem nie trzeba wcale rygorystycznie przestrzegać żydowskich nakazów i zakazów. Oznaczało to ostateczne zerwanie chrześcijaństwa z judaizmem oraz umożliwiło wyjście do pogan. Punktem zwrotnym tego odejścia było odmówienie przez chrześcijan uczestnictwa w powstaniu antyrzymskim w Jerozolimie, co dla żydów było zdradą i nieodwracalnym odcięciem się od judaizmu. W ten sposób wykształciło się i usamodzielniło nowe wyznanie, czyli chrześcijaństwo, które szybko zaczęło się szerzyć na terenie całej Europy zachodniej. Już
w połowie I stulecia gminy chrześcijańskie obecne były w Italii, a nawet w samym Rzymie. Pomimo ostrych i krwawych prześladowań i represji chrześcijaństwa, które przez Rzymian nazywane było "zabobonem", nie zahamowało to jego ekspansji na dalsze tereny Europy. Rozwój chrześcijaństwa odbywał się głównie wzdłuż dobrych i bezpiecznych tras i szlaków komunikacyjnych Imperium Rzymskiego, a religii chrześcijańskiej ciągle przybywali nowi członkowie. Szybkie rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa umożliwił tez misyjny charakter tej religii, która odwrotnie niż judaizm, zakładała nawrócenie innych ludzi i wyjście
z Ewangelią, czyli Dobrą Nową, do pogan. Chrześcijaństwo oparło się na silnej i prężnej organizacji kościelnej, która skupiała wszystkie gminy. Na czele gmin stali biskupi, którzy zbierali się co pewien czas na synodach, a późniejszych soborach, by omówić wspólnie sprawy doktrynalne czy organizacyjne Kościoła. W późniejszym okresie czasu na czoło hierarchii kościelnej wysunął się biskup Rzymu, który nosił tytuł papa, co po łacinie znaczy ojciec. Od tego terminu wzięło polskie słowo "papież".
Kiedy książę Mieszko I w 966 roku przyjął chrzest, chrześcijaństwo przez Niemcy i Czechy, zaczęło rozprzestrzeniać się na kraje Europy wschodniej.
Już w III wieku z obfitej i obszernej literatury chrześcijańskiej wybrano pewne pisma, które stały się drugą częścią Pisma Świętego, czyli Nowy Testament. Składał się on z czterech Ewangelii, Dziejów Apostolskich, Listów i apokalipsy św. Jana. Z biegiem czasu rozwijać się zaczęła literatura apologetyczna, apokryfy, czyli niekanoniczne opowieści o życiu
i działalności Jezusa czy żywoty świętych oraz chrześcijańska teologia. Już w następnym wieku, bo w 313 roku, cesarz Konstantyn Wielki uznał chrześcijaństwo za religię legalną
i zezwolił na jej wyznawanie, po pół wieku zaś chrześcijaństwo stało się religią panującą
w Cesarstwie Rzymskim. w tej sytuacji, jako silniejsi, chrześcijanie zaczęli prześladować inne religie, w tym judaizm, uznane za pogańskie i nieczyste.
Średniowiecze
W epoce średniowiecza kontynent europejski stanowił całość, pod względem religijnym
i kulturowym. Religią powszechnie panującą było chrześcijaństwo, które stało się ponadnarodowe. Kultura średniowiecz rozwijała się jedynie pod kierownictwem i w ramach Kościoła katolickiego. To właśnie Kościół, jako jedyna instytucja, która przetrwała upadek starożytnego świata, stworzył nowy porządek w Europie i stał się jedynym pośrednikiem pomiędzy Bogiem a człowiekiem. Już władca Franków, Karol Wielki stwierdził, iż ani państwo, ani człowiek nie mogą bez Boga istnieć. Kapłani i mnisi byli w tym czasie jedynymi wykształconymi osobami, które przechowywały dorobek antyku. Pełnione przez duchowieństwo funkcje religijne, wymagały od kleru choć minimalnych umiejętności pisania i czytania. Powstający w tym czasie klasztory, między innymi cystersów, benedyktynów czy dominikanów, stały się głównymi, ale i jedynymi ośrodkami rozwoju życia umysłowego
i duchowego. Wszystkie dziedziny życia naukowego, kulturalnego czy codziennego przesiąknięte były elementami religijnymi. Przy zakonach zaczęły rozwijać się szkoły klasztorne, które potem stały się podstawą rozwoju sieci średniowiecznego szkolnictwa obejmującego szkoły katedralne, klasztorne i parafialne. W kolejnej fazie ze szkół tych wyodrębniły się szkoły prawnicze, pierwsza taką szkołę założono w Bolonii, następne zaś powstały w Cambridge, Oxfordzie, Paryżu czy Salerno. Były to zalążki późniejszych uniwersytetów.
W Polsce również zaczęła rozwijać się literatura kościelna i piśmiennictwo łacińskie, a to za sprawą przybywających tu zza granicy mnichów czy kapłanów. Równolegle rozwijało się także piśmiennictwo dworskie, jak biografie, roczniki czy kroniki, np. "Kronika" Jana Długosza. Na wzór europejski, również w Polsce zaczęto zakładać szkoły kościelne, natomiast w 1364 roku powstał, pierwszy na ziemiach polskich uniwersytet - Akademia Krakowska, przemianowana potem na Uniwersytet Jagielloński. Mimo że polska przejmowała w dużej mierze dorobek oświatowy i kulturalny z krajów zachodniej Europy, to jednak nie był on nazbyt doskonały i zazwyczaj przerobiony. W Polsce nie rozwinęła się nigdy na większą skalę kultura mieszczańska czy obyczajowość i kultura rycerska. Ślady elementów kultury rycerskiej, przejętej z zachodniej Europy, można u nas zauważyć
w szczątkowej formie dopiero w XV wieku, w postaci turniejów rycerskich czy zamków obronnych.
Przyjęcie przez jakiś kraj europejski chrześcijaństwa zmieniało całkowicie całą jego strukturę. Religia ta bowiem wpływała na wszystkie sfery życia społecznego i politycznego obywateli, nie tylko na ich prywatne życie duchowe. Zmieniała się całkowicie kultura i sztuka, polityka państwowa, organizacja władzy i administracji, społeczeństwo, a nawet gospodarka, nade wszystko jednak była to zmiana religijności. Poprzez przyjęcie chrztu państwo zdobywało stałe miejsce wśród innych krajów na mapie politycznej Europy. Plemiona, które wzbraniały się od przyjęcia chrztu, znajdowały się poza systemem politycznym, same nie były w stanie wytworzyć stałych struktur państwowych i szybko były podbijane i wchłaniane przez kraje chrześcijańskie. Wiara w liczne bóstwa przyrody, duchy przodków, siły natury i demony zastąpiona została przez wiarę w Boga jedynego i wszechmogącego. Religie politeistyczne
i plemienne były odbiciem podziałów społecznych na rody, klany i plemiona, chrześcijaństwo zaś łączyło i jednoczyło ludzi oraz państwa pod egidą jednej idei. Chrześcijaństwo lepiej
i sprawniej tłumaczyło, niż religie tradycyjne, konieczność istnienia władzy panującego oraz hierarchii społecznej, co było atrakcyjne dla wielu władców i królów, którzy często właśnie ze względu na ten fakt przyjmowali chrześcijaństwo. Proces chrystianizacji Europy był długotrwały i stopniowy, właściwie trwa on do dzisiaj. To dzięki religii właśnie powstawały
i rozwijały się kulturalnie, duchowo i gospodarczo kraje europejskie.
