Kozacy

Kozacy to wyodrębniona grupa społeczna, która zamieszkiwała Ukrainę i południowo-wschodnia część Rosji. Kozacy tworzyli mniejszość społeczną pewien stan niezależny, złożony głównie z chłopów ukształtowany na przełomie XV i XVI wieku. Wśród nich dużą grupę stanowili zbiegowie, którzy szukali schronienia w stepach na Zaporożu, stad często nazywani byli kozakami zaporoskimi czy tzw. "ludzie luźni". Oficjalnie podlegali pod koronę Rzeczpospolitej, jednak w praktyce ciężko było nad nimi zapanować.

Żyli głównie z rybołówstwa, hodowli i łowiectwem. W czasie zagrożenia przed najazdami Turków i Tatarów tworzyli oddziały zbrojne zwane watahami, początkowo w celu obrony później stały regularnymi oddziałami zagrażającymi rzeczpospolitej. Podczas wypraw organizowali się w specjalny obóz zwany kosz, na jego czele stanął ataman koszowy, który był absolutnym bezwzględnym liderem. W czasie pokoju władza atamana była ograniczona przez tzw. czarna rade, czyli zebranie ogol kozaków a także organ rady pułkowników.

Z początkiem XVI w. Władze Rzeczpospolitej i liczni magnaci usytuowani na kresach wschodnich próbowali podporządkować sobie kozaków werbując ich do służby koronie.

W poczet oddziałów wojskowych kozacy zostali użyci podczas bukowińskiej wyprawie króla Jana Olbrachta w 1489 roku, pełniąc role zwiadowcze i przewodników. Regularne oddziały kozaków wyodrębniono w 1572 roku za panowania Zygmunta Augusta. W poczet tych oddziałów wchodzili kozacy zarejestrowani na podstawie swych imion, opłacania przez rzeczpospolita w formie żołdu, choć de facto słuchali tylko poleceń swojego lidera - starszego rejestru. Na stanowisku rejestru dochodziło do częstych zmian, co powodowało konflikty i doprowadziło do licznych powstań kozackich.

Powstania kozackie

Pierwsze zbrojne wystąpienia Kozaków są wynikiem działań korony Rzeczpospolitej mających na celu ograniczenie ich samodzielności.

Do kontrolowania działań kozaków zmusili koronę liczne skargi na organizowane przez nich wyprawy, wypady grabieże na obszary Turcji, co powodowało pretensje ze strony tureckiej i pogarszało stosunki polsko-tureckie. Ponadto źródłem konfliktu były częste zmiany wspomnianych już rejestrów.

Pierwsze wystąpienia antypolskie

Do pierwszego bunty skierowanego przeciwko Polsce dochodzi pod dowództwem K. Kosińskiego (1591-1593), kończy się on opanowaniem sytuacji i stłumieniem powstania głównie przez oddziały rodzin Ostrogskich i Wiśniowieckich. Kolejne wystąpienie zbrojne miały miejsce w latach (1595-1596) przewodzili im S. Nalewajko i A. Łoboda. Powstanie objęło swym obszarem prawie cala Ukrainę i cześć terenów Białorusi, lecz i ta próba została stłumiona przez polskie oddziały pod dowództwem S. Żółkiewskiego.

W latach 20tych. XVII wieku dochodzi do pogorszenia relacji pomiędzy korona a kozakami. Głównym powodem było wtrącanie się kozaków w sprawy wewnętrzne Krymu, co groziło Polsce wybuchem wojny, to doprowadziło do kolejnej interwencji zbrojnej na Ukrainie. Atamanem sił kozackich został M. Żmajło. W 1625, po zażartych bojach udaje się oddziałom hetmana Koniecpolskiego doprowadzić do ugody z kozakami na warunkach dostępnych dla korony.

Przyczyn kolejnych powstań z roku 1630 doszukujemy się konfliktach pomiędzy kozakami zarejestrowanymi a tzw. oddziałami kwarcianymi. Dowódca kozaków został T. Fedorowicz, lecz pomimo zaciętego oporu nie zdołali oni sprostać wojskom hetman Koniecpolski, który narzucił kozakom nową ugodę. W 1635 Sejm Rzeczpospolitej wydaje przepisy prawne, które ograniczają swobody kozackie, ograniczając liczbę wojsk kozackich i wystosował plan budowy twierdzy w Kudaku dla celu trwałego nadzoru na buntującymi się Kozakami.

Publikacja postanowień sejmu spotkała się z oburzeniem kozaków i była przyczyna kolejnego ich wystąpienia w 1635 roku pod wodza I. Sulimy, które zostało opanowane przez wojsko polskie wraz z sojusznikiem w postaci oddziałów kozackich rejestrowanych. Lecz to nie rozwiązywało konfliktu kolejne walki miały miejsce w latach 1637 i 1638 roku. Wydanie przez sejm ustawy antykozackiej w 1638 roku, która postanawiała o przeorganizowaniu oddziałów kozackich zmniejszeniu ich liczebności z 8 do 6 tysięcy żołnierzy. Ponadto likwidowała wszystkie dotychczasowe przywileje kozackie zmieniając ich wolny status w status poddanych. Spotkało się to z kolejnymi buntami, które także zostały stłumione decydującą była bitwa pod Maslowym Stawem z 4 grudnia 1638 roku, w efekcie kozacy musieli zaakceptować dowódców ze szlachty i fakt przejęcia ich dóbr przez polskich magnatów.

Powstanie Chmielnickiego

Był to największy bunt dowodzony przez B. Chmielnickiego trwał w latach 1648-1654. W krwawych potyczkach nad Żółtymi Wodami (16 V 1648) i pod Korsuniem (26 V 1648) oddziały B. Chmielnickiego pokonały oddziały koronne. Po niepowodzeniach z nowo ustanowionym królem - Janem Kazimierzem - B. Chmielnicki postanowił zdobyć twierdze w Zbarażu. Po bitwie pod Zborowem (15-16 VIII 1649) zatwierdzono tzw. umową zborowską, w której korona zgadzała się na liczne ustępstwa względem Kozaków. Jednak w 1651 ponownie doszło do wybuchu powstania. Krwawe boje toczone pomiędzy Kozakami a wycofującymi się z Zadnieprza oddziałami J. Wiśniowieckiego. W dniach 28-30 VI 1652 B. Chmielnicki ponosi klęskę w bitwie pod Beresteczkiem, po której zaczyna szukać sprzymierzeńców na dworze w Rosji. 18 I 1654 zrywa z Rzeczpospolitą i w Perejasławiu uznaje przyłączenie ziem kozackich pod przywództwem Rosji. Car rosyjski daje Kozakom prawo wyboru hetmana, akceptuje 60-tysięczny rejestr, gwarantuje własność i nienaruszalność majątków ziemskich. Trwający zatarg kozacko- polski teraz przebrała się w wojnę pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją (1654-1657), która skończyła się podpisanie rozejmu w Andruszowie, który podzielił Ukrainę pomiędzy Polskę i Rosję.

Ostatni wielki bunt kozaków miał miejsce w latach 1702 do 1704 pod dowództwem S. Paleja. Walki toczono na obszarze województw kijowskiego, bracławskiego, Wołynia i Podola. Przyczyna powstania tkwiła w uchwale sejmu, który zakazywał tworzenia wojsk kozackich. Owe liczne bunty wewnętrzne przyczyniły się do osłabienia korony rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej.

Upadek kozaczyzny

Liczne boje na Ukrainie a także decyzja o wyborze na hetmana I. Brzuchowieckiego w 1663 rozpoczęły proces upadku kozaków, którego kres nastąpił w pokoju z Andruszowa z 1667 roku. Podział Ukrainy pomiędzy Polskę a Rosje, bowiem przyczyniło się to podziałów wśród kozaków i osłabieniu ich pozycji. Ostatecznie problem kozaków został rozwiązany przez caryce Katarzynę II w 1775 roku, zlikwidowała ona reszki oddziałów kozackich. Inna grupę stanowili kozacy zamieszkujący w Rosji rdzenni mieszkańcy zwani kozakami dońskimi, kubańscy, uralscy, wołżańscy, orenburscy. Ich niezależność ograniczyli kolejni carowie największe zasługi w tej kwestii miał car Piotr I, kolejno stawali się oni częścią sil zbrojnych carskiej Rosji zwłaszcza w oddziałach jazdy konnej.