KOZACY (w jęz. tur. słowo to oznacza zuchwałego i niezależnego zabijakę)

ludność wolnego stanu zamieszkująca w dawnej Rzeczypospolitej ziemie południowo-wschodnie (tzw. Zaporoże - bo położone za porohami, czyli skalnymi progami Dniepru, także Dzikie Pola). Wywodzili się spośród miejscowej ludności ruskiej oraz osiadłych tutaj zbiegów z Polski, Litwy i krajów sąsiednich (chłopów, mieszczan, a nawet szlachty).

Ponieważ niedaleko kozackich osad zamieszkiwali Tatarzy krymscy, którzy często urządzali wypady na ziemie Rzeczypospolitej, niszcząc przy okazji siedziby Kozaków i porywając ich w jasyr, Kozacy zostali zmuszeni do zorganizowania wspólnej obrony. W tym celu stworzyli własną organizację wojskową, na czele której stał wybierany przez nich samych ataman.

Ponieważ Kozacy znakomicie opanowali rzemiosło wojenne, Tatarzy doceniali ich siłę, zwłaszcza że z czasem Kozacy zaczęli też podejmować łupieżcze wyprawy w głąb imperium tureckiego (na swoich łodziach zwanych czajkami). Stało się to przyczyną ciągłych konfliktów polsko-tureckich w XVII w.

Kozacy sami tworzyli swoje obozy warowne - sicz. Widząc te zdolności wojskowe Kozaków i doceniając ich siłę, kresowa magnateria chciała ich sobie podporządkować. W 1572 r. Zygmunt August polecił hetmanowi wielkiemu koronnemu Jerzemu Jazłowieckiemu sporządzić pierwszy rejestr kozacki - imienny spis Kozaków, których Rzeczpospolita wzięła na swój żołd. Kozacy rejestrowi poza żołdem otrzymywali też immunitet nadający im wolność osobistą. W zamian mieli bronić południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej oraz tłumić wszelkie bunty na Ukrainie. Podobną politykę wobec Kozaków prowadził Stefan Batory oraz Władysław IV Waza.

Rejestry kozackie stały się wkrótce przyczyną sporów wśród samych Kozaków oraz między Kozakami a Rzeczpospolitą, gdyż tylko niewielka część Kozaków mogła znaleźć się w rejestrze. M.in. z tego powodu co jakiś czas wybuchały powstania kozackie - najwięcej w XVII w. Ich podłoże było jednak dosyć skomplikowane, gdyż Kozacy w ten sposób protestowali też przeciw zakusom magnatów, którzy chcieli narzucić im system pańszczyźniany, oraz przeciw nierównościom społeczno-religijnym (szlachta była głównie polskiego pochodzenia, prześladowano wyznawców prawosławia, których najwięcej było wśród Kozaków).