Polska położona jest w Europie Środkowej, a jej korzystny układ krain geograficznych sprawia, że posiada dogodne i o wielkim znaczeniu położenie komunikacyjne na kontynencie europejskim. Na terytorium Polski swe skrzyżowania posiadają szlaki tranzytowe prowadzące z krajów Europy Zachodniej do krajów Europy Wschodniej i państw Azji Wschodniej jak również szlak prowadzący z Europy Północnej na obszary basenu Morza Śródziemnego.
System transportowy odbywa się głównie za pomocą: transportu kolejowego, samochodowego, morskiego, lotniczego, wodnego śródlądowego, przesyłowego oraz rurociągowego.
- TRANSPORT KOLEJOWY
Jego najważniejsza cecha charakterystyczna to duże przestrzenne zróżnicowanie gęstości sieci, która stanowi odzwierciedlenie dziedzictwa historycznego z czasów zaborów oraz poróżnienia w stopniu uprzemysłowienia poszczególnych regionów.
Pierwsza linia kolejowa na dzisiejszym terytorium Polski zbudowana została na trasie:
a) Wrocław - Oława ( w 1841 roku); a potem na trasach:
b) Warszawa - Rogów i jej odgałęzienie ze Skierniewic do Łowicza ( w 1846 roku);
c) Szczecin - Krzyż ( w 1846 roku);
d) Mysłowice - Kraków ( w 1847 roku).
Znaczna część linii kolejowych na terytorium Polski zbudowana została w XIX i w początkowych latach wieku XX (83% całej sieci kolejowej została zbudowana jeszcze przed wybuchem I wojny światowej). Całkowita długość linii kolejowych we współczesnej Polsce wzrasta z 1,3 tys. km w 1850 r. do 16,0 tys. km w 1900 r. i 20,9 tys. km w 1914 r. W czasach międzywojennych tempo rozwoju transportu kolejowego nie było już tak dynamiczne jak w przeszłych czasach. W okresie 1920-1940 długość linii kolejowych uległa powiększeniu jedynie z 21,8 tys. km do 24,1 tys. km. Główna inwestycja kolejowa to magistrala węglowa zbudowana w 1933 r., która połączyła Górny Śląsk z nowopowstałym portem w Gdyni na trasie: Herby - Karsznice - Inowrocław - Bydgoszcz - Kościerzyna - Gdynia.
W czasie II wojny światowej sieć linii kolejowych uległa znacznemu zniszczeniu, a w czasie powojennym uległa odbudowie i rozpoczęto budowę linii nowych:
a) Skierniewice - Łuków ( o długości 160 km), zbudowaną dla towarowego ruchu tranzytowego na kierunkach wschód - zachód;
b) Centralna Magistrala Kolejowa (CMK), na linii Zawiercie - Grodzisk Mazowiecki ( o długości 244 km);
c) Hutniczo - Siarkowa Linia (LHS), o długości około 400 km.
W okresie 1950-1985 długość wykorzystywanych linii kolejowych uległa zwiększeniu z 26 312 km do 27 185 km. Od połowy lat 80. XX wieku następował jednak jej systematyczny proces skracania. Wskaźnik gęstości sieci kolejowej na 100 km2 uległa zmniejszeniu z 8,7 km w 1980 r. do 7,5 km w 1995 roku, co dawało Polsce 7 miejsce w Europie. W latach 90. XX wieku doszło do spadku długości linii kolejowych w kraju na skutek likwidacji nierentownych i mało opłacalnych tras. Ograniczono przewóz transportu kolejowego, który był wynikiem spadku wydobycia surowców mineralnych, zmniejszenia wielkości produkcji w przemyśle, wzrostem stopy bezrobocia i znacznym tempem transportu samochodowego jak również znaczną elastycznością przewozów samochodowych.
Najważniejszymi szlakami kolejowymi, odznaczającymi się znacznym natężeniem ruchu są:
- linie na połączeniu GOP-u z portami Polski,
- trasa Zgorzelec - Medyka,
- trasa Kunowice - Terespol,
- trasa Świnoujście - Chałupki,
które obsługują zelektryfikowane linie dwutorowe. Główne węzły kolejowe to miasta Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, występują one w: Katowicach, Chorzowie, Gliwicach, Zabrzu oraz Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu.
Powyżej 51% wszystkich linii kolejowych normalnotorowych jest już zelektryfikowana. Elektryfikacja jest korzystna, m.in. dlatego, że powoduje.:
a) zwiększenie przeciętnej prędkości komunikacyjnej pociągów i przepustowość na szlakach kolejowych;
b) zmniejszenie energochłonności transportu kolejowego, wpływ na zmniejszenie kosztów jego funkcjonowania;
c) na oparcie funkcjonowania kolei na krajowych surowcach energetycznych, zmniejszenie zapotrzebowania gospodarki na import paliw płynnych;
d) zmniejszenie presji kolei na środowisko przyrodnicze i wprowadza bezpieczeństwo w jej funkcjonowaniu;
e) pełne zautomatyzowanie poruszających się pociągów na trasach kolejowych.
Transport kolejowy przewozi jest głównie takie ładunki jak: węgla kamiennego (47,9% ładunków w 1995 r.), metali i wyrobów z metali (7,2% ładunków w 1995 r.), kamieni (6,6% ładunków w 1995 r.), rud (6,2% ładunków w 1995 r.), ropy naftowej i przetworów naftowych (5,2% ładunków w 1995 r.) oraz węgla brunatnego i koksu (4,1% ładunków w 1995 r.).
Przejaw modernizacji ogólnopolskich linii kolejowych było jej unowocześnienie poprzez wprowadzanie połączeń Intercity i Euro City. Wciąż prowadzi się prace przygotowawcze do połączenia Polski z systemem superszybkich połączeń z Europy Zachodniej, np. z linią francuską TGV na trasie z Paryża do Moskwy.
- TRANSPORT SAMOCHODOWY
Transport samochodowy jest jednym z bardzo dynamicznie rozwijających się rodzajów transportu lądowego w kraju. Pod koniec lat 90. XX wieku nasze drogi wykorzystywane były przez prawie pięciokrotnie większą ilość pojazdów samochodowych aniżeli w 1980 r. przewyższył on tym samym znacznie transport kolejowy w dziedzinie przewozów pasażerskich. W 1995 r. wielkość średniej odległości przewożenia 1 tony ładunku za pomocą kolei wynosiła 307 km, zaś za pomocą samochodów - jedynie 47 km.
W okresie od 1986 do 1995 znacząco wzrosła liczba eksploatowanych samochodów:
a) autobusy - z 83 tys. do 85 tys. jednostek;
b) samochody ciężarowe - z 0,8 mln do około 1,4 mln jednostek;
c) samochody osobowe - z 3,7 mln do 7,5 mln jednostek.
Znaczny wzrost ilości samochodów może prowadzić do poważnych konsekwencji:
a) rosnącej presji na środowisko przyrodnicze;
b) nadmiernego obciążenia systemu dróg kołowych.
Drogi kołowe składają się na najdłuższą i o największej gęstości sieć transportową wykorzystującą samochody. Drogi dzielimy na:
a) drogi publiczne - które są eksploatowane przez wszystkich użytkowników (np. są to drogi krajowe, wojewódzkie, gminne);
b) drogi niepubliczne - maja służyć właścicielom i użytkownikom gruntów ( są to przykładowo dojazdy do gospodarstw rolnych, na pola, do lasów).
Wartość średniej gęstości dróg kołowych w kraju na 100 km2 oscyluje wokół 74 km, jest to wartość dwukrotnie niższa niż na terytorium Francji, Holandii i Niemiec i różni się wewnętrznie w Polsce w poszczególnych rejonach. Ogólnie rzecz biorąc, posiada ona dość wysoką wartość wokół obszarów uprzemysłowionych i gęsto zaludnionych, posiadających jednocześnie najwyższe wskaźniki natężenia samochodów osobowych. Przestrzenne zróżnicowanie rozmieszczenia dróg kołowych charakteryzuje się znaczną rozpiętością. Terytorium Polski północno - wschodniej posiada dużo niższe wskaźniki gęstości dróg w odniesieniu do terenów Polski południowej i centralnej.
W 1995 r. Polska liczyła około 246 km autostrad i 1146 km dróg o dwu jezdniach. Najdłuższym odcinkiem autostrady był ten, zbudowany na Dolnym Śląsku i biegnący na trasie: Krzywa - Legnica - Wrocław ( o długości 93km). Na terenie Polski znajdują się również autostrady o krótszych dystansach, takie jak: Golnice - Krzywa (o długości 17km, A-12), Kołbaskowo - Szczecin ( o długości 28km, A-6), Września - Konin (o długości 43km, A-2), Kraków - Katowice ( o długości 75km, A-4) i w pobliżu Piotrkowa Trybunalskiego (o długości 16km, A-1).
Ze względu na organizację transport samochodowy możemy podzielić na:
a) transport o charakterze publicznym - obejmującym Przedsiębiorstwo Państwowej Komunikacji Samochodowej (PPKS), prywatne i spółdzielcze przedsiębiorstwa przewozowe oraz taksówki;
b) transport o znaczeniu specjalistycznym - obejmujący przedsiębiorstwa transportowe, które zajmują się obsługą określonych branż gospodarki;
c) transport gospodarczy - w którego skład wchodzą pojazdy samochodowe należące do przedsiębiorstw nie transportowych, które są wykorzystywane dla potrzeb własnych poszczególnych przedsiębiorstw.
Ostatnie lata doprowadziły do powstania wielu prywatnych przedsiębiorstw o charakterze transportowym, które obsługiwały połączenia na liniach w kraju i za granicą.
- ŻEGLUGA MORSKA
Zajmuje się ona wykonywaniem największej pracy przewozowej ( rzędu 55% ogólnej ilości tonokilometrów dokonanych w 1995 roku).W tym samym roku przetransportowała ona jedynie 1,8% całkowitego tonażu ładunków, za to na dystans nie bagatela - 6,6 tys. km.
Polskimi portami specjalizującymi się w obsługiwaniu określonych towarów są porty w:
a) Szczecinie - Świnoujściu - położony w południowo - wschodniej części miasta nad Odrą i licznymi sztucznymi kanałami. Zajmuje się on obsługą węgla kamiennego, fosforytów, rud żelaza;
b) Gdańsku - jest nim stary port handlowy, który łącz funkcje portu morskiego i rzecznego. Położony jest nad wodami Zatoki Gdańskiej i zachodnia odnogą Wisły, zw. Wisłą Martwą. Zajmuje się obsługą węgla, siarki, ropy naftowej.
c) Gdyni - jest to nowoczesny port sztuczny, który zbudowano w czasach międzywojennych. Zajmuje się on obsługą głównie drobnicy, handlem zbożem.
- TRANSPORT LOTNICZY
Pasażerski transport lotniczy w naszym kraju miał swój początek w 1919 r. gdy w powietrze wzbił się pierwszy samolot z ładunkiem pasażerskim na trasie Poznań - Warszawa. W 1923 r. uruchomione zostały regularne połączenia linii lotniczych z Warszawy do Gdańska i Lwowa, a w 1929 r. stworzono krajowe przedsiębiorstwo Polskich Linii Lotniczych "LOT".
Dziś transport ten jest poddawany ciągłej modernizacji, wymianie ulega zapas starszych typów samolotów. W 1992 r. otwarto na warszawskim Okęciu znacznych rozmiarów i nowoczesny port lotniczy. PLL "LOT" obsługuje około 50 linii z zagranicą i 6 w kraju. Możliwość połączeń z zagranicą prowadzone są z Warszawy do największych i najważniejszych stolic Europy jak również do miast: Nowego Jorku, Chicago, Montrealu, Pekinu, Delhi, Bangkoku, Istambułu, Dubaju i Kairu.
Największymi portami lotniczymi w Polsce są:
a) Warszawa - Okęcie;
b) Kraków - Balice;
c) Gdańsk - Rębiechowo;
d) Wrocław - Strachowice;
e) Rzeszów - Jasionka;
f) Szczecin - Goleniów.
g) Poznań - Ławica
h) Zielona Góra - Babimost
i) Bydgoszcz
- TRANSPORT WODNY ŚRÓDLĄDOWY
Jest to rodzaj transportu, odgrywający nieznaczną rolę w krajowym systemie transportowym. Wielkość udział owego transportu w całkowitej ilości transportowanych towarów oscyluje poniżej wartości 1%. Przewóz śródlądowy wodny wykazuje tendencję spadkową. Struktura przewożonych surowców zdominowana jest poprzez surowce skalne ( tony piasku, żwiru), węgiel, nawozy i rudy metali.
Żeglugę śródlądową dzielimy na:
a) żeglugę zalewową;
b) żeglugę rzeczną;
c) żeglugę jeziorną.
Wielkość całkowitej długości tras śródlądowych żeglownych i spławnych oscyluje wokół wartości około 6 900 km. Największym znaczeniem dla śródlądowego transportu wodnego charakteryzuje się rzeka Odra połączona z Kanałem Gliwickim, ponieważ łączy Górnośląski Okręg Przemysłowy ze Szczecinem i tą drogą zwłaszcza transportuje się głównie węgiel kamienny tam wydobywany.
Czynnikami ograniczającymi rozwijanie się sieci transportu śródlądowego są:
a) znaczne zmiany poziomu wód polskich rzek w roku;
b) niedostateczna regulacja koryt największych rzek polskich oraz koryt ich dopływów; Wisła uznawana jest dziś jako największa nieuregulowana rzek europejska;
c) długookresowe zlodzenie polskich rzek, zwłaszcza we wschodniej Polsce;
d) niedorozwinięcie zaplecza portowego.
Czynnikami sprzyjającymi rozwój sieci transportu śródlądowego są przede wszystkim:
a) dogodna sieć dróg wodnych pokrywająca się ze szczególnie uczęszczanymi kierunkami przewozowymi mas towarów w Polsce;
b) zwartość sieci rzecznej rzek Polski;
c) nadbrzeżna lokalizacja znacznej ilości okręgów przemysłowych Polski.
- TRANSPORT PRZESYŁOWY
Podstawowym znaczeniem odznacza się system linii przesyłowych, która zajmuje się przesyłaniem energii elektrycznej oraz wszelkiego rodzaju rurociągów. System sieciowy elektroenergetyczny kraju tworzą linie przesyłowe o wysokim napięciu, przeważnie 400 i 220 kV, które łączą elektrownie z wielkimi transformatorami, zlokalizowanymi w obszarach maksymalnego poboru prądu jak również jest on połączony z liniami doprowadzającymi prąd do urządzeń w lokalnych stacjach transformatorowych oraz do potencjalnych biorców.
- TRANSPORT RUROCIĄGOWY
Transport rurociągowy jest wykorzystywany szczególnie w przesyłaniu ropy naftowej oraz produktów naftowych, gazu ziemnego i węglowego oraz zasobów wodnych. W 1995 r. eksploatowano 2,3 tys. km sieci przesyłowej rurociągów, którymi przesłano około 33 mln ton ropy naftowej i pochodnych produktów naftowych. Najważniejszymi rurociągami przesyłowymi są rurociągi:
- przesyłający ropę - "Przyjaźń", poprowadzony z terytorium Rosji przez Płock do Niemiec
- ropociąg, który łączy Gdańsk z Płockiem.
Kiedy dokonano odkrycia w latach 50. XX wieku bardzo bogatych złóż gazu ziemnego na terenach wokół miast: Przemyśla, Lubaczowa, Mielca i Bochni zapoczątkowano szybką budowę nowoczesnych gazociągów: poprowadzonych przez miasta województwa małopolskiego: Tarnów i Kraków do miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz przez obszar Puław i Lublina do Warszawy. Gazociąg ten następnie wraz z upływem czasu rozbudowano w kierunku północnym do Olsztyna, jak również na północny - zachód - do Płocka, Torunia, Grudziądza i Gdańska. Sieć gazowa na terenach wschodnich naszego kraju odprowadza gaz z terenów Podkarpacia oraz gaz, który pochodzi z importu z terytorium Ukrainy. Głównym węzłem rozdzielającym gaz ziemny na Podkarpaciu to ten, mieszczący się na terenie Jarosławia.
W zachodnich obszarach Polski domostwa zaopatrywane są w gaz ziemny eksploatowany od lat 60. z terenów południowej Wielkopolski. Ulega on powszechnemu rozprowadzeniu m.in. na tereny Górnego Śląska, do miast: Poznania, Szczecina, Słupska i Koszalina. Zachodnią cześć Polski zaopatrują nadto w gaz ziemny wysokometanowy: Podkarpacie, Rosja i Ukraina. Doprowadza się go m.in. do Włocławka i Polic, oraz na południe Polski do miejscowości: Tarnowa, Puław i Kędzierzyna - Koźla.
Znajdująca się na terytorium kraju sieć gazociągów, pod względem rodzaju przetransportowanego paliwa, zaliczana jest do trzech systemów:
a) systemu rozprowadzającego gaz wysokometanowy;
b) systemu rozprowadzającego gaz zaazotowany;
c) systemu rozprowadzającego gaz przemysłowy.
