Las jest zbiorowiskiem roślin, ułożonych w wiele warstw, z których dominującą grupę stanowią drzewa wszelkiego gatunku. Powstaje w wyniku procesu lasotwórczego i jest odnawialnym zasobem przyrody. Środowisko lasu możemy określić mianem kompleksu złożonego ze świata roślinnego, zwierzęcego, klimatu, stosunków hydrologicznych i gleby. Elementy te są ze sobą wzajemnie powiązane i wpływają na siebie tworząc charakterystyczny dla każdego regionu geograficznego krajobraz lasu, z reguły niepowtarzalny.

Mówiąc o procesie lasotwórczym musimy wyróżnić dwa rodzaje jego przebiegu, w zależności od tego, czy jest on implikowany przez człowieka, czy też powodowany jest naturalnymi siłami przyrody. Człowiek buduje las w wyniku zabiegów gospodarczych uwarunkowanych określonymi celami. Gry proces ten przebiega samorzutnie, ma on postać stopniowych zmian zachodzących w szacie roślinnej i świecie zwierzęcym, często także implikowanych zmianami klimatycznymi, które to zmiany kształtują zwarte systemy przyrodnicze, określane mianem ekosystemów leśnych, a wyodrębnionych z otaczającego krajobrazu. Podstawą takich systemów są wzajemne powiązania między elementami kompleksu leśnego wymienionymi wcześniej. Przemiany lasotwórcze przybierają charakter sukcesji ekologicznej. Las stopniowo, przy sprzyjających warunkach, opanowuje teren bezpośrednio do niego przyległy, albo przekształca swoją formę tymczasową, np. powstała w wyniku działania człowieka, w bardziej trwała. Stadium rozwojowe jest o tyle interesujące, że las znajduje się na szczycie swojej okazałości, a procesy w nim przebiegające cechuje dynamika, harmonia i są całościowo ukierunkowane twórczo. Proces ten wpływa na zmianę poziomu biologicznej i gospodarczej produktywności lasu. Przyjmuje się, że lasem można już nazwać obszar zalesiony o powierzchni nie mniejszej niż 0,10 ha.

Las spełnia wiele funkcji, które dzieli się na dwie sfery: produkcyjną i nieprodukcyjną. W sferze produkcyjnej, las jest źródłem przede wszystkim drewna, owoców, grzybów, żywicy, zwierząt produkcyjnych i innych. W sferze poza produkcyjnej, jest jednostką, na którą klimat wywiera ogromny wpływ, ale i on wywiera ogromny wpływ na klimat i środowisko. Lasy przeciwdziałają erozji gleb, regulują stosunki hydrologiczne, wpływają na temperaturę, i stanowią zaporę przed silnymi wiatrami.

W Polsce największą grupą lasów są lasy iglaste. Stanowią ok. 78 % ogólnej liczby lasów. Kompleksy leśne zachowały się przede wszystkim w górach, na pojezierzach i w Polsce zachodniej. W przeważającej mierze są to lasy małe, czyli o powierzchni poniżej 25 ha. Dużych kompleksów leśnych, jest niewiele, bo około 50. Są to pozostałości po dawnych puszczach. Możemy wyróżnić pięć rodzajów lasów : bory, grądy, łęgi, olszy i lasy górskie.

Podstawowym produktem lasu, o podstawowym dla człowieka znaczeniu, jest drewno, szeroko wykorzystywane w przemyśle drzewnym, gdzie jest poddawane obróbce i uszlachetnianiu. Możliwość pozyskiwania drewna z lasu uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Pierwszym z nich jest odpowiedni wiek drzewa, który klasyfikuje je jako rębne. Są to drzewa powyżej wieku powyżej 40 lat. Drugim kryterium jest to, czy las, z którego planowana jest wycinka, jest zdrowy. Każdy gatunek drzewa ma specyficzną odporność zdrowotną. Lasy jednogatunkowe, które przeważają w naszym kraju, są mniej odporne niż lasy wielogatunkowe. Możemy wyróżnić trzy czynniki które wpływają na stan naszych lasów: abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne. Oddziaływanie tych czynników przy niesprzyjających warunkach środowiskowych powoduje zawiązanie się procesów niszczących. Liczba drzew, które są nieuszkodzone, wynosi około 10 % ogólnej liczby drzew, przy czym pozostałe mają słabszy albo średni stopień uszkodzenia. W obszarach wysokiego uprzemysłowienia, a także tam gdzie docierają zanieczyszczenia atmosferyczne, dochodzi do największej degradacji lasów. Przykładowo można podać Sudety. W wyniku zanieczyszczeń przenoszonych wiatrem z nad Niemiec i Czech zanieczyszczeń pyłów z elektrowni w Turoszowie doszło do poważnego zniszczenia jodły w tym rejonie, szczególnie wrażliwej na tego typu czynniki. Istnieją różne formy prawne ochrony przyrody w Polsce. Najpełniej chronione są oczywiście parki narodowe. Według danych z roku 1998, na 22 parki narodowe o łącznej powierzchni ok.307 tys. Ha pod ochroną było ok. 191 tys. ha lasów. Ponadto w 639 istniejących wówczas rezerwatów, chroniono wówczas 48 tys. Ha lasów.

Las był jednym z pierwszych czynników kształtujących poziom cywilizacyjny narodów. Jego funkcje w zależności od biegu historii były zmienne, jednak stale kształtujące status materialny krajów i ich poziom kulturowy, nawet do teraz. Przez funkcje danego czynnika rozumiemy ogół zarówno materialnych jak i niematerialnych wartości o charakterze rzutkowym, czyli możliwość jego wykorzystania i czerpania z tego wymiernych korzyści. Wyodrębniamy funkcje o charakterze czysto gospodarczym, pozagospodarczym i pośrednia, łączącą w sobie dwa poprzednie elementy.

Gospodarcza funkcja lasu

Przez gospodarcze znaczenie lasu rozumiemy możliwość wykorzystania jego produktów dla potrzeb gospodarki szeroko rozumianej. Oczywiście podstawowym takim produktem, jak już wcześniej zostało zaznaczone, jest drewno. Ale istnieją jeszcze inne produkty, jednak już o mniejszym znaczeniu ekonomicznym, takie jak : zwierzyna łowna, kora, jagody, zioła, grzyby i in. Dla pojęcia gospodarczej funkcji lasu synonimami są : ekonomiczna, materialna, produkcyjna bądź surowcowa funkcja lasu.

Wśród gospodarczych funkcji wyróżniamy : majątkową, surowcową, dochodową, zatrudnienia, rekultywacyjną, rezerwy oraz funkcje o charakterze szczególnym, o czym niżej.

Grunty leśne stanowią składnik majątku narodowego. Jednak należy zaznaczyć, iż duży procent tych gruntów jest majątkiem zamrożonym, z uwagi na to, iż są to obszary chronione. Las jest źródłem wielu surowców, z których, jak ustaliliśmy, najistotniejszym pozostaje nadal drewno. Surowce lasu wpływają na pozostałe gałęzie gospodarki, takie jak: budownictwo, przemysł papierniczy, meblarski, górnictwo, itp. Gospodarka leśna ma swój wkład w dochodzie narodowym, który wyznacza status społeczeństwa i poziom życia jego obywateli. Obecnie udział ten wynosi około 1 procenta. Las jest także miejscem zatrudnienia dla wielu osób, które pobierają pensje państwowe, bądź zupełnie prywatnie zajmują się zbieractwem. Kompleksy leśne stanowią rezerwę obszarową, uruchamianą w przypadkach konieczności rozbudowy miast, lokacji osiedli czy przedsiębiorstw o strategicznym znaczeniu, a także budowy dróg i autostrad. Las jest wykorzystywany jako miejsce rekultywacji, czyli odnowy biologicznej środowiska naturalnego zdewastowanego przez człowieka. W sytuacjach wyjątkowych, np. wojny, las spełnia funkcje szczególne. Staje się schronieniem, dostarcza budulca i pożywienia.

Funkcje lasu o charakterze pośrednim

Pośredni charakter ma takie oddziaływanie lasu, które korzystnie wpływa na środowisko przyrodnicze, a co za tym idzie, na grupy społeczne zamieszkujące dany obszar. Synonimami dla tego określenia tej funkcji są terminy: pośrednio - produkcyjna, ochronna, społeczna, socjalna. W ramach omawianego zagadnienia wyróżniamy zadania szczególne: ochrona przed negatywnymi skutkami uprzemysłowienia, funkcja regulatora gospodarki wodnej, ochrona przed klęskami żywiołowymi.

Badania poprzednich lat wskazują na postępujące braki wody w Polsce. Las oddziaływuje na gospodarkę wodną poprzez wchłanianie wody zgromadzonej w powietrzu i magazynowanie jej. Wilgoć przechwytywana jest przez liście i igliwie, następnie spływa po korze i dostaje się do ziemi. W górskich lasach proces ten stanowi 70 % opadów. Magazynowanie wody przez las powoduje, że tereny zalesione mają wyrównany w skali roku poziom nasycenia gleb wilgocią, o to ma ogromne znaczenia w procesach uprawy roślin. Las jest ponadto doskonałym filtrem wody pochodzącej z opadów, zatrzymując szkodliwe substancje.

Korony drzew, gęsta sieć gałęzi i liści, stanowią dobrą zaporę dla wiatru, który niejednokrotnie przenosi szkodliwe substancje z terenów uprzemysłowionych. Szkodliwe związki są spłukiwane przez deszcz i przeważane w ekosystemie. Funkcję regulatora i centrum oczyszczania powietrza lasy pełnia przez całe swoje życie. Niestety, zbyt duże zanieczyszczenie środowiska powoduje degradacje lasów, a to głównie one przystosowują powietrze terenów przemysłowych do poziomu przyjaznego dla człowieka, niwelując dwutlenek węgla i dostarczając potrzebnego do życia tlenu. Badania naukowe wykazały, że Ameryka Północna zużywa więcej tlenu niż są w stanie wyprodukować rośliny rosnące na tym kontynencie. Tlen jest uzupełniany przez ocean i lasy Ameryki Południowej.

Las stanowi naturalną barierę przed wieloma klęskami żywiołowymi. Po pierwsze, zatrzymuje bardzo silne wiatry, chroniąc miasta przed wielkimi zniszczeniami. Stanowi zaporę dla powodzi, zatrzymując i magazynując wodę po roztopach, zatrzymuje osuwiska przez gęstą sieć korzeni. Niestety nie na wszystkie żywioły las jest odporny. Jego wrogiem jest ogień i człowiek.

Pozagospodarcze funkcje lasu

Głównym kryterium wyróżnienia tej funkcji jest korzyść dla społeczeństwa i środowiska przy braku wymiernego zysku finansowego tego tytułu. Zaliczamy tu oczywiście ochronę przyrody. Las jest naturalnym rezerwatem dla roślin i zwierząt. Zachowanie tego typu enklaw nienaruszonej przyrody jest w interesie całego społeczeństwa. W Polsce parki tego typu zajmują ok. 0,5 % powierzchni kraju. Dla porównania, w USA parki stanowią 3,4% powierzchni kraju.

O ochronie przyrody w Polsce słyszymy już od dawien dawna. Bolesław Chrobry ustanowił ochronę bobra, Władysław Jagiełłó nakazał chronić cis, który był drzewem strategicznym wykorzystywanym do produkcji łuków. Wprowadził on także ograniczenia w polowaniach na łosie i tury. Z historii współczesnej. W 1919 roku powstała Państwowa Rada Ochrony Przyrody, w 1928 roku Liga Ochrony Przyrody, która działa do dzisiaj. Z kolei w 1934 roku została uchwalona przez sejm pierwsza ustawa o ochronie przyrody.

Ochroną są objęte obszary o szczególnych wartościach przyrodniczych : parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, a także pomniki przyrody takie jak: pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje, głazy narzutowe, skały, jaskinie. Sposobów na zabezpieczenie lasów przed zniszczeniem jest wiele. Potrzebna jest odpowiednia polityka przemysłowa, sadzenie drzew liściastych bardzo odpornych na zanieczyszczenia, regulować wyrąb drzew, promować wtórne przetwarzanie papieru i odpadów drzewnych, dbać o lasy nie zaśmiecając ich.

Obecnie Polska znajduje się w czołówce państw europejskich pod względem stopnia zanieczyszczenia lasów przez substancje produkowane przez przemysł. Tylko połowa lasów jest w miarę zdrowa, a są także tereny, dla których określenia używa się pojęcia "klęska ekologiczna". Najgorzej jest w Karkonoszach i Górach Izerskich.

Najbardziej wrażliwymi na zanieczyszczenia gatunkami drzew są: jodła, świerk, sosna, dąb, buk. Jeżeli polityka kraju w sferze ochrony środowiska nie ulegnie zmianie, lasy zaczną stopniowo obumierać i już nie będziemy takim pięknym krajem jak niegdyś…

Bibliografia:

- Poradnik Leśniczego - Wydawnictwo Świat

- Multimedialna Encyklopedia Przyrody

- Informator Nadleśnictwa PISZ

- Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1998.

- Miesięcznik "Focus".

- Internet: http://www.interia.pl/encyklopedia