Europa położona jest na półkuli północnej o dużym rozczłonkowaniu, znacznym udziale w powierzchni półwyspów oraz wysp. Trzon kontynentu zajmuje obszar ok. 6,7 mln km2, półwyspy 2,7 mln km2, wyspy 0,7 mln km2. Łącznie obszar Europy zajmuje ok. 10 mln km2.

Nazwa kontynentu pochodzi od greckiego słowa Euros, użytego przez Herodota na określenie obszarów leżących na północ od Morza Egejskiego i Peloponezu.

Europę z trzech stron otaczają morza: na północy - Morze Barentsa, Morze Białe, Morze Grenlandzkie, Morze Norweskie, Morze Północne, na zachodzie - Ocean Atlantycki, na południu - Morze Śródziemne, Morze Marmara, Morze Czarne, Morze Azowskie.

Wschodnia granica Europy wyznaczana jest w sposób umowny, biegnie wzdłuż wschodniego wybrzeża Nowej Ziemi, wschodnich stoków Uralu, dalej rzeką Embą, brzegami Morza Kaspijskiego, obniżeniem Kumsko-Manyckim do Morza Czarnego.

Najdalej wysuniętymi punktami kontynentu są: na północy - przylądek Nordkyn (71° 08' N), na południu - przylądek Marroqui (35° 58' N), na zachodzie - przylądek Roca (9° 27' W), na wschodzie - ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego (68° 41' E).

Biorąc pod uwagę wyspy przybrzeżne, za najdalej wysunięte punkty Europy uznać można: na północy - Nordkap na wyspie Magerøy (71° 10' N), południowe krańce wyspy Gawdos (34° 48' N), na zachodzie - Blasket Island (10° 37' W).

W Europie wyróżnia się 4 obszary fizyczno-geograficzne.:

1) Europa Północna - Płw. Skandynawski oraz wyspy na Oceanie Arktycznym i w północno - wschodniej części Oceanu Atlantyckiego;

2) Europa Wschodnia - zwarty blok kontynentalny zamknięty od wschodu górami Ural;

3) Europa Południowa - półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański wraz z wyspami;

4) Europa Zachodnia - silnie zwężony kraniec kontynentu do Wisły i Wyspy Brytyjskie.

Najstarszym elementem trzonu kontynentalnego Europy jest tarcza fennosarmacka, na podłożu której uformowała się młodsza płyta osadowa. Krystaliczne skały tarczy fennosarmackiej ukazują się na powierzchni w północnej (tarcza fennoskandzka) i wschodniej (tarcza ukraińska) części kontynentu. Obszar ten nosi nazwę Archeoeuropy.

Kaledońskie ruchy górotwórcze (starszy paleozoik) wypiętrzyły góry w północno-zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, góry Wielkiej Brytanii i Irlandii. Ślady fałdowań z tego okresu spotyka się także w innych masywach, ostatecznie ukształtowanych w późniejszych okresach geologicznych (np. w Górach Świętokrzyskich, Sudetach). Obszary związane z orogenezą kaledońską zaliczane są do tzw. Paleoeuropy.

Wskutek fałdowań hercyńskich (karbon) ukształtowały się liczne baseny, masywy górskie, płyty, rowy tektoniczne. Należą do nich: Ardeny, Harz, góry na zachodzie i w centrum Półwyspu Iberyjskiego, Góry Świętokrzyskie, góry południowej Irlandii, góry Półwyspu Kornwalijskiego, Masyw Armorykański, Masyw Centralny, Masyw Czeski, Reńskie Góry Łupkowe, Schwarzwald, Ural, Wogezy. Do większych obniżeń ukształtowanych w orogenezie hercyńskiej należą: Basen Akwitański, Basen Parysko-Londyński, Basen Szwabsko-Frankoński, Basen Turyński, Niecka Nidziańska. Obszary dołączone do Europy podczas fałdowań hercyńskich noszą wspólne miano Mezoeuropy.

Orogeneza alpejska (początek w kredzie) doprowadziła do powstania licznych łańcuchów górskich, którym towarzyszą zapadliska. W okresie tym powstały: Alpy, Apeniny, Bałkany, Góry Betyckie, Góry Dynarskie, Góry Greckie, Góry Iberyjskie, Góry Krymskie, Karpaty, Pireneje oraz zapadliska: Kotlina Aragońska, Kotlina Wołoska, kotliny podkarpackie, Nizina Andaluzyjska, Nizina Lombardzka, Nizina Panońska, zapadlisko Adriatyku, zapadlisko Morza Balearskiego, zapadlisko Morza Czarnego. Obszar ukształtowany w orogenezie alpejskiej określany jest nazwą Neoeuropa.

Najstarszą częścią Europy jest Europa Wschodnia, stanowiąca platformę prekambryjską (wschodnioeuropejską); podłoże jej jest zbudowane z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), intensywnie sfałdowanych podczas orogenez prekambryjskich, a następnie zdenudowanych. Na jej podłożu leży pokrywa skał osadowych różnego wieku, od najwyższego prekambru do kenozoiku. Skały podłoża odsłaniają się jako tarcze: ukraińska i bałtycka. Na obniżonych częściach podłoża prekambryjskiego (syneklizach i zapadliskach) pokrywa osadowa (platformowa) osiąga grubość 5-10 km, a niekiedy nawet ponad 20 km; na kopułowatych nabrzmieniach podłoża, zwanych anteklizami lub wyniesieniami, pokrywa jest cienka. Ważniejsze syneklizy: moskiewska, nadbałtycka, permska, ważniejsze zapadliska: nadkaspijskie i peczorskie, ważniejszy rów: dnieprowsko - doniecki; ważniejsze wyniesienia: kursko-woroneskie, wołgo-uralskie, mazursko-białoruskie. W zachodniej i środkowej części Europy ostatnie ruchy górotwórcze odbywały się w paleozoiku; wynikiem ich było powstanie łańcuchów kaledonidów i hercynidów; od wschodu ogranicza Europę hercyński łańcuch Uralu. Łańcuchy kaledonidów i hercynidów są w przeważającej części zdenudowane i przeważnie przykryte pokrywą osadowych skał dewońsko-kenozoicznych (na kaledonidach) lub permsko-kenozoicznych (na hercynidach), tworząc platformę paleozoiczną, wśród której wyróżniają się niecki: polsko -niemiecką, anglo - paryska i akwitańska. Spod pokrywy osadowej (platformowej) wyłaniają się izolowane części zdenudowanych łańcuchów kaledońskich i hercyńskich: Sudety, Góry Świętokrzyskie, Masyw Czeski, Rudawy, Harz, Reńskie Góry Łupkowe, Ardeny, Masyw Centralny, Masyw Armorykański, Meseta Iberyjska, Dobrudża.

Europa Południowa należy do strefy alpidów; tworzą ją najmłodsze góry: Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkany, Pindos. W osiowych strefach tych gór często występują masywy prekambryjskie, kaledońskie i hercyńskie. Strefa alpidów jest zbudowana głównie ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, które ostatecznie zostały sfałdowane w trzeciorzędzie (w miocenie). Góry te charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa i łuskowa. Wypiętrzaniu alpidów towarzyszyło powstanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, np. zapadlisko przedalpejskie, przedkarpackie, panońskie. Z orogenezą alpejską był związany silny wulkanizm, czynny do dziś. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam., brunatny, ropa naft., gaz ziemny, rudy żelaza, metali nieżelaznych (cynku i ołowiu, miedzi, bizmutu, kobaltu i niklu, rtęci, wolframu, srebra, cyny) oraz siarka, boksyty, sól kam., sole potasowo-magnezowe.

W budowie geologicznej Europy można wyróżnić:

  • platformę prekambryjską
  • kaledonidy
  • waryscydy
  • alpidy

Platforma prekambryjska składa się z dwóch pięter tektonicznych: podłoża krystalicznego i pokrywy osadowej. Podłoże archaiczno-proterozoiczne tworzą granitoidy oraz sfałdowane i zmetamorfizowane skały krystaliczne (gnejsy, łupki krystaliczne, amfibolity), poprzebijane intruzjami skał głębinowych (gabra, sjenity, granitoidy) i wulkanicznych (bazalty). Pokrywa osadowa, powstała w wyniku różnych procesów działających na powierzchni ziemi ( erozyjnych i skałotwórczych) w okresach młodszych od prekambru.

Skały prekambryjskie występują na archipelagu Hebrydów i szelfie kontynentalnym na północny zachód od niego. Na nich leży pofałdowana pokrywa osadowa z późnego prekambru oraz osady trzeciorzędowe i pokrywy bazaltowe.

Kaledonidy to góry powstałe w wyniku orogenezy kaledońskiej. Do łańcuchów Kaledonidów zachowanych do dziś należą: w Europie - Góry Kaledońskie, Grampiany, Góry Skandynawskie oraz góry Spitsbergenu; w Azji - np. Sajan Wschodnie, Góry Jabłonowe; w Ameryce Północnej - północno - wschodnia część Appalachów; w Australii - Góry Flindersa, Alpy Australijskie i Wyżyna Atherton. Na większości obszarów kuli ziemskiej łańcuchy Kaledonidów zostały zdenudowane i stały się podłożem wielu platform (paleozoicznych) lub też uległy przebudowie wskutek młodszych orogenez.

Kaledonidy są rozmieszczone wzdłuż zachodniej Europy od archipelagu Svalbard, przez Półwysep Skandynawski po Wyspy Brytyjskie.

Hercynidy to masywy górskie powstałe w czasie orogenezy hercyńskiej inaczej zwanej orogenezą waryscyjską. Hercynidy powstawały w karbonie. Hercynidami są Masyw Centralny, Reńskie Góry Łupkowe, Masyw Czeski, masyw ciągnący się od Irlandii przez południową Anglię po Bretanię. W Polsce hercynidami są Sudety i Góry Świętokrzyskie. W masywach hercyńskich występował silny magmatyzm, powstały wtedy m.in. granity Karkonoszy, Strzegomia i Strzelina. Waryscydy znajdują się w podłożu Europy na południe od Zatoki Biskajskiej, kanału La Manche, Morza Północnego i Danii, na zachód od tzw. linii Teisseyre'a - Tornquista oraz na północ od granicy alpidów.

Alpidy, łańcuchy górskie powstałe wskutek ruchów górotwórczych zwanych orogenezą alpejską. Rozróżnia się 2 wielkie, połączone ze sobą strefy alpidów: strefę śródziemnomorsko-himalajską, ciągnącą się od Oceanu Atlantyckiego przez Europę i Azję do Półwyspu Indochińskiego (m.in. Atlas, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie, Bałkany, Krym, Kaukaz, Hindukusz, Pamir, Himalaje); na półkuli zachodniej do strefy tej należą Wielkie i Małe Antyle oraz góry Wenezueli; strefę pacyficzną, otaczającą pierścieniem Ocean Spokojny (m.in. góry Kamczatki, Sachalinu, Wysp Japońskich, Tajwanu, Filipin, Archipelagu Malajskiego, południowej Alaski oraz Kordyliery i Andy). Alpidy są młodymi górami fałdowymi, odznaczają się dużymi wysokościami względnymi i bezwzględnymi; większość łańcuchów ma budowę płaszczowinową, przy czym we wszystkich typach płaszczowin masy skalne są przesunięte poziomo na wiele km; tworzeniu się alpidów towarzyszyły: silny wulkanizm (np. czynne do dziś wulkany zachodniego wybrzeża Oceanu Spokojnego) oraz znaczna aktywność sejsmiczna (trwająca do dziś, np. w Andach).

Pasmo alpidów europejskich obejmuje całą niemal Europę Południową i na zachodzie łączy się z Alpidami Afryki Północnej - górami Atlasu.

Alpy Europy graniczą na północy z pasmem waryscyjskim Europy Zachodniej, na północnym wschodzie z platformą wschodnioeuropejską, a na południu z platformą afrykańską.

Struktury alpejskie powstały na miejscu geosynkliny, której pozostałością jest Morze Śródziemne.

Osady obejmują utwory od najniższego paleozoiku do trzeciorzędu.

Główne ruchy orogeniczne nastąpiły w trzeciorzędzie i były poprzedzone fazami staro- i młodokimeryjską oraz kilkakrotnymi ruchami tektonicznymi w kredzie.

Obszar fałdowań alpejskich Europy cechuje się obecnością wysokich łańcuchów górskich, o urozmaiconej rzeźbie, zbudowanych głównie ze sfałdowanych osadów mezozoicznych i paleogeńskich.

Pomiędzy łańcuchami występują tereny nizinne, pokryte niezaburzonymi tektonicznie osadami głównie młodszego trzeciorzędu i czwartorzędu dużej miąższości.

Pod względem budowy pasmo Alpidów europejskich jest bardzo zróżnicowane. Łańcuchy górskie mają różne kierunki. Przyczyną tego było prawdopodobnie występowanie na tym obszarze szeregu bloków utworzonych ze struktur starszych, przeważnie waryscyjskich. Dziś leżą one często na znacznych głębokościach i przykryte są osadami molasowymi trzeciorzędowymi. W czasie fałdowań bloki te odegrały rolę kratogenów wpływających na rozwój pasm fałdowych. Bloki te miały również duże znaczenie w czasie procesów sedymentacyjnych w geosynklinie, gdyż zdecydowały o rozkładzie facji i miąższości osadów.

Aplidy europejskie odznaczają się budową płaszczowinową. Procesy tektoniczne spowodowały, że obecna szerokość łańcuchów górskich jest znacznie mniejsza niż szerokość pierwotnych basenów sedymentacyjnych.

Wergencja fałdów i nasunięć skierowana jest albo na północ albo na południe, a w niektórych orogenezach na północ i na południe.

W dynarydach kierunki nasunięć są zachodnie, a w Apeninach wschodnie.

W obrębie Alpidów europejskich wyróżnia się następujące struktury o różnej budowie i rozwoju:

Struktury prekambryjskie i paleozoiczne, które tworzą masywy międzygórskie. Są one bądź przykryte przez osady molasowe i leżą na dużej głębokości, bądź są podniesione na znaczną wysokość nad poziom morza.

Struktury alpejskie - łańcuchy górskie powstałe w końcowym etapie rozwoju geosynkliny alpejskiej i utworzone głównie z osadów mezozoiku i paleogenu.

Struktury neogeńskie - rowy i zapadliska śródgórskie oraz zapadliska przedgórskie, wypełnione osadami detrytycznymi, często zawierającymi przewarstwienia skał wulkanicznych lub tufów, powstałe w końcowym etapie rozwoju Alpidów w okresie wypiętrzania się orogenów.

Pasmo Alpidów europejskich dzieli się na:

  • Alpdy Zachodnie, obejmujące Pireneje i Góry Betyckie. Zalicza się do tego obszaru również leżącą pomiędzy Pirenejami i Górami Betyckimi Mesetę Iberyjską i masyw korsykański;
  • Alpdy środkowe obejmujące Alpy i Apeniny;
  • Karpaty, które tworzą osobny łańcuch górski, na zachodzie łączący się ze strukturami Alp Wschodnich, a na południu z Bałkanami;
  • Alpidy Bałkański, w skład których wchodzą Dynarydy i Hellenidy oraz Bałkany, a także leżący między tymi górotworami masyw rodopski.

Alpy charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa. W Alpach Zachodnich rozróżnia się zewnętrzną strefę płaszczowinową - helwecką (osady mezozoiku i paleogenu, miejscami jako flisz, z masywami krystalicznymi Pelvoux, Mont Blanc, Święty Gothard) i wewnętrzną strefę płaszczowinową - pennińską (łupki krystaliczne mezozoiku). W Alpach Wschodnich (strefa austriacka) rozróżnia się część osiową (mezozoiczne skały magmowe i metamorficzne) i obrzeżające ją od północy i południa strefy płaszczowinowe (dolomity i wapienie). Od północy i południa przylegają do Alp zapadliska przedgórskie wypełnione trzeciorzędową molasą (zlepieńce, piaskowce, iły).

Źródło: www.biotop.umcs.lublin.pl

Rozmieszczenie pokładów bogactw mineralnych jest ściśle związane z budową geologiczną obszaru Europy. Na obszarach Mezoeuropy znajdują się największe złoża węgla kamiennego, pochodzące z górnego karbonu. Zaliczają się do nich złoża: Belgii, Francji, Niemiec, Polski, Rosji, Ukrainy, Wielkiej Brytanii. W skałach porowatych, pochodzących z różnych okresów geologicznych, spotyka się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Ropa naftowa występuje ponadto w skałach pociętych uskokami bądź towarzyszy wysadom solnym. Do największych w Europie obszarów roponośnych zalicza się: obszary między Wołgą a Uralem, okolice Hanoweru, północne Włochy, Podkarpacie, Wyżynę Nadwołżańską, wybrzeża i dno Morza Północnego.

Najwartościowsze rudy żelaza najczęściej związane są ze skałami metamorficznymi. Do złóż tego typu należą eksploatowane w rejonie Kurska i Krzywego Rogu magnetyty, rudy tytano - magnetytowe i magnetytowo-apatytowe, występujące w Szwecji, w okolicach Kiruny i Ruotivaary.

Największe złoża osadowe, zawierające limonit, szamozyt, turyngit, syderyt i hematyt, spotyka się w Lotaryngii i na półwyspie Kercz. W Polsce eksploatowano pokłady limonitów i syderytów w okolicach Częstochowy i Kielc. Z metali nieżelaznych najbardziej rozpowszechnione są rudy cynku i ołowiu, których największe pokłady występują w Górach Betyckich, Górach Kantabryjskich, Sierra Morena. Boksyty wydobywa się we Francji, na Węgrzech i w Chorwacji.

Największe złoża miedzi występują w Niemczech, Polsce, Jugosławii. W Rosji, na Uralu wydobywa się znaczne ilości różnorodnych bogactw naturalnych, m.in. rudy chromu, manganu, miedzi, niklu, platyny, złota. Na obszarze Europy występują ponadto większe złoża siarki, fosforytów, soli potasowych.

Źródło:www.portalwiedzy.onet.pl

Ukształtowanie terenu kontynentu europejskiego.

Obecna rzeźba Europy jest wynikiem oddziaływania czynników endogenicznych (fałdowania, ruchy epejrogeniczne, działalność wulkaniczna i sejsmiczna) oraz egzogenicznych (działalność atmosfery, wód powierzchniowych, promieniowania słonecznego).

Wskutek oddziaływań endogenicznych (wewnętrznych) powstały łańcuchy górskie, góry zrębowe, zapadliska tektoniczne, które podlegały różnym formom wietrzenia. Materiał zwietrzelinowy wypełniał zagłębienia wklęsłych form rzeźby, niwelując powierzchnię terenu.

Średnia wysokość Europy jest najniższa spośród wszystkich kontynentów i wynosi 292 m n.p.m. Najwyżej położonym punktem jest alpejski szczyt Mont Blanc (4807 m n.p.m.), najniżej natomiast - depresja nadkaspijska (28 m p.p.m.).

Charakterystyczną cechą rzeźby Europy jest znaczny udział terenów nizinnych. Poniżej poziomu morza położone jest 1,4% ogółu powierzchni kontynentu, na obszary o wysokości 0-300 m n.p.m. przypada 73,7%. Tereny wzniesione na wysokość 300-500 m n.p.m. zajmują 9,3%, 500-1000 m n.p.m. - 10,4%, powyżej 1000 m n.p.m. - 5,1%.

W ukształtowaniu powierzchni zaznacza się bardzo wyraźny kontrast między Europą Zachodnią i Europą Wschodnią. Wschodnia część kontynentu ma zdecydowanie nizinny charakter i dość jednostajne ukształtowanie powierzchni. Zachodnią część charakteryzuje znaczna zmienność form rzeźby, naprzemianlegle występowanie pasm górskich i nizin na stosunkowo niewielkim obszarze.

Północ Europy zajmują stare Góry Skandynawskie o masywnej i zwartej rzeźbie. W środkowej części Europy dominującą formą krajobrazu są wyżyny i średnie góry, porozdzielane kotlinami i nizinami. Południe Europy zajmują osiągające znaczne wysokości młode góry, wypiętrzone w orogenezie alpejskiej, o bogatej i zróżnicowanej rzeźbie.

Źródło: www.portalwiedzy.onet.pl/encyklopedia