Powstanie Bałtyku.
Patrząc na obraz całej Ziemi Bałtyk to zaledwie mała niebieska plama. Uwzględniając przeszłość geologiczną powstał niedawno. Jego rozwój był nieodłącznie związany z topnieniem lądolodu w czwartorzędzie Wyróżniamy fazy tego rozwoju Bałtyku, a każda z nich cechowała się zmiennym klimatem.
* Jezioro Lodowe (14050 - 10805)Stopniowo topniał lądolód i powstawały jeziora , które potem złączyły się w duże jedno -lodowe , które miało czasowe połączenie z M. Północnym. Poziom tegoż jeziora Bałtyckiego był niższy jak teraz o około 55 do 60 metrów.
* Morze Yoldia (10805 - 9550)to ma związek z mięczakiem- Yoldia portlandia arctica. Poziom wód morskich mniejszy niż teraz(średnio 40 - 50 m).
* Jezioro Ancylusowe (9550 - 7750)to ma związek z mięczakiem- Ancylus fluviatilis. Poziom wód morskich nieco wyższy niż w Morzu Yoldiowym(. 30 metrów)., ale mniej niż teraz.
* Morze Litorynowe (7750 - 3750)to ma związek z mięczakiem- Littorina littorea. Poziom wód jak obecnie czasem więcej o 3 metry. Jest bezpośrednie połączenie z M. Północnym poprzez liczne Cieśniny Duńskie.
* Limnea (3750 - 2250)to od mięczaka -Lymnea ovata. Również obecny etap w rozwoju tego morza. Kształtuje się linia brzegowa (i tak np. klify i mierzeje oraz delty rzek).
Sama nazwa Bałtyk wywodzi się od słowiańskiego wyrażenia -blato, co znaczy słona woda w dużej ilości. Obecnie Bałtyk jest modelowany przez ruchy epejrogeniczne.
Obecny Bałtyk, powstały 2 tys. lat wstecz, ciągnie się na przestrzeni około 1300 km (54stopni N - 65stopni N). A zajmuje obszar 415,3 tys. km2, razem z cieśniną -Kattegat.
Bałtyk to morze śródziemne w północnej części kontynentu europejskiego. Jest ono otoczone przez Półwysep Skandynawski oraz brzegi środkowej Europy i wschodniej ,pozostając w połączeniu z Wszechoceanem przez liczne ale wąskie cieśniny Danii: cieśninę Sund, oraz Mały i Wielki Bełt, także Kattegat i tymiż wodami Kattegatu oraz tzw. Skagerraku (nazwa pochodzi od trasy Skagen aż do Marstrand). Uwzględniając badania prowadzone przez Międzynarodowe Biuro Hydrograficzne w Księstwie Monaco z roku(1953) , to właśnie terytorium Morza Bałtyckiego zostało ograniczone tylko do linii biegnącej poprzez południowe krańce cieśnin: Sund z Wielkim i Małym Bełtem( cieśniny). Zazwyczaj jako granicę zachodnią Morza Bałtyckiego uznaje się progi w innych cieśninach Danii, a więc: Darsser (o głębokości około 15 metrów) w cieśninie Wielki Bełt, i Drogen (o głębokości około 7metrów) to cieśnina Sund.
Bałtyk to małe morze, jego powierzchnia stanowi około 400 tys. km2.a średnia głębokość to mniej więcej 55 metrów (natomiast głębokość maksymalna to 460 metrów), co pozwala wyliczyć objętość na około 20 tys. km3. Małe połączenie morza z otwartym oceanem, stosunkowo mała średnia głębokość, oraz wydłużony kształt morza sprawiają iż jest ono specyficzne i wymaga szczegółowej analizy.
Ukształtowanie dna Morza Bałtyckiego.
Badając topografię współczesnego Morza bałtyckiego należy zauważyć iż jest ono następstwem kilku procesów i oddziałujących czynników, które to były ściśle powiązane ze zlodowaceniem.
Do tych czynników zaliczamy:
* Proces cofanie się lądolodu, inaczej ujmując po prostu powolne topnienie lodowca, który znajdował się w Skandynawii. Dlatego też wyzwalały się duże masy wód, które następnie spływały rzekami na przedpolu lądolodu w kierunku na południe oraz na zachód, wypełniając liczne zagłębienia terenu.
* Niszcząca (inaczej można powiedzieć- żłobiąca) rola lądolodu, jest zachowana w postaci głębokich podłużnych zagłębień zwanych rynnami , to objęło cały obszar Bałtyku.
* Duży nacisk masy lodu wywołał częściowe pogrążanie skorupy Ziemi w plastycznym podłożu( ruchy pionowe). Czego było przedostanie się wód oceanicznych z otwartego zbiornika- Wszechoceanu od strony zachodniej. Kiedy lądolód ponownie zaczął topnieć a teren Skandynawii był pod znacznie mniejszym ciśnieniem, to jego równowaga izostatyczna była zachwiana a nastąpił ruch bardzo powolny , stopniowy w kierunku odwrotnym, taki ruch odbywa się do dziś.
* Topnienie lodowców na całym terenie półkuli północnej oraz powstawanie dużych mas wody, sprawiło tzw. transgresję morza , czyli wdzieranie wód morskich w głąb lądu .
Uwzględniając topograficzne dane, bardzo dobrze ukształtowaną linie brzegową, występowanie wielu wysp a także bogatą rzeźbę dna Bałtyku, można tutaj wyznaczyć trzy akweny inaczej(baseny): tzw. południowy czyli Basen Bornholmski, basen środkowy czyli Basen Gotlandzki oraz basen północny inaczej Basen Botnicki.
I tak Basen Bornholmski ma Głębię Arkońską, której głębokość wynosi ponad 50 metrów, a jej zasięg rozciąga się do wyspy Bornholm, inna nieco rozleglejsza oraz głębsza to Głębia Bornholmska, a jej maksymalne zagłębieniu wynosi 105 m, występuje ona na wschód od Bornholmu. Od kierunku północnego łączy głębie tzw. Rynna Bornholmska, znajdująca się pomiędzy Bornholmem i wybrzeżem Szwecji. Rynny są bardzo charakterystycznym elementem w topografii dna Morza Bałtyckiego, a są to podłużne zagłębienia łączące ze sobą rozległe głębie morskie.
Z kolei Basen Gotlandzki to bardzo rozległy i głęboki akwen, mający południkowy przebiegu, jego zasięg obejmuje rejon do Wysp Alandzkich oraz tzw. szkier fiński, oddzielający basen od Akwenu Botnickiego. Rozległa Głębia posiada maksymalne zagłębieniu, które wynosi 250 m, znajduje się na wschód wyspy Gotlandia, oraz troszeczkę na północny-zachód; pomiędzy Gotlandią a stolicą Szwecji-Sztokholmem jest największa głębia Bałtyku czyli tzw. Jama Landsort (na głębokości 459 m). Południowy rejonie Akwenu Gotlandzkiego to tzw. Głębia Gdańska ( głębokość 113 metrów), która jest złączona z omawianą już Głębią Bornholmską tzw. Rynną Słupską( od miasta Słupsk).
Dwa wymienione baseny mają rozległy zasięg natomiast obszar Bałtyku właściwego tworzy tzw. Basen Botnicki który można nazwać wielką zatoką, podzieloną wypiętrzeniem skalnym dna morskiego, które średnio wynosi 30 do 50 metrów poniżej powierzchni wody; ma on na 2 rejony: rejon południowy, dużo głębszy, o maksymalnej głębokości do 294 metrów( inaczej jest to Morze Botnickie) oraz rejon północny czyli Zatokę Botnicką, gdzie maksymalne głębokości sięgają 140 metrów.
Głębie rynny są bardzo szczególnie znane w topografii dna morskiego, i razem z licznymi wyniesionymi (inaczej ławicami)np. (Odrzana a jej minimalne głębokości to 6 metrów czy Orla tu głębokości sięgają około 5 m, Słupska 8 metrów i wreszcie Hobufg - głębokość 12 m czy środkowa 9 metrów) które są resztą moren, co udowadnia wpływy lodowca, wyraźnie ukazanych w rzeźbie Morza Bałtyckiego. Stąd przyrodnicza regionizacja wód morza wynika z polodowcowej rzeźby.
Zatoki Bałtyku też posiadają dno urozmaicone. Zatoka Fińska posiada głęboką rynnę (o średniej głębokości 100 metrów, a maksymalnej 123 metrów). Z kolei Zatoka Ryska to akwen płytki o średniej głębokości 23 metry a maksymalnej głębokości pośrodku akwenu dochodzi do62 m. Bałtyk Południowy ma jeszcze dodatkowo dwie małe zatoki, tzw. : Pomorską (tu głębokość największa sięga 15 metrów) oraz Gdańską (największa głębokość 116 metrów) które posiadają duże połączenie z Morzem Bałtyckim czy specyficzne zalewy przybałtyckie, które są płytkie ,ich głębokość sięga zaledwie kilka metrów, mają one sporą powierzchnię i wąskie połączenie z wodami Bałtyku, więc: Zalew Szczeciński, mający powierzchnię 678 km2 oraz Zalew Wiślany o powierzchni 838 km2 czy Zalew Kuroński o powierzchni1613 km2.
Morze Bałtyckie posiada dużo wysp, a największe wyspy to Fionia, wyspa Zelandia i Lolland oraz wyspa Falster czy inne , chociażby wyspa Bornholm i Rugia, czy Gotlandia i Olandia, oraz Sarema, Hiuma , dalej Wyspy Alandzkie czy małe wysepki Zatoki Botnickiej.
W topografii Bałtyku wydzielamy dwa podstawowe odróżniające się miedzy sobą warunkami hydrologicznymi partie przedzielone Wyspami Alandzkimi: i tak jest to część północna czyli Botnicka oraz część południowa a więc reszta Bałtyku. Kiedy płynący z wód Morza Północnego prąd płynie z kierunku zachodniego(od Głębi Arkońskiej) na wschód (do Głębi Bornholmskiej), i dalej poprzez Rynnę Słupską aż do tzw. Głębi Gotlandzkiej i Gdańskiej. Taki .podział morza ma duże znaczenie dla istniejących organizmów żywych w morzach.
Linia brzegowa Bałtyku.
Bałtyk ma różnorodne wybrzeże, są to:
* wybrzeże zalewowo- mierzejowe , które jest tworzone przez wody morskie, gdy tereny nisko leżące są w zasięgu oddziaływania fali.
* wybrzeże mierzejowe , tam gdzie tereny lądowe są nisko położone
* wybrzeże klifowe ,powstaje gdy fale morskie niszczą wysoki brzeg lądu , spotykamy np. na Wyspie Wolin, w okolicach Gdyni, Jastrzębiej Góry, czy wybrzeżu Estonii.
* wybrzeże fiordowo- szkierowe występuje na wybrzeżu Szwecji i Finlandii.
Spotykamy dużo zatok, min. zatoka Botnicka, Fińska, oraz Narewką, Ryską, czy Gdańska, bądź Pomorska
Czy Meklemburską, Liońską.
Ruchy wód morskich na Morzu.
Na Morzu Bałtyckim spotykamy także prądy morskie:
* powierzchniowy prąd wód słodkich (inaczej wody opadowej), który płynie w kierunku zachodnim,
* głębinowy prąd wód słonych, który przynosi bardzo słone wody morskie z basenu Morza Północnego,
* dryfy , które wywołują tzw. potok rumowisk skalnych, zazwyczaj jest to piasek i powstanie mierzei (ale na wybrzeżu południowym).
Brzegi Morza Bałtyckiego zostały wykształcone przez ruchy wód morskich, w zależności od budowy geologicznej terenu. I tak brzeg naszego Bałtyku dzielimy na 2 główne rodzaje:
* klifowy tam gdzie wody morza zbliżają się do wysoczyzn morenowych (z dominacją glin oraz głazów);
* wydmowy (jest niski oraz piaszczysty) tam gdzie są niskie tereny pradolin, czasami zabagnione.
Polskie wybrzeże nazywamy mierzejowo - zalewowymi.
Na Bałtyku są słabe ruchy wody morskiej, ponieważ fala pływowa z Morza Północnego, dochodzi tylko do płytkich ( 11 - 50 metrów głębokości), cieśnin duńskich. Wysokość pływów morskich na morzu wynosi 40 cm w cieśninie Kattegat, ale już 10 cm ( Zatoka Kilońska) i w granicach 5 - 2 cm na południowym wybrzeżu Bałtyku. Jeśli idzie o fale spowodowane wiatrem to osiągają nawet d 3 m. Największe takie fale Bałtyku osiągały ( w czasie sztormów 9 metrów wysokości). Bałtyk to akwen burzliwy( to właśnie l4 .01. 1993 roku prom "Jan Heweliusz" zatonął, w tej tragedii zginęło 55 osób). Kolejna katastrofa miała miejsce 28 .01.1994 roku, prom "Estonia", zginęło aż 852 osoby).
Temperatura i zasolenie Bałtyku.
Bałtyk jest morzem chłodnym. Temperatura jest uzależniona od położenia-szerokości geograficznej, oraz od stopnia zasolenia wody (i tak woda słabo zasolona szybciej zamarza). Temperatura w wodach południowej części Bałtyku wynosi od 0°C (zima) do 18°C ( lato), natomiast średnio w zatokach aż +22°C. Powierzchniowe wody latem mają średnio temperaturę miedzy 15 a 23 stopnie, zimą natomiast poniżej 0 stopni. Wody Zatoki Botnickiej oraz Fińskiej zamarzają w zimie. Ale ostatnio zamarza tylko północna część. Jest to związane ze zmianami klimatycznymi, oraz ruchliwością morza, każdego roku płynie po jego wodach około 7000 statków, poza tym do Bałtyku dostają się liczne ciepłe wody z dużych miast (, dla przykładu na wybrzeżu bałtyckim leży aż 7 kilku milionowych konurbacji miejskich, zatem morze jest zanieczyszczone( substancje ropopochodne), dlatego woda również nie zamarza , do tego jeszcze człowiek wykorzystuje lodołamacze, nie pozwalając morzu zamarznąć. Uwzględniając trudną wymianę wód pomiędzy Morzem Bałtyckim i Atlantykiem a także dopływ wody słodkiej rzekami to powierzchniowe wody mają niskie zasolenie, wynosi ono średnio 7promila .Zasolenie wód jest większe gdy większa głębokość ( nawet 15 - 17 promili), dla przykładu zasolenie w dolnych częściach cieśnin duńskich mają około 20 promili, Głębi gdańskiej-to 13-14 promili, natomiast w Zatoce Botnickiej czy Fińskiej-między 5 a 8 promili. Zasolenie Bałtyku jest 5 razy mniejsze niż wszystkich wód oceanicznych, poza tym w klimacie chłodnym jest niższe parowanie.
Zasolenie Morza Bałtyckiego jest niskie, średnio wynosi 8 promili, a największe to 17 promili. Zasolenie jest uzależnione od:
* większe przy dnie morza
* wody , które wpływają licznymi rzekami do zbiornika morskiego wpływają na obniżenie zasolenia
* opady również powodują obniżenie zasolenia
* utrudniona i mała wymiana wód z otwartym oceanem obniża także stopień zasolenia.
*z kolei silne parowanie wody zwiększa zasolenie.
Zlewisko Morza Bałtyckiego.
Do krajów mających dostęp do Bałtyku to: Dania, Szwecja i Finlandia, oraz Estonia, Litwa czy Łotwa, także Rosja, czy Polska i Niemcy, a w zlewisku morza jeszcze dodatkowo: Norwegia, oraz Czechy czy Słowacja. Największe porty to:
* Polska - Gdynia, Gdańsk czy Szczecin
* Niemcy - Rostok i Kilonia
* Dania - Kopenhaga
* Szwecja - Sztokholm,
* Finlandia - Helsinki i Turku
* Estonia - Tallin
* Litwa - Kłajpeda i Lipawa
* Łotwa - Ryga
Zlewisko Morza Bałtyckiego wynosi 1,7 mln km2˛ czyli jest cztery razy większe od obszaru morza. Do Bałtyku uchodzi blisko 250 rzek, które dostarczają rocznie około 470 km2 wody, najwięcej dostarcza rzeka: Newa, Wisła, rzeka Dźwina, czy Niemen oraz Odra.
Tereny zlewiska Bałtyku zamieszkuje około100mln ludzi, tutaj lokalizuje się 20% światowych obrotów handlowych i 15% światowego przemysłu. Niekorzystnym skutkiem intensywnego postępu gospodarczego są liczne zanieczyszczenia transportowane rzekami. Najgroźniejsze źródło zanieczyszczeń to ścieki komunalne oraz ścieki przemysłowe , także liczne odpady wyrzucane ze statków, czy odwierty w dnie morza aby wydobyć ropę naftową.
Zanieczyszczenie morza:
Źródła zanieczyszczeń wód Bałtyku to:
* rzeki niosące liczne zanieczyszczenia poprzemysłowe
* ścieki komunalne oraz ścieki przemysłowe z miast położonych nad morzem
* produkty , które są wyrzucane przez liczne statki
* prowadzenie odwiertów w dnie morza
* statki- tankowce, które mają katastrofy
* występowanie portów rybackich
* rolnictwo
* ruch turystyczny
Rodzaje zanieczyszczeń morza to:
* związki soli azotu oraz związków fosforu
* liczne substancje toksyczne na przykład metale ciężkie, związki ropopochodne, substancje promieniotwórcze
* bakterie
Skutki zanieczyszczeń to:
* powstanie pustyni beztlenowej a więc te wszystkie związki organiczne , które dostają się do Bałtyku , mogą wpływać na użyźnianie środowiska morza. Konsekwencją tego jest udział biomasy, a jej duża ilość spada na dno morza, i tym samym ogranicza warunki tlenowe. To może doprowadzić do zaniku form życia a powstania obszarów tzw. beztlenowych.
* ginięcie fauny i flory morza
* maleje liczba łowisk i połowów
* utrata możliwości uprawiania turystyki i walorów zdrowotnych
Działania w ochronie wód Bałtyku:
* postanowienia Konwencji Gdańskiej 1973rok czyli ochrona ryb w Bałtyku.
* postanowienia Konwencji Helsińskiej 1974rok czyli ochrona organizmów środowiska morskiego.
* postanowienia Konwencji Helsińskiej 1992rok, czyli ochrona całej strefy brzegowej oraz podwodnej morza.
* liczne prace badawcze aby lepiej chronić wody
* opanowanie gospodarki komunalnej przez państwa mające dostęp do morza
Życie w Bałtyku:
*glony(a wśród nich: zielenice -taśma, ramienice, gałęzatka ,okrzemki i brunatnice- morszczyn pęcherzykowaty, a także sinice, krasnorosty, trawy morskie-tasiemnica)
*rośliny dna morskiego( takie jak: gałęzatki, morszczyn, czywidlik oraz trawa morska)
*organizmy ,które unoszą się w toni wodnej(wyróżniamy tutaj: skorupiaki i meduzy, także larwy ryb)
*zwierzęta żyjące i żerujące na dnie morza(takie jak: małże i skorupiaki, ślimaki czy wieloszczety)
*duże zwierzęta, które pływają w toni wody(przede wszystkim ryby(zaledwie 26 gatunków) oraz ssaki morskie -(mamy 4gatunki) , np. foka obrączkowa
* wśród ryb dominują: śledzie, szproty, makrele, łososie, dorsze i węgorze.
Turystyka.
To przede wszystkim żegluga, rocznie płynie po morzu 70 tysięcy statków Kanałem Kilońskim. Nad morzem są liczne ośrodki wypoczynkowe, przyciągające turystów.
Ogólne informacje o Bałtyku:
* powierzchnia : 415 266 km2
* objętość wody : 21 721 km2
* średnia głębokość : 52,3 m
* maksymalna głębokość :459 m (głębia Landsort)
* roczny dopływ wód słonych :720 km3
* roczny dopływ wód słodkich : 473 km3
* powierzchnia całej zlewni M. Bałtyku :1 721 233 km2
* przezroczystość wody od 6-15 metrów w Zatoce Gdańskiej aż do 19 metrów ( Bornholm)
* Granice Bałtyku biegnie Półwyspu Jutlandzkiego ( to przylądek Grenen) aż do Tjörn (Szwecja).
* Połączone jest z M. Północnym poprzez Cieśniny Duńskie: tzn. Wielki Bełt i Mały Bełt, Sund, oraz Kattegat czy Skagerrak.
