1. Podział geografii jako nauki

Istnieją dwa zasadnicze podziały geografii jako nauki. Pierwszy z nich dokonuje rozróżnienia na geografie ogólna oraz regionalną, natomiast drugi wyróżnia geografie fizyczną oraz geografie ekonomiczną. Geografia ogólna zajmuje się prawidłowościami w zróżnicowaniu powierzchni Ziemi oraz działalności człowieka; geografia regionalna skupia się na kompleksowej charakterystyce poszczególnych krain geograficznych, państw i innych jednostek

Geografia fizyczna zajmuje się charakterystyką i przestrzennym zróżnicowaniem poszczególnych elementów środowiska geograficznego (tj. budowy geologicznej, rzeźby terenu, gleb, stosunków wodnych, klimatu, szaty roślinnej, szaty zwierzęcej); geografia ekonomiczna skupia się na społecznej, gospodarczej i politycznej działalności człowieka

Działami geografii fizycznej są:

- hydrografia- zajmująca się opisem śródlądowych oraz ich badaniem

- oceanografia- dotycząca zbiorników morskich i oceanicznych

- meteorologia- jej przedmiotem zainteresowań są zjawiska i procesy kształtujące pogodę

- klimatologia- analizująca klimat kuli ziemskiej

- geomorfologia- zajmująca się opisem i analizą form występujących na powierzchni Ziemi oraz czynników i procesów, które tworzą te formy

- pedologia- analizująca powłokę glebową kuli ziemskiej

- biogeografia- zajmująca się przestrzennym rozmieszczeniem zwierząt oraz roślin

- paleografia- której zadaniem jest określenie warunków jakie panowały na kuli ziemskiej w odległej przeszłości geologicznej

- glacjologia- skupiająca się na badaniu stref polarnych oraz innych miejsc, w których występują bądź występowały lodowce i lądolody

- geografia matematyczna- nazywana również astronomiczną, badająca i opisująca między innymi ruchy Ziemi oraz następstwa tych ruchów

Działami geografii społeczno- ekonomicznej są:

- geografia ludności

- geografia osadnictwa

- geografia przemysłu

- geografia komunikacji

- geografia rolnictwa

- geografia usług

- gospodarka przestrzenna

2. Mapa- podstawowe narzędzie pracy geografa

Mapa według definicji Jana Flisa ("Słownik szkolny. Terminy geograficzne") jest obrazem, który prezentuje na płaszczyźnie powierzchnię Ziemi bądź jej część w określonym zmniejszeniu. Zachowane zostają zasady odwzorowania kartograficznego oraz użyte określone znaki umowne. Mapa posiada klika charakterystycznych cech:

- jest wykonana na płaszczyźnie

- odznacza się wymiernością, co oznacza, że wykonana została w ściśle określonej skali oraz z zachowaniem zasad odwzorowania

- do przedstawienia danego obszaru zastosowane zostały symboliczne znaki umowne

- obszar przedstawiony na mapie uległ procesowi generalizacji; polega on na wyborze i zamieszczeniu na mapie ważniejszych obiektów, a pominięciu mniej istotnych. Generalizacja uzależniona jest od przeznaczenia oraz rodzaju mapy

Istnieje bardzo wiele klasyfikacji map. Jedną z nich jest ich podział w zależności od zastosowanej skali. W związku z tym rozróżnia się następujące rodzaje map: Mapy dzielą się w zależności od prezentowanych treści oraz w zależności od skali, w jakiej zostały wykonane.

Podział map ze względu na skalę:

  1. wielkoskalowe- ich skala jest równa lub większa 1: 200 000. Określa się je również mianem topograficznych. Mapy wykonane w tej skali są bardzo szczegółowe, w związku z czym wykorzystuje się je do prezentacji zjawisk na niewielkim terytorium.
  2. średnioskalowe- czyli przeglądowo- topograficzne, są to mapy wykonane w skali od 1:200 000 do 1:1000 000

c. małoskalowe- nazywane też przeglądowymi; ich skala wynosi 1: 1000 000 lub mniej. Są najmniej szczegółowe spośród wszystkich map. Prezentowany przez nie obraz został w znacznej mierze zmodyfikowany w procesie generalizacji. Najlepiej nadają się do przedstawiania zjawisk o bardzo dużym zasięgu występowania.

Podział map ze względu na treść:

  1. ogólnogeograficzne- prezentują ogół zjawisk zachodzących na danym obszarze
  2. tematyczne- przedstawiają jedynie pewne wybrane treści kartograficznego zależności od przeznaczenia mapy. Są to między innymi mapy: geologiczne, geomorfologiczne, hydrologiczne, ludnościowe, rolnicze, komunikacyjne, urbanistyczne

Przy tworzeniu map niezwykle istotne jest zastosowanie graficznych metod prezentacji różnego rodzaju zjawisk. Metod tych jest wiele kartograficznego zależności od zagadnienia, które przedstawione ma zostać na mapie. Wyróżnia się następujące grupy metod:

- sygnaturowa- za pomocą sygnatur prezentuje się na mapie takie obiekty, których rozmiary nie pozwalają przedstawić ich kartograficznego skali mapy (są to obiekty zbyt małe). Istnieją dwie zasadnicze grupy sygnatur: punktowe oraz liniowe. Sygnatury punktowe mogą mieć charakter figur geometrycznych, obrazków oraz liter. Służą one między innymi do zaznaczania złóż surowców mineralnych, fabryk, lotnisk teatrów itp. Za pomocą sygnatur liniowych przedstawia się natomiast drogi, linię brzegową oraz inne zjawiska, które posiadają liniowy charakter

- kropkowa- polega na tym, że każdej kropce nadaje się określoną wartość. Metodę tą wykorzystuje się do prezentacji zjawisk masowych, takich jak choćby rozmieszczenie ludności na danym obszarze.

- wektorów (znaków ruchu)- ilustruje zjawiska o charakterze dynamicznym, takie jak: przemieszczanie się prądów morskich, migracje ludnościowe itp.

- izarytmiczna- polega na zastosowaniu szeregu linii; każdej linii przypisana jest konkretna wartość. Każda izolinia łączy punkty o jednakowej wartości. Wyróżnia się następujące rodzaje izolinii:

  • izohipsy (jednakowe wartości ciśnienia)
  • izobaty (jednakowe głębokości)
  • izotermy (jednakowe wartości temperatury)
  • izohiety (jednakowe wartości opadów)
  • izobary (jednakowe wartości ciśnienia atmosferycznego)
  • izohaliny (jednakowe wartości zasolenia)
  • izohele (jednakowe wartości usłonecznienia)

- powierzchniowa- stosowana jest do przedstawienia, że na dany obszar jest pod jakimś względem jednorodny. Może to być na przykład terytorium jednego państwa, przynależność danego obszaru do jednej strefy klimatycznej, dominację jednej grupy etnicznej

- zasięgów- za jej pomocą prezentuje się m. in. zasięg występowania określonego gatunku (np. buka) na określonym obszarze

- kartogramu- wykorzystywana jest do przedstawienia zróżnicowanej intensywności jakiegoś zjawiska z odniesieniem przestrzennym. Przykładem posłużyć może kartogram przedstawiający gęstość zaludnienia w poszczególnych województwach Polski

- kartodiagramu- podobna do poprzedniej metody, jednak różni się tym, że wartości prezentowane na mapach mają charakter bezwzględny (bez odniesienia do wielkości powierzchni). Za pomocą kartodiagramu zobrazować można na przykład liczbę ludności poszczególnych krajów europejskich

3. Podstawowe informacje o budowie Wszechświata

Na podstawie nowoczesnych metod badawczych oraz ustaleń teoretycznych udało się ustalić budowę Wszechświata. Obecnie wiadomo, że podstawowymi strukturami przestrzennymi są galaktyki, których liczba jest trudna do określenia; z pewnością istnieją miliardy galaktyk. Pod pojęciem galaktyki rozumie się układ gwiazd tworzących bardzo duże skupisko materii. Galaktyki budujące Wszechświat koncentrują niemal całość świecącej materii kosmicznej. Poza galaktykami znajduje się natomiast tzw. ciemna materia; gromadzi się w niej aż 90% całkowitej masy Wszechświata. Obecność tej materii udało się ustalić na podstawie ruchów jakie wykonują poszczególne galaktyki. W bardzo wielu przypadkach ruchów tych nie da się wytłumaczyć za pomocą grawitacyjnego oddziaływania obiektów widzialnych.

Galaktyki budujące Wszechświat nie tworzą jakiejś równomiernej struktury, lecz są rozmieszczone w taki sposób, że w jednych miejscach tworzą skupiska, w innych natomiast praktycznie nie występują. Takie galaktyczne skupisko określa się mianem gromady. W skład jednej gromady wchodzą tysiące galaktyk. Istnieją także jednostki nadrzędne wobec gromad- są nimi supergromady. Mają one kształt sieci; we włóknach tej sieci skupiają się galaktyki, zaś pomiędzy nimi znajdują się obszary ich pozbawione.

Każda Galaktyka ma pewną określoną strukturę przestrzenną. Wyróżnia się cztery podstawowe elementy wchodzące w skład galaktyki. Elementami tymi są: jądro, centralna wypukłość, dysk galaktyczny oraz halo galaktyczne. Najmniejszą powierzchnię posiada jądro, jednak mimo niewielkich rozmiarów skupia ono znaczną ilość energii, która cały czas emitowana jest w przestrzeń kosmiczną. W bezpośrednim sąsiedztwie jądra znajduje się centralna wypukłość, część galaktyki zbudowana ze zgrupowania gwiazd, które układają się w charakterystyczną kulę. W otoczeniu centralnej wypukłości, lecz w pewnym od niej oddaleniu rozciąga się pas określany mianem dysku galaktycznego; skupia on młode gwiazdy, a resztę jego przestrzeni wypełniają gazy oraz pyły. Wreszcie najbardziej zewnętrzną strukturą galaktyki jest halo galaktyczne, w którym znajdują się gromady gwiazd, jednak w dość znacznym rozproszeniu. Dodatkowo trzeba pamiętać, że w skład każdej galaktyki wchodzi również wspominana ciemna materia, która pozostaje niewidoczna, jednak stanowi zdecydowaną większość masy całej galaktyki. Galaktyka, w której znajduje się Układ Słoneczny nazywa się Drogą Mleczną; jest to galaktyka spiralna. Układ Słoneczny zlokalizowany jest w dość znacznym oddaleniu od centrum układu; od jądra galaktycznego dzieli go mniej więcej 30 000 lat świetlnych.

Budowa Układu Słonecznego

Układ Słoneczny tworzony jest przez Słońce, planety (Merkury, Wenus, Ziemię, Marsa, Jowisza, Saturna, Urana, Neptuna i Plutona), księżyce tych planet, pierścienie, planetoidy, komety, meteoroidy, wreszcie gaz i pył międzyplanetarny. Oprócz tego w układzie Słonecznym znajduje się coraz więcej obiektów sztucznych wprowadzanych przez człowieka dla potrzeb nauki. Oprócz naturalnych satelitów czyli księżyców, po Układzie krążą również satelity sztuczne. Przykładem takiego sztucznego satelity jest sonda Magellan, która krąży wokół planety Wenus. Wszystkie elementy znajdujące się w Układzie Słonecznym wzajemnie na siebie oddziałują wskutek istnienia sił grawitacji. Całość otoczona jest przez obłok Oorta, który zamyka składniki Układu niczym w kuli. Pod względem masy zdecydowanie dominuje Słońce, stanowi ono 99,9% masy całości Układu Słonecznego.

Każda z planet otoczona jest strefą gazową nazywaną atmosferą. Skład poszczególnych atmosfer jest różny, choć wszystkie one powstały na samym początku, kiedy formował się Układ Słoneczny. Zawartość poszczególnych gazów w atmosferze zależy od wielu czynników, między innymi od związków chemicznych, które na samym początku wchodziły w skład planety, oddalenia od Słońca, masy samej planety.

Atmosfera ziemska jest wyjątkowa z tego względu, że zawiera tlen, dzięki któremu możliwe jest funkcjonowanie organizmów zwierzęcych oraz człowieka.

Planety wchodzące w skład Układu Słonecznego dzieli się na ziemiopodobne i jowiszowe, przy czym Pluton jest niejako wyłączony z tej klasyfikacji.

Pod pojęciem planet ziemiopodobnych rozumie się cztery planety położone najbliżej Słońca; są nimi: Merkury, Wenus, Ziemia i Mars. Odznaczają się one pewnymi cechami wspólnymi, które pozwalają łączyć je w jedną grupę. Przede wszystkim posiadają one dużą gęstość wynoszącą 4-5g/cm3, a nawet więcej. Ich rozmiary zbliżone są do rozmiarów Ziemi, zaś powierzchnia tych planet ma postać twardej skorupy o stałym stanie skupienia. Kształt wszystkich planet z tej grupy jest niemal kulisty; jedynie Ziemia wykazuje pewne odstępstwo, ma ona kształt geoidy- geometrycznej bryły, której powierzchnia w każdym miejscu jest prostopadła do lokalnego pionu. Specyficzne dla Ziemi jest także istnienie rozległego pola magnetycznego, które otacza planetę. W przypadku Merkurego, Wenus i Marsa magnetosfera jest bardzo nikła, praktycznie nie występuje. Dwie najbliższe Słońcu planety nie posiadają naturalnych satelitów, Ziemia posiada jednego, zaś Mars dwa. Ze względu na fakt, że planety z tej grupy znajdują się stosunkowo blisko Ziemi ich obserwacji dokonywano już w czasach starożytnych.

Na grupę planet jowiszowych składają się cztery kolejne planety Układu Słonecznego, to jest: Jowisz, Saturn, Uran oraz Neptun. Najważniejsza cechą odróżniającą ich od planet ziemiopodobnych są ich rozmiary; wszystkie one są bardzo duże, a przy tym o mają niewielką gęstość (w granicach 0,7 - 1,64g/cm3). Każda planeta grupy przesłonięta jest rozbudowanymi chmurami, które tworzą tzw. strefy oraz pasy układające się równoleżnikowo. Strefy tworzą chmury jaśniejsze, które wykazują tendencje wznoszące, natomiast pasy zbudowane są z chmur ciemniejszych, znajdujących się niżej. Obecność tego typu równoleżnikowych pasów jest wynikiem bardzo szybkiego ruchu jakie wykonują planety jowiszowe wokół własnej osi. Wnętrza planet z tej grupy są bardzo rozgrzane i dlatego planety emitują znaczne ilości energii- więcej niż przyjmują od Słońca. W atmosferze niektórych planet istnieją potężne wiry, które obserwować można jako mniej lub bardziej rozległe plamy na ich powierzchni. Niektóre maja nawet swoje nazwy, np. Wielka Czerwona Plama na Jowiszu, Ciemna Plama na Neptunie. W przeciwieństwie do planet poprzedniej grupy ich kształty odbiegają od kulistego, co jest wynikiem znacznego spłaszczenia na biegunach; jest to efektem bardzo szybkiego ruchu wirowego, który wykonują. Podobnie jak Ziemia planety jowiszowe wyposażone są w bardzo silne pole magnetyczne oraz rozległe magnetosfery. Wokół planet, a zwłaszcza wokół Saturna występują układy pierścieni, które w przypadku tego ostatniego widoczne są także z Ziemi. Dwie planety z grupy jowiszowych- Jowisz i Saturn znane były starożytnym; Uran odkryty został w wieku XVIII, zaś Neptun w XIX.

Pluton potraktować należy zupełnie odrębnie. Jeszcze do niedawno świat nauki traktował go jako planetę; dziś nie jest to już pewne, a nawet można powiedzieć, że raczej wątpliwe. Do jego odkrycia doszło stosunkowo niedawno, bo w roku 1930. Jest to obiekt bardzo różniący się zarówno od planet ziemiopodobnych jak i jowiszowych. Odznacza się on, podobnie jak jowiszowe, niewielkim ciężarem właściwym, jednak w przeciwieństwie do nich jego powierzchnia jest twarda i niewielka. W dodatku od innych planet Układu Słonecznego odróżnia go bardzo nietypowa orbita, po której krąży wokół Słońca- bardzo wydłużona i silnie nachylona do płaszczyzny ekliptyki. Astronomowie coraz bardziej skłonni są wyłączyć Pluton z grupy planet Układu Słonecznego i uznać go za obiekt będący jednym z elementów tzw. pasa Kuipera- pasa skupiającego planetoidy lodowe, który rozciąga się na obrzeżach Układu. Pas ten jest drugim skupiskiem planetoid; pierwszy rozdziela planety ziemiopodobne od jowiszowych.

Planetoidy są niewielkimi ciałami niebieskimi; w pasie pomiędzy Marsem a Jowiszem mają budowę skalistą, zaś za orbitą Neptuna przyjmują postać lodowych. Choć przez szereg lat nie wzbudzały one zainteresowania naukowców obecnie traktuje się je jako bardzo interesujące dla poznania dziejów Układu słonecznego, a zwłaszcza ich początków. Orbity planetoid są bardzo różne, niektóre poruszają się po torach bardzo wydłużonych, inne wykonują drogę niemal identyczną jak Jowisz, jeszcze inne zbliżają się i oddalają od sąsiednich planet.

Komety są kolejną grupą ciał niebieskich wchodzących w skład Układu Słonecznego. Mają one budowę mieszaną lodowo- pyłową. Elementem, który pozwala łatwo odróżnić komety od innych obiektów na niebie są warkocze. Do ich powstania dochodzi wówczas gdy kometa zbliża się do Słońca. Pod wpływem wiatru słonecznego dochodzi do utworzenia warkocza gazowego oraz drugiego- pyłowego. Regułą jest, że warkocz pyłowy zawsze zwrócony przeciwnie do Słońca.

4. Planeta Ziemia

Wymiary Ziemi:

    • promień równikowy: 6378,14 km
    • promień biegunowy: 6356,75 km (a zatem różnica pomiędzy tymi promieniami wynosi około 21km, co świadczy o spłaszczeniu Ziemi przy biegunach)
    • obwód równika: 40075 km
    • powierzchnia Ziemi: 510mln km2
    • objętość Ziemi: 1083mld km3

Do określania położenia określonego punktu na kuli ziemskiej wykorzystuje się współrzędne geograficzne. Pod pojęciem współrzędnych geograficznych rozumie się wartości, które określają lokalizację punktu na powierzchni kuli ziemskiej. Położenie to określone jest za pomocą dwóch wartości: długości oraz szerokości geograficznej.

Długość geograficzna to kąt zawarty pomiędzy półpłaszczyzną południka początkowego i południka przechodzącego przez określony punkt na powierzchni Ziemi (Jan Flis: "Szkolny słownik. Terminy geograficzne"). Pomiarów długości geograficznej dokonuje się na wschód i zachód od południka Greenwich, aż do 180 stopni. Ustanowienie południka przechodzącego przez Greenwich za południk 0 stopni nastąpiło w roku 1911 decyzją Międzynarodowej Unii Geograficznej.

Szerokość geograficzna określana dla uproszczonego kulistego kształtu Ziemi, to kąt zawarty między płaszczyzną równika a promieniem ziemskim, przechodzącym przez określony punkt na powierzchni Ziemi (Jan Flis: "Szkolny słownik. Terminy geograficzne"). W geografii przyjęło się określać tą szerokości na północ bądź na południe od równika. Może ona wynosić od 0 do 90 stopni N lub S.

Znając współrzędne geograficzne skrajnych punktów jakiegoś obszaru można policzyć jego rozciągłość. Rozciągłość południkowa określana jest jako różnica szerokości geograficznej tychże punktów. Rozciągłość równoleżnikowa obliczana jest natomiast przez odjęcie wartości określających długość geograficzną.

Ruch obrotowy Ziemi

Ziemia podobnie jak inne ciała Układy Słonecznego znajduje się w nieustannym ruchu. Jednym z ruchów jakim podlega Ziemia jest ten jaki wykonuje ona wokół własnej osi. Czas pełnego obrotu planety wokół swej osi określany jest jako doba gwiazdowa; w przypadku Ziemi jej długość wynosi 23 godziny, 56 minut, 4 sekundy. Obrót Ziemi następuje z zachodu w kierunku wschodnim, dzięki czemu pozorna wędrówka Słońca po sklepieniu niebieskim obserwowana z Ziemi odbywa się ze wschodu na zachód (Słońce rano pojawia się na horyzoncie na wschodzie, a wieczorem niknie na zachodzie).

Ruch wirowy Ziemi potwierdzony jest następującymi dowodami:

    • ciała swobodnie spadające zawsze odchylają się w kierunku wschodnim
    • oddziaływanie siły Coriolisa
    • odchylenie poruszających się ciał

Wymienione dowody są jednocześnie bezpośrednimi następstwami ruchu wirowego. Innymi konsekwencjami jego istnienia są: występowanie zjawiska dnia i nocy, widomy ruch ciał niebieskich po sklepieniu niebieskim, spłaszczenie biegunowe (promień biegunowy jest krótszy od równikowego o około 21km), odchylenie pasatów (w prawo na półkuli północnej, zaś w lewo na południowej). Prędkość ruchu wirowego Ziemi uzależniona jest od szerokości geograficznej; maksymalna jest ona na równiku gdzie wynosi aż 1666,7km/h. Wraz z oddalaniem się od równika systematycznie ona maleje, a na biegunach jest równa zero.

Ruch obiegowy Ziemi

Ruch obiegowy nazywany także orbitalnym oznacza wędrówkę Ziemi wokół Słońca. Podobnie jak w przypadku wirowego charakteryzuje on wszystkie planety Układu Słonecznego. Ziemia okrążając Słońce nie porusza się po okręgu, lecz po elipsie. Na pokonanie całej drogi potrzeba Ziemi dokładnie1 rok. Dystans dzielący Ziemię od Słońca wynosi 150mln km, przy czym z racji wspominanego już eliptycznego kształtu drogi wokół Słońca mówi się o punktach bardziej i mniej oddalonych od gwiazdy naszego układu. Maksymalna odległość Ziemia- Słońce wynosi 152mln km, zaś minimalna 149km. Najważniejsza konsekwencją występowania ruchu obiegowego jest występowanie pór roku. Z kolei za dowody istnienia tego ruchu uznaje się: abberację światła oraz zmianę położenia bliskiej Ziemi gwiazdy na sferze niebieskiej w różnych porach roku (paralaksa). Pory roku na półkuli północnej i południowej są wobec siebie przesunięte o pół roku. Poniżej podane zostały daty rozpoczęcia i zakończenia wszystkich pór roku na półkuli północnej:

    • wiosna: 21. 03 - 22. 06
    • lato: 22. 06 - 23. 09
    • jesień: 23. 09 - 22. 12
    • zima 22. 12 - 21. 03

Słońce świeci w zenicie jedynie w strefie międzyzwrotnikowej, z tym że na równiku 2 razy w ciągu roku: 21. 03 i 23. 09, są to tzw. równonoc wiosenna i równonoc jesienna; wówczas obie półkule oświetlone są w takim samym stopniu. Na zwrotniku Raka świeci w zenicie 22. 06, a na zwrotniku Koziorożca: 22. 12 (przesilenie letnie i przesilenie zimowe).

Noc polarna na półkuli północnej występuje od 23. 09. - 22. 12 do 21. 03. - 22. 06, z tym że na biegunie trwa ona najdłużej, bo przez całe pół roku, a najkrócej (tylko jedną dobę) na kole podbiegunowym (dn. 22. 12 - 21. 03). Z kolei od 21. 03. - 22. 06 rozpoczyna się dzień polarny i na biegunie trwa aż do 23. 09. - 22. 12. Najkrócej występuje również na kole podbiegunowym- jeden dzień w roku: 22. 06. - 23. 09

Na półkuli południowej powyższe poszczególne daty przesunięte są o sześć miesięcy w stosunku do powyższych.

5. Księżyc- naturalny satelita Ziemi

Księżyc jest drugim co do jasności ciałem niebieskim oglądanym z Ziemi. Zawsze wzbudzał zainteresowanie człowieka, a jego wygląd był interpretowany już przez starożytnych i służył do określania jednostek czasu (miesięcy). Księżyc jest zarazem jedynym ciałem niebieskim poza Ziemią, na którym stanęła ludzka stopa. Kształt Księżyca jest niemal idealnie kulisty, jego średni promień wynosi 1738km, przy czym różnica pomiędzy promieniem równikowym a biegunowym jest minimalna i wynosi jedynie 0,5km. Na tle innych księżyców krążących w Układzie Słonecznych jego rozmiary są znaczne, jednak w porównaniu z Ziemią jest on aż 81 razy lżejszy od Ziemi i ma mniejszy ciężar właściwy (wynosi on dla Księżyca 3,34g/cm3, a dla Ziemi 5,52g/cm3). Ponadto ze względu na znacznie mniejsze przyspieszenie siły ciężkości na Księżycu, ciała znajdujące się na nim są aż sześciokrotnie lżejsze aniżeli na Ziemi.

Dystans dzielący Ziemię od jej naturalnego satelity jest niewielki jak na warunki kosmiczne i wynosi średnio 384 400km. Przy czym odległość ta zmienia się w ciągu roku; minimalnie wynosi ona 356 400km (perygeum) a maksymalnie 406 700km (apogeum).

Księżyc, podobnie jak Ziemia, wykonuje dwa rodzaje ruchów: obrotowy wokół własnej osi oraz obiegowy wokół Ziemi. Doba księżycowa, czyli okres w jakim księżyc dokona pełnego obrotu wokół własnej osi wynosi niewiele ponad 27 dób ziemskich. Z kolei obieg Księżyca dokoła Ziemi trwa niemal tyle samo, bo 27,3 doby. Ze względu na tą zbieżność z powierzchni Ziemi obserwować można zawsze tą samą stronę Księżyca; druga pozostaje niewidoczna.

Czas obiegu Księżyca wokół Ziemi określa się mianem miesiąca gwiazdowego czyli syderycznego. Oprócz niego wyróżnia się jeszcze miesiąc synodyczny. Trwa on nieco dłużej, bo 29,5 dnia i jest związany z fazami księżycowymi, których pełny miesięczny cykl określany jest mianem lunacji. Występowanie faz księżycowych jest następstwem zmian wzajemnych położeń Księżyca, Słońca oraz Ziemi. Pierwszą fazą Księżyca jest nów; w fazie tej tarcza księżycowa pozostaje niewidoczna z powierzchni Ziemi, gdyż Słońce oświetla wówczas jego przeciwległą stronę. Zaraz po nowiu Księżyc przybiera postać cienkiego sierpa, którego kształt stopniowo zmienia się w literę "D"- jest to pierwsza kwadra Księżyca. Z czasem na niebie zaznacza się coraz większa część Księżyca, aż staje się widoczna cała jego zwrócona w kierunku naszej planety połowa. Moment ten jest przeciwieństwem nowiu i określany jest jako pełnia. Po tej fazie ma miejsce stopniowe zmniejszanie się widocznej z Ziemi powierzchni księżycowej, aż osiągnie ona kształt litery "C"- wówczas mówi się o trzeciej kwadrze. Po jej wystąpieniu Księżyc niknie aż z powrotem staje się niewidoczny w fazie nowiu.

Przy omawianiu faz księżycowych warto wspomnieć też o zaćmieniach księżyca, które od czasu do czasu obserwowane są przez mieszkańców różnych części Ziemi. Do zaćmienia Księżyca dochodzi wówczas gdy znajdzie się on w obszarze cienia rzucanego przez Ziemię. Do zaistnienia tego zjawiska dochodzi jedynie w ściśle określonych warunkach. Zaćmienie Księżyca możliwe jest tylko wówczas gdy satelita ten znajduje się w fazie pełni. Jednak nie w czasie każdej pełni ma miejsce zjawisko zaćmienia, lecz jedynie wówczas gdy płaszczyzny Ziemi i Księżyca znajdą się bardzo blisko siebie lub gdy się pokryją.