wulkanizm

ogół zjawisk geologicznych związanych z wydobywaniem się lawy oraz towarzyszących jej substancji na powierzchnię Ziemi.

Oprócz lawy na powierzchnię wydobywają się gazy oraz elementy stałe. Mogą to być fragmenty skał o różnej wielkości: bomby wulkaniczne, lapille, piasek, pyły wulkaniczne. Noszą one nazwę materiału piroklastycznego. Osadzające się piaski i pyły po scementowaniu spoiwem krzemionkowym lub ilastym tworzą tufy wulkaniczne. Mogą one być podłożem bardzo żyznych gleb wulkanicznych. Gazy wydobywające się z wulkanu to mieszanina pary wodnej, dwutlenku i tlenku węgla, dwutlenku siarki i chlorowodoru.

W zależności od zawartości krzemionki (SiO₂) dzieli się lawy na kwaśne, obojętne i zasadowe. Lawy kwaśne są lepkie i w związku z tym tworzą bardziej strome stożki wulkaniczne. Lawy obojętne i zasadowe są bardziej płynne i tworzą rozległe tarcze wulkaniczne.

Lawa może wydostawać się na powierzchnię przez szczelinę (wypływ linearny, liniowy) lub komin wulkaniczny zakończony kraterem (wypływ centralny, punktowy).

Klasyczny wulkan składa się z ogniska magmy, komina zakończonego kraterem i stożka wulkanicznego.

Stożek wulkaniczny najczęściej zbudowany jest z naprzemianległych warstw zastygłej lawy i materiału piroklastycznego. Taka budowa możliwa jest wówczas, gdy każda erupcja wulkanu rozpoczyna się wyrzucaniem gazów i materiału piroklastycznego i kończy wylewem lawy.

Ze względu na rodzaj lawy, wygląd stożka i charakter działalności wyróżnia się następujące typy wulkanów:

• hawajski - są to wulkany tarczowe lub tarcze wulkaniczne. Wulkany takie określane są jako lawowe. Najczęściej jest to płynna lawa bazaltowa tworząca rozległy stożek wulkaniczny o łagodnych stokach;
• peleański - określany jako wulkan mieszany. Erupcja rozpoczyna się wyrzuceniem dużej ilości gazów i materiału piroklastycznego. Potem wypływa kwaśna lawa tworząca stromy stożek wulkaniczny. Nazwa pochodzi od wulkanu Mont Pelée na Martynice;
• wezuwiański - określany jako wulkan eksplozywny. Wyrzuca bardzo duże ilości materiału piroklastycznego, a wypływ lawy jest niewielki. Również buduje strome stożki wulkaniczne.

Ze względu na przejawianą aktywność wulkany dzieli się na:

• czynne - takie, które obecnie przejawiają swoją aktywność;
• drzemiące - takie, które były aktywne w czasach historycznych, lecz dzisiaj nie przejawiają aktywności;
• wygasłe - takie, które nie wybuchały w czasach historycznych, lecz na powierzchni są widoczne ślady ich działalności (stożki wulkaniczne).

Po ustaniu działalności wulkanicznej tworzą się na tych obszarach charakterystyczne formy terenu:

• kaldera - zagłębienie powstające w wyniku rozerwania stożka wulkanicznego lub zapadnięcia się obszaru nad opróżnionym ogniskiem wulkanicznym;
• nek wulkaniczny - wzniesienie o bardzo stromych stokach zbudowane z lawy zakrzepłej w kominie wulkanicznym. Stożek wulkaniczny ulega zniszczeniu przez zewnętrzne czynniki rzeźbotwórcze i pozostaje na powierzchni tylko lawa, która zastygła w dawnym kominie wulkanicznym;
• dajka - ślad lawy, która zastygła w szczelinach skalnych, a następnie została odsłonięta przez niszczące czynniki rzeźbotwórcze. Często przyjmuje formę murów wulkanicznych o grubości od kilku centymetrów do kilku kilometrów.

Rozmieszczenie wulkanów: Tereny aktywne wulkanicznie najczęściej znajdują się na obrzeżach płyt litosfery. W miejscu rozsuwania się płyt litosfery (najczęściej są to grzbiety oceaniczne) ma miejsce wulkanizm szczelinowy. Ze szczelin wypływa płynna lawa bazaltowa budująca dna oceaniczne.

Wulkany występują również w okolicach rowów oceanicznych. Są to miejsca, gdzie następuje kolizja płyt litosfery (podsuwanie się jednej płyty pod drugą). Wydobywająca się z nich lawa jest bardziej kwaśna (najczęściej andezytowa). Tworzy strome stożki wulkaniczne. Wokół Pacyfiku istnieje tzw. pas ogniowy, w obrębie którego występuje wiele czynnych wulkanów.

Poza obrzeżami płyt litosfery wulkany powstają nad tzw. plamami gorąca (np. na Hawajach). Są to miejsca, gdzie lawa przedostaje się przez cienkie dno oceaniczne. Jest to lawa bazaltowa.

Najwyższym wulkanem w Europie jest Etna na Sycylii.

Przekrój przez wulkan