Tatry

Tatry są grupą górską która wchodzi w skład łańcucha górskiego Karpat, ciągnącego się wielkim łukiem od przełomu Dunaju w Żelaznej Bramie, aż po Bramę Morawską. Tatry zaliczane są do Karpat Zachodnich, a w ich obrębie do Karpat Wewnętrznych. Góry te, leżą na pograniczu Polski i Słowacji, pomiędzy nisko położonymi kotlinami: Podhala na północy oraz Spiską i Liptowską na południu. Od wschodu sąsiadują z Magurą Spiską, oddzielone od niej przełęczą Ździarską (1077 m); od zachodu - z Halami Orawsko-Liptowskimi, od których dzieli je Przełęcz Huciańska (910 m). Łańcuch tatrzański składa się z dwóch głównych części - Tatr Wysokich i Zachodnich. Kształtem przypominają one dwa łuki wygięte ku południowi. Od głównego grzbietu gór odchodzą grzbiety boczne oddzielone od siebie dolinami walnymi. Tatry Zachodnie oddzielone są od Wschodnich przełęczą Liliowe (1952 m). Tatry Wschodnie dzielą się na, rozdzielone Przełęczą pod Kopą (1749 m), Tatry Wysokie i Bielskie. Tatry zajmują powierzchnie 785 km². Do Polski należy około 175 km². Równoleżnikowo mają długość 53 km w linii prostej, a wzdłuż grzbietu 82 km. Z północy na południe mają zaledwie 18,5 km. Główny grzbiet Tatr Wysokich liczy 26,5 km długości, a Tatr Zachodnich 37 km długości.

Poglądy na temat powstania nazwy Tatry są różne. W niektórych częściach Karpat i ich okolic (np. Siedmiogród czy Podole) istnieją pokrewne geograficzne nazwy takie jak: Tołtry, Toutry, Toutra. Oznaczają najczęściej góry skaliste, skały, głazy, lub miejsca niebezpieczne. Niektórzy uczeni są zdania, że nazwa ta pochodzi od starosłowiańskigo słowa tr-try lub tr-tri, co oznaczało wielkie głazy. Inni wskazują na jeszcze wcześniejszy rodowód nazwy sięgający czasów przedgermańskich i przedsłowiańskich. Faktem jest natomiast, że nazwa Tatr po raz pierwszy została zapisana pod koniec XI w. w przywileju cesarza Henryka III z roku 1086 określającym granice biskupstwa praskiego i morawskiego. Nazwa ta brzmiała Trytri, Tritri lub Triti. Brzmienie bardziej zbliżone do dzisiejszego - Tatri - można znaleźć w kronice czeskiej praskiego kanonika Kosmasa z początków XII w. W polskich źródłach historycznych nazwa o dzisiejszym brzmieniu Tatry pojawiła się w Kodeksie Dyplomatycznym Małopolski w 1255 r. W źródłach węgierskich nazwa występowała nieco wcześniej, bo na początku XIII w. Jej forma była bardziej zniekształcona: Turtur, poźniej Turtul, Tortol, Tarchol oraz Tartul. Same Tatry miały również wiele innych nazw. Jan Długosz, polski kronikarz, w połowie XV w. określa je raz jako Tatry, innym razem jako Alpy Polskie lub Sarmackie. Niektóre wcześniejsze źródła z XIII w. używały nazw Montes Nivium (Góry Śnieżne) oraz późniejsze z XVI w. jej niemieckiego odpowiednika Schneegeburg. Jeszcze późniejsze źródła historyczne nie wyodrębniały Tatr z pasma Karpat i nazywano je Montes Carpathi, a po określeniu ich wysokości nad poziom morza, Carpati Centrales albo Principales lub ZentralKarpathen, czyli Karpaty Centralne.

Historia powstawania Tatr jest długa i złożona. Wyniesione zostały w okresie trzeciorzędowym, podczas ruchów górotwórczych alpejskich (w tym samym czasie powstały też inne masywy jak: Alpy, Pireneje, Apeniny, całe Karpaty, Kaukaz, Himalaje) co wcale nie oznacza, że to jest ich początek, za który raczej powinno się uważać okres powstawania skał z których są obecnie zbudowane np. skały metamorficzne - 400 mln lat temu. Co ciekawe duża część późniejszych skał osadowych, tworzących obecnie tatrzańskie regle, powstały zupełnie w innym rejonie i zostały nasunięte w postaci płaszczowin na skały powstałe na miejscu. Ogromne znaczenie dla dzisiejszego wyglądu Tatr miała epoka lodowcowa, podczas której lodowce ukształtowały doliny tatrzańskie, a po ich stopnieniu moreny oraz kotły polodowcowe pozwoliły do powstania wielu jezior. Ruchy górotwórcze trwały od górnej kredy po młodszy trzeciorzęd. Tatry mają budowę geologiczną typową dla gór fałdowania alpejskiego. Składają się na nią charakterystyczne jednostki tektoniczne: granitowy trzon krystaliczny Tatr Wysokich, łupki krystaliczne i gnejsy budujące trzon krystaliczny Tatr Zachodnich oraz spoczywające na nim, sfałdowane i przemieszczone skały osadowe serii wierchowych i reglowych(wapienie, margle, dolomity, łupki ilaste, piaskowce). Najstarsze skały metamorficzne powstały ponad 300 mln lat temu, a skały osadowe 220-200 mln lat temu. W wyniku kilku zlodowaceń powstały charakterystyczne formy terenu, zwane formami polodowcowymi. Należą do nich m.in. strome ściany skalne, piętrowo usytuowane kotły, zawieszone doliny, przekształcone profile dawnych dolin rzecznych, moreny. Tatry Wysokie zostały silniej przekształcone przez lodowce - najdłuższym z nich był liczący prawie 20 km długości lodowiec w Dolinie Białki. Rejony zbudowane ze skał bardziej odpornych na wietrzenie i erozję tworzą zwykle wypukłe formy szczytów, turni, grzbietów i skałek. Obszary zbudowane ze skał podatnych na erozję, a także strefy uskoków i spękań tektonicznych w obszarze krystalicznym tworzą formy wklęsłe. Są to doliny, żleby, przełęcze itp. Ponadto w obszarach zbudowanych ze skał węglanowych tworzą się powierzchniowe i podziemne formy krasowe, spośród których największą atrakcją są jaskinie. Na terenie polskiej części Tatr odkryto do tej pory ponad 650 jaskiń, ale tylko szóstka jaskiń jest udostępniona turystom. Są to: jedna w Dolinie na Dziurze i 5 w Dolinie Kościeliskiej: Mylna, Obłazkowa, Raptawicka, Smocza Jama oraz Mroźna. W Tatr Zachodnich występują ponory, w których to giną niespodziewanie wody potoków, suche odcinki dolin i wywierzyska z których woda wypływa ponownie na powierzchnię.

Klimat Tatr ma charakter wysokogórski co powoduje, że wraz ze wzrostem wysokości staję się coraz bardziej ostry i dokuczliwy. Cechuje go duża niestałość zarówno pod względem opadów jak też temperatury. Dość często zdarza się zmiana ze stosunkowo ciepłej jesiennej pogody na surową zimę z silnymi wichurami i śnieżycami. Pogoda jest trudna do przewidzenia, ale wyróżnia się w niej trzy zasadnicze cykle: słoneczny, wietrzny (często wiatr halny) oraz opadowy. Czas trwania cykli jest różnorodny i zupełnie od siebie niezależny. Temperatura w Tatrach spada z wysokością średnio o 0,6 st. C na 100 m wysokości. Oznacza to, że jeśli w Zakopanem (ok. 800 m n.p.m.) jest 15 st. to na przykładowo na Rysach (2499 m n.p.m.) w tym samych momencie jest 5 st. C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, w którym średnia temperatura wynosi 7,5 st. C. Natomiast najchłodniejszym miesiącem jest luty, w którym średnia wynosi temperatura powietrza spada do -8,5 st. C.