Tatry – wyjątkowy region Polski

 Tatry są najwyższym i posiadającym najwięcej cech alpejskich pasmem górskim w Karpatach. Ciągną się od Przełomu Dunajca w Żelaznej Bramie do Bramy Morawskiej. Ograniczają je: od strony wschodniej Magura Spiska (pomiędzy nią a Tatrami znajduje się Przełęcz Dziarska), od strony zachodniej Hale Orawsko-Liptowskie (oddziela je od Tatr Przełęcz Huciańska), od strony północnej Rów Podtatrzański i nisko położona Kotlina Orawsko- Podhalańska, zaś od strony południowej Kotlina Liptowsko-Spiska. Wchodzą one w skład Karpat Zachodnich i tworzą wielką, skalistą wyspę, która wyraźnie odróżnia się od otaczającego ją terenu. Masyw tatrzański dzielimy na dwie części Tatry Zachodnie i Wschodnie a granicę pomiędzy nimi stanowi Przełęcz Liliowe. Mają one kształt dwóch łuków wygiętych w stronę południa. Boczne grzbiety są oddzielone od górnej części masywu dolinami walnymi. W Tatrach Wschodnich możemy jeszcze dodatkowo wydzielić rozgraniczone Przełęczą pod Kopą Tatry Bielskie i Tatry Wysokie. Kulminacją polskich Tatr a zarazem Tatrzańskiego Parku Narodowego są Rysy o wysokości 2499 m n.p.m. Pasmo to zajmuje powierzchnię 787 km², z czego na obszarze naszego kraju położone jest jedynie 175 km². Ich rozciągłość równoleżnikowa wynosi 53 km w linii prostej natomiast 82 km grzbietem. Rozciągłość południkowa pasma jest znacznie mniejsza w wynosi jedynie 18,5 km. Długość głównego grzbietu Tatr Wysokich wynosi 26,5 km natomiast Tatr Zachodnich 37 km.

Budowa geologiczna Tatr cechuje się dużą złożonością odzwierciedlającą złożoną przeszłość geologiczną tego obszaru. Powstałe tu utwory osadowe uległy sfałdowaniu i wypiętrzeniu na przełomie mezozoiku i kenozoiku podczas orogenezy alpejskiej. Tatry cechuje budowa pasowa. Podstawę Tatr stanowi trzon krystaliczny pochodzenia karbońskiego, który po stronie wschodniej budują granitoidy a po stronie zachodniej skały metamorficzne (łupki krystaliczne, gnejsy). Obszary, które nie są przykryte płaszczowinami (wapienie, margle, dolomity, łupki ilaste, piaskowce) nasuniętymi tutaj z północy odznaczają się największymi wysokościami bezwzględnymi i względnymi, a także ostrymi graniami i strzelistymi szczytami, które stromymi stokami, przyjmującymi często postać prawie pionowych ścian, opadają ku wciosowym dolinom. Rzeźba tatrzańska na wschodzie w znacznej mierze została wymodelowana przez lodowce górskie tworzące się tutaj podczas trzech plejstoceńskich zlodowaceń. Wiąże się z tym powstanie kotłów polodowcowych, dolin U-kształtnych (np. Dolina Kościeliska, Dolina Chochołowska), dolin zawieszonych, moren bocznych i czołowych, licznych jezior, itp. Najdłuższy tatrzański lodowic posiadał 20 km długości i znajdował się w Dolinie Białki. Rzeźba zachodniotatrzańska jest wytworem procesów krasowych a jej elementami są m.in. ponory (szczeliny w podłożu w których znikają cieki płynące po powierzchni) oraz wywierzyska (bardzo wydajne źródła krasowe). Skutkiem takiej budowy geologicznej Tatr Zachodnich jest również prawie całkowity brak jezior na ich obszarze. Licznie występują tutaj natomiast jaskinie (ok. 650) jednakże jedyni 6 z nich jest udostępnionych turystom (jedna w Dolinie na Dziurze i 5 w Dolinie Kościeliskiej: Mylna, Obłazkowa, Raptawicka, Smocza Jama oraz Mroźna). Zupełnym przeciwieństwem pod tym względem są Tatry Wschodnie zbudowane z twardych skał magmowych, na których występuje wiele potoków, jezior i wodospadów np. Wodogrzmoty Mickiewicza. Ta cześć Tatr jest również bardziej odporna na wietrznie i procesy erozyjne co prowadzi do powstania wypukłych form szczytów, turni, grzbietów oraz skałek. Skały podatne na erozję oraz obszary uskoków i pęknięć tektonicznych powodują powstawanie form wklęsłych ( doliny, żeby, przełęcze, itp.)

Tatry posiadają wysokogórski klimat strefy umiarkowanej z zaznaczającą się roczną amplitudą temperatury oraz maksimum opadowym w miesiącach letnich. Tatry odznaczają się najniższą średnią roczną temperaturą powietrza i największą roczną sumą opadów w naszym kraju. W klimacie górskim bardziej niż w jakimkolwiek innym zaznacza się pionowy gradient termiczny, czyli proporcjonalne ze wzrostem wysokości maleje temperatura (0,5 ⁰ C na każde 100 m). Średnie roczne temperatury powietrza wahają się od 6⁰C u podnóża stoków do - 4⁰C w wysokich partiach gór. Istnieje silny związek pomiędzy zróżnicowaniem temperatury a piętrowością roślinności w górach. Klimat Tatr odznacza się częstymi zmianami pogody, gwałtownymi spadkami ciśnienia, dużą wilgotnością względną powietrza oraz dużymi rocznymi sumami opadów atmosferycznych (średnio ok. 1600 mm). Charakterystycznym zjawiskiem w górach jest inwersja termiczna polegająca na odwróceniu normalnego pionowego rozkładu temperatury- zamiast maleć wraz z wysokością to następuje jej spadek. Skutkiem tego zagłębienia terenu odznaczają się często niższą temperaturą niż zbocza tzw. kotliny chłodu. Odczuwalna temperatura zależy również od wiatru i wilgotności powietrza. W reglu dolnym trwała pokrywa śnieżna zalega od listopada do kwietnia natomiast w piętrze turniowym od października do czerwca. W okresie letnim tzn. w lipcu i sierpniu odnotowuje się temperatury minimalnie poniżej 0⁰C. Najbardziej znanym górskim wiatrem jest halny. Powstaje on gdy po jednej stronie masywu górskiego zalega niż a po przeciwnej wyż baryczny. Wówczas powietrze dążąc do wyrównania stanu barycznego zaczyna się przemieszczać z niżu do wyżu. Kiedy dociera do wzniesienia następuję jego wznoszenie, któremu towarzyszy ochładzanie się powietrza do tzw. punktu rosy, kiedy to następuje opad

atmosferyczny zwany w tym przypadku orograficznym. Cały ten proces ma miejsce po stronie wyżu barycznego, na tzw. stoku dowietrznym. Opad, który ma tutaj miejsce osusza powietrze, które spływając po przeciwnej stronie grzbietu, po tzw. stoku zawietrznym, powoduje silny, ciepły i suchy wiatr halny. Miesiącami kiedy najczęściej dochodzi do kształtowanie się warunków barycznych sprzyjających powstawaniu wiatru halnego jest kwiecień i listopad. Halny jest jednym z wiatrów zaliczanych do fenów, które noszą różne regionalne nazwy np. w Alpach Szwajcarskich wiatr ten to fen alpejski a w kalifornijskim Santa Ana (Góry Skaliste) jest to chinook, itd. Innym silnym wiatrem często spotykanym w Tatrach jest wiatr orawski. Ciekawym zjawiskiem meteorologicznym spotykanym w Tatrach są Ognie Świętego Elma będące wyładowaniami elektrycznymi powstającymi, gdy silnie naelektryzowanie powietrze (sytuacja taka ma często miejsce przed burzą) zetknie się z metalowymi częściami ekwipunku. W Tatrach można również zaobserwować tzw. zjawisko Brockenu polegające na tym, że obserwator widzi pozornie powiększony swój cień, który otaczają barwne kręgi a całość widoczna jest na tle nisko powstałej chmury.

W piętrze dolnego rygla na stokach o ekspozycji północnej przeważają wprowadzone sztucznie świerczyny z niewielkimi domieszkami buków i jaworów (w dolinach Strążyskiej i Białego) oraz jarzębów, cisów i modrzewi. Stoki południowe natomiast odznaczają się przewagą lasów świerkowych. Na terenie dolnego rygla występują również zawilce, kaczeńce, lilię złotogłów i dziewięćsił oraz szafran spiski, czyli znany wszystkim krokus. Piętro rygla górnego zajmują natomiast świerczyny, w górnej części z domieszką limby i modrzewia europejskiego, jarząbu pospolitego, wierzby śląskiej oraz brzozy karpackiej. Wyżej rozciąga się piętro kosodrzewiny zajmowane zgodnie z nazwą głównie przez kosodrzewinę, a także przez wierzbę krzaczastą, brzozę karpacką, porzeczkę skalną, różę alpejską, goryczki oraz jaskry. Jeszcze wyżej znajduje się piętro alpejskie sięgające do 2350 m n.p.m., w którym występuje boimka dwurzędowa, sito skucina, dębik ośmiopłatkowy, lepnica bezłodygowa, skalnica i koztowce Najwyższe partie gór zajmuje piętro subniwalne, w którym występuje blisko 120 gatunków roślin naczyniowych tworzących niewielkie płaty trawy: goryczki, pierwiosnki maleńkie oraz rośliny poduszkowe i różne gatunki skalnic. Występuje tu również wiele gatunków mchów i porostów.

Świat zwierząt w Tatrach jest równie bogaty i różnorodny jak świat roślin. Występują tutaj zarówno zwierzęta pospolite dla naszego kraju: paź królowej, jaszczurka żyworódka, sikora bogatka, zięba, sarna, jeleń, lis i borsuk, zwierzęta kiedyś występujące pospolicie ale obecnie ich populacja się znacznie zmniejszyła: głuszec, orzeł przedni, ryś, niedźwiedź brunatny oraz typowe zwierzęta górskie: nadobnica alpejska, niepylak apollo, pomrów błękitny (Bielsia caerulans), salamandra plamista, pluszcz, drozol obrożny, pliszka górska i wysokogórskie: płochacz halny, pomurnik, świstak, kozica.

Piętra klimatyczne i roślinne w Tatrach