Wiadomości ogólne:

Tatry są najwyższą grupą górską Karpat, należącą do Wewnętrznych Karpat Zachodnich. Znajdują się na pograniczu Polski i Słowacji. Zajmują około 785 km² powierzchni, z czego 25% znajduje się w granicach Polski. Ciągną się od Przełęczy Huciańskiej na zachodzie do Przełęczy Ździarskiej na północnym-wschodzie. Dzielą się na:

  • Tatry Zachodnie,
  • Tatry Wschodnie, wśród których wyróżnia się:
    • Tatry Wysokie,
    • Tatry Bielskie.

Tatry Zachodnie od Tatr Wschodnich oddziela Dolina Cicha.

Najwyższym szczytem polskich Tatr są Rysy (w Tatrach Wysokich), które wznoszą się 2 499 m n.p.m., natomiast najwyższym szczytem całych Tatr jest Gerlach (również w Tatrach Wysokich) o wysokości 2 655 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem Tatr Zachodnich jest Bystra (2 248 m n.p.m.), natomiast Tatr Bielskich - Hawrań (2 152 m n.p.m.).

Geologia i ukształtowanie powierzchni:

Tatry są młodymi górami fałdowymi, wypiętrzonymi podczas orogenezy alpejskiej. Składają się z paleozoicznego trzonu krystalicznego i serii osadowych. Wschodnią część trzonu krystalicznego (Tatry Wysokie) budują głównie granity i dioryty kwarcowe, natomiast część zachodnią (Tatry Zachodnie) - gnejsy i łupki metamorficzne. Na serie osadowe składają się głównie wapienie i dolomity, a także piaskowce, łupki i margle, które budują płaszczowiny wierchowe i reglowe. Młoda górska rzeźba Tatr uległa przemodelowaniu w wyniku działalności lodowców górskich, które rozwijały się w plejstocenie (zlodowacenie ustąpiło około 10 tys. lat temu). Stąd charakterystyczne są głęboko wcięte doliny U-kształtne (np. Dolina Chochołowska, Dolina Kościeliska), ostre granie, turnie, moreny czołowe, boczne i denne, liczne jeziora cyrkowe (stawy) i doliny zawieszone, którymi spływają wodospady. Obecnie Tatry podlegają procesom erozji i wietrzenia, które powoli, lecz stopniowo prowadzą do ich zniszczenia (denudacji). W skałach wapiennych rozwinęły się ponadto zjawiska krasowe, które doprowadziły do powstania licznych form krasowych: lejków, wywierzysk, ponorów oraz rozwiniętych systemów jaskiń, z których najgłębszą jest Wielka Jaskinia Śnieżna w Masywie Czerwonych Wierchów. W głównej grani Tatr oraz w grzbietach bocznych znajdują się liczne przełęcze, m. in.: Raczkowa, Pod Kopą Kondracką, Liliowe. Wykorzystywane były one w przeszłości, jako przejścia komunikacyjne i handlowe, a szczególnego znaczenia nabrały w okresie II wojny światowej, kiedy stanowiły ważne przejścia konspiracyjne na Słowację i do Węgier.

Ze wszystkich stron Tatry otoczone są głębokimi obniżeniami, o dnach znajdujących się na w wysokości 500 - 700 m n.p.m. Na zachodzie i północy rozciąga się Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, a na południu i wschodzie - Obniżenie Liptowsko-Spiskie. W ich obrębie znajduje się szereg wzniesień i oddzielających je kotlin.

Warunki klimatyczne:

Tatry znajdują się w strefie klimatu umiarkowanego o cechach kontynentalnych z ciepłym latem oraz mroźną zimą. Posiadają klimat górski typu alpejskiego, o układzie piętrowym. Temperatura powietrza wykazuje spadek wraz z wysokością, średnio o 0,6ºC na 100 metrów wzniesienia. Wraz z temperaturą spada także ciśnienie atmosferyczne. Średnia roczna temperatura wynosi od 8ºC w piętrze regla dolnego do -4ºC w najwyższych partiach gór. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (średnia temperatura na Kasprowym Wierchu wynosi 7,5ºC), natomiast najchłodniejszym jest luty (-8,5ºC). Dla tego regionu charakterystyczne ponadto duże dobowe amplitudy temperatur, gwałtowne zmiany warunków pogodowych w ciągu dnia, częste inwersje temperatur w okresie zimowym i wysokie sumy opadów, przekraczające 1500 mm rocznie (największe opady występują w lecie, najniższe w zimie). Średnia roczna supa opadów w Zakopanym wynosi 1107 mm, natomiast na Kasprowym Wierchu (1 985 m n.p.m.) - 1742 mm. W wyższych partiach gór pokrywa śnieżna utrzymuje się przez około 290 dni w roku. Opady śnieżne trwają od września do końca maja (na wysokościach powyżej 2000 m n.p.m. opady śniegu występują niekiedy także w lecie). W Tatrach jednak nie tworzą się lodowce, gdyż szczyty są zbyt strome, aby mógł gromadzić się tam i utrzymać w dużych ilościach śnieg. Typowym zjawiskiem jest ponadto występowanie suchych, ciepłych i silnych wiatrów fenowych - halnych. Wieją one z południa, są ciepłe i bardzo silne (mogą powodować łamanie drzew i zrywanie dachów z domów). Częste są ponadto inwersje temperatury w kotlinach śródgórskich (tzn. zaleganie w nich zimnego powietrza, powodujące tworzenie się mgieł, podczas gdy na górskich szczytach panuje ciepła i słoneczna pogoda). Bardzo ciekawym zjawiskiem, jakiego można doświadczyć w Tatrach jest widmo Brockena. Występuje ono bardzo rzadko, jeśli człowiek znajdzie się na szczycie góry i zostanie oświetlony przez nisko położone Słońce. Wówczas jego cień może paść na warstwę chmur lub mgły. Cień ten otoczony jest zazwyczaj barwnymi, tęczowymi promieniami, które nazywa się glorią.

Szata roślinna:

Roślinność Tatr wykazuje układ piętrowy. Wyróżnia się pięć pięter roślinnych:

I. Regiel dolny (800 - 1200 m n.p.m., średnia temperatura +4ºC - +6ºC) z zachowanymi szczątkowo mieszanymi lasami bukowo-jodłowymi z domieszką świerka, jaworu, jarzębu pospolitego i jarzębu mącznego. W wyniku działalności człowieka obecnie w tym piętrz przeważają lasy świerkowe. Znaczne powierzchnie regla dolnego stanowią tereny nieleśne, głównie łąki z mieczykiem dachówkowatym i mietlicą pospolitą. Występują tu ponadto: zawilce, kaczeńce, lilia złotogłów, dziewięćsił i szafran spiski (krokus).

II. Regiel górny (1200 - 1550 m n.p.m., +2ºC - +4ºC) porośnięty przez bór świerkowy z domieszką jarzębiny. Przy górnej granicy pojawia się limba, modrzew europejski, jarząb pospolity, wierzba śląska i brzoza karpacka.

III. Piętro kosodrzewiny (in. kosówki, subalpejskie, 1550 - 1800 m n.p.m., 0ºC - +2ºC), która w dolnych partiach piętra tworzy zwarte zarośla, a im wyżej staje się coraz rzadsza i niższa. Towarzyszy jej jarzębina i brzoza karpacka, a także porzeczka skalna, róża alpejska, goryczki i jaskry.

IV. Piętro hal (in. alpejskie, 1800 - 2300 m n.p.m., 0ºC - -2ºC) z murawami wysokogórskimi i roślinnością naskalną typu alpejskiego. Występuje tu wiele gatunków goryczek, sasanka alpejska, szarotka alpejska, goździk, boimka dwurzędowa, sito skucina, dębik ośmiopłatkowy, lepnica bezłodygowa, skalnice i koztowce.

V. Piętro turni (powyżej 2300 m n.p.m., poniżej -2ºC), które stanowią luźno występujące murawy wysokogórskie, mchy i porosty naskalne. Spotkać tu można między innymi lepnicę bezłodygową i skalnice.

W Tatrach występuje około 1000 gatunków roślin naczyniowych, spośród których wiele z nich to gatunki endemiczne (tatrzańskie i karpackie) oraz bardzo rzadko obecnie występujące na świecie, jak: skalnica tatrzańska, ostróżka tatrzańska, dębik ośmiopłatkowy, szrotka alpejska, sasanka alpejska, dzięwięćsił bezgłowy, urdzik karpacki i limba. Cala flora tatrzańska znajduje się pod ścisłą ochroną.

Świat zwierzęcy:

Dla świata zwierzęcego Tatr charakterystyczne są gatunki wysokogórskie, zwłaszcza kozica i świstak. Mieszkają tu ponadto niedźwiedzie brunatne, lisy, jelenie, sarny, borsuki, tchórze, łasice, kuny leśne, wydry, dziki, rysie i żbiki. Spośród ptaków charakterystyczne są: orzeł przedni (dziś już bardzo rzadki, żyje w piętrze hal i turni), sokół wędrowny, pomurnik, płochacz halny, pliszka górska, świergotek nawodny, drozd obrożny, kania ruda, kobuz, orzechówka, pustułka oraz kilka gatunków sów. Wśród płazów wyróżnia się: salamandra plamista, traszka karpacka, traszka górska, kumak górski, żaba trawna, ropucha szara i traszka zwyczajna. Spośród gadów spotkać można: jaszczurkę żyworodną, żmiję zygzakowatą, zaskrońca zwyczajnego i padalca zwyczajnego. W tatrzańskich stawach i potokach żyje: pstrąg potokowy, pstrąg źródlany, pstrąg tęczowy i lipień europejski.

Warunki wodne:

W tatrzańskim krajobrazie największą rolę odgrywają potoki górskie i górskie jeziora polodowcowe, tzw. stawy (po polskiej stronie jest ich 43, a w całych Tatrach około 120). Potoki są dosyć krótkie, o dużym spadku. Często załamują się na progach skalnych, tworząc wodospady tzw. siklawy, spośród których największymi są Wielka Siklawa (o wysokości około 70 m) oraz Wodogrzmoty Mickiewicza. Stawy tatrzańskie należą w większości do jezior cyrkowych. Największymi spośród Polskich tatrzańskich stawów są: Morskie Oko (o największej powierzchni, równej 34,5 ha) i Wielki Staw Polski w Dolinie Pięciu Stawów (najgłębszy, o maksymalnej głębokości 79,3 m). Po słowackiej stronie do największych stawów należą: Wielki Staw Hińczowy (18 ha), i Ciemnosmerczyński Staw Niżni (13 ha). Woda tych jezior jest przezroczysta o barwie szafirowej, uboga w świat organiczny. W zimie zamarza. Dla wapiennej części Tatr, charakteryzującej się rzeźbą krasową, liczne są wywierzyska i ponory.

Główny grzbiet Tatr stanowi dział wodny pomiędzy zlewiskiem Morza Bałtyckiego na północy (dorzecza Dunajcu i Popradu) a zlewiskiem Morza Czarnego na południu (dorzecza Orawy i Wagu). Na terenie Tatr bierze początek wiele rzek, takich jak: Dunajec, Raba, Poprad, Hornad, Wag i Orawa.

Ochrona przyrody:

Cały obszar Tatr objęty jest Tatrzańskim Parkiem Narodowym, który istnieje od 1954 r. Zajmuje powierzchnię 21 164 ha, z czego ochroną ścisłą objętych jest 11 514 ha. Od 1993 r. znajduje się na liście Rezerwatów Biosfery UNESCO.

Kultura:

Tatry zamieszkuje ludność góralska. Mają oni swoją kulturę, przejawiającą się przede wszystkim w gwarze, strojach, muzyce i obyczajach. Wykształcili oni ponadto specyficzny tatrzański styl architektoniczny. Tradycyjne tatrzańskie budownictwo Stanisław Witkiewicz uznał za polski styl narodowy i przekształcił go w tzw. "styl zakopiański". Charakterystyczny strój męski tatrzańskich górali stanowią: białe sukienne spodnie ozdobione parzenicami, biała lniana koszula, skórzane kierpce, serdak, okrągły filcowy kapelusz opasany "kostkami" i sukienna cucha.

Gospodarka:

Pierwotnymi gałęziami gospodarki na obszarze Tatr było pasterstwo (głównie owiec) i rolnictwo. Obecnie zostały one wyparte przez turystykę. Większość mieszkańców Zakopanego i wsi tatrzańskich utrzymuje się z wynajmu pokoi i handlu. W obrębie polskich Tatr wyznaczonych jest kilkadziesiąt pieszych szlaków turystycznych, o długości około 250 km, około 160 km tras narciarskich, znajduje się tu kolej linowa (na Kasprowy Wierch), cztery koleje linowo-krzesełkowe, liczne wyciągi orczykowe oraz schroniska. Duże znaczenie odgrywa rzemiosło ludowe, zwłaszcza rękodzieło i kowalstwo artystyczne. Istotnymi działami gospodarki są ponadto budownictwo i przemysł drzewny.

W Tatrach funkcjonuje najstarsze w Polsce i jedno z najstarszych na świecie górskie pogotowie ratunkowe - TOPR.

Zakopane:

U podnóża Tatr, w Kotlinie Zakopiańskiej, nad rzeką Zakopianką, znajduje się miasto Zakopane. Leży ono na wysokości od 833 do 1 126 m n.p.m., co sprawia, iż jest najwyżej położonym miastem Polski. Zajmuje powierzchnię 8,4 km², a zamieszkuje go około 30 tys. mieszkańców. Wykształciło się ono ze wsi góralskiej, a pierwsze wzmianki o jej istnieniu pochodzą z XVII w. Prawa miejskie Zakopane otrzymało w 1933 r. Jest najbardziej znanym i najchętniej odwiedzanym ośrodkiem turystycznym w Polsce. Co roku przybywa do niego od 2 do 3 mln turystów. Sezon turystyczny trwa cały rok - w lecie dominuje turystyka piesza, natomiast w zimie sportów zimowych. Znajdują się tu ponadto liczne muzea, ciekawe jest także miejscowe budownictwo i kultura góralska. W Zakopanym istnieje najstarsze polskie muzeum regionalne - Muzeum Tatrzańskie im. T. Chałubińskiego (założone w 1888 r.).