Definicja wędrówek
Migracje ptaków, czyli ich wędrówki, to zjawisko związanych z porą roku okresowych zmian miejsc przebywania tych zwierząt. Ptaki wędrowne przemieszczają się z lęgowisk, gdzie ma miejsce rozród w czasie najlepszych warunków życiowych, na zimowiska, gdzie żyją w czasie, kiedy warunki panujące na lęgowiskach utrudniają przeżycie. Ptaki na zimowiskach nigdy się nie rozmnażają, nawet gdy warunki klimatyczne, które tam panują zbliżone są do warunków panujących na lęgowiskach. Wyjątkowo i jedynie sporadycznie bociany czarny i biały gnieżdżą się w Afryce południowej. Za właściwą ojczyznę dla danego gatunku uważany jest więc obszar, gdzie znajdują się jego lęgowiska. Przyczyną migracji jest więc istnienie rocznych cykli klimatycznych na zasiedlanych przez ptaki terenach. Ptaki zmuszone są do migracji na skutek zmian pór roku, a co za tym idzie zmian dostępności i ilości pokarmu. Ptaki migrują tam, gdzie pokarmu jest wystarczająco dużo. Większego zagrożenia nie stanowi natomiast obniżenie temperatury, które jesienią i zimą występuje w umiarkowanych strefach klimatycznych. Wysokie tempo przemiany materii oraz termoregulacyjne właściwości upierzenia pozwalają bowiem nawet bardzo małym ptakom (jak np. mysikrólik) przeżyć mróz dochodzący do -30ºC. U wielu gatunków czynnik limitujący możliwość zdobycia odpowiednio dużej ilości pokarmu to krótkość dnia w czasie zimy. Wędrówki występujące w rejonach tropikalnych są determinowane układami deszczowymi oraz suchymi porami roku. W czasie pory suchej ptaki nie są w stanie zdobyć wystarczająco dużo pożywienia, dlatego porzucają lęgowiska i przenoszą się w okolice o klimacie chłodniejszym i wilgotniejszym. Ptaki morskie odbywają bardzo dalekie wędrówki, czasem trans-równikowe, które związane są ze zmianami w rocznym cyklu obfitości pożywienia oraz układem wiatrów nad oceanami. Z podobnych przyczyn dochodzi do wokół polarnych migracji niektórych gatunków ptaków. Wiele gatunków dokonuje też tzw. migracji pętlowych, czyli takich, w których przelot wiosenny odbywa się inną trasą niż przelot jesienny (po naniesieniu trasy ich przelotu na mapę otrzymujemy różnych rozmiarów pętlę). Ponda to są one uwarunkowane troficznie lub meteorologicznie. Oprócz typowych cyklicznych wędrówek długodystansowych występują też wędrówki lokalne, które związane są z miejscowymi zmianami pogody lub obfitości pokarmu (np. pionowe wędrówki ptaków górskich, wędrówki żerowiskowe). Wędrówki takie często bywają nazywane koczowaniem. Specyficzny typ wędrówek, uwarunkowany zmianami obfitości pożywienia, to inwazje, podejmowane przez gatunki uzależnione w znacznej mierze od urodzaju typowego dla nich pokarmu roślinnego. Często nie jest możliwe bezsporne ustalenie rodzaju wędrówki ponieważ istnieją różne formy przejściowe. Poza wędrówkami uwarunkowanymi pokarmem obserwowane są też tzw. wędrówki pierzeniowe, które polegają na tym, że ptaki okresowo niezdolne do lotu gromadzą się w miejscach bezpiecznych na czas pierzenia.
Skłonność do wędrówek jest utrwalona dziedzicznie, a wyzwalają ją sezonowe zmiany w przyrodzie. We właściwym czasie ptaki należące do danej populacji dojrzewają do wędrówki - mogą wtedy podjąć migrację. Bodźce, które wyzwalają początek wędrówki nie są związane bezpośrednio z podstawowymi czynnikami skłaniającymi do wędrówek. Mogą one pobudzić stado do odlotu dużo wcześniej zanim na lęgowiskach wystąpią warunki utrudniających mu przeżycie. Migracje ptaków mają miejsce w terminach, które powtarzają się co roku. Są one zwane okresami wędrówek.
Zależnie od panujących na danym terenie warunków oraz biologii gatunku migracje odbywają się szerokim frontem bądź też ściśle określonymi szlakami przelotu. Gatunki wędrujące szerokim frontem mogą w niektórych miejscach bardzo go zwężać, powstając skupienia migrantów. Takie przeloty są określane jako szlak, a nie front. Zjawisko to występuje najczęściej w wypadku natrafienia na znaczną barierę wędrówkową. Typowy przykład takiego zjawiska to koncentracja migrantów wzdłuż wybrzeża Bałtyku. Układ obecnie panujących tras przelotu oraz rozmieszczenie populacji wędrówkowych gatunków, które zamieszkują półkulę północną wyznaczony został podczas ustępowania z tych obszarów lodowca. Zmieniające się wtedy warunki środowiskowe i klimatyczne powodowały modyfikacje wzorów wędrówek ptaków.
Badania nad wędrówkami ptaków są jedną z najważniejszych dziedzin badawczych współczesnej ornitologii. Obejmują one analizę przebiegu oraz uwarunkowania wędrówek, zróżnicowania populacyjne migrantów, orientację ptaków oraz fizjologię przelotu (m.in. dojrzałość wędrówkową). Stosowane metody to obserwacja przelotu, badania biometryczne, obrączkowanie ptaków i różne metody eksperymentalne, takie jak wykorzystywanie zjawiska niepokoju wędrówkowego, które używane są głównie w pracach nad fizjologią i orientacją. W Polsce badania nad migracją ptaków prowadzi głównie Stacja Badań Wędrówek Ptaków UG oraz Stacja Ornitologiczna PAN.
Okresy wędrówek
W tym czasie ptaki przelatują między lęgowiskami a zimowiskami. Najczęściej wyróżniane są 2 okresy wędrówek: jesienny i wiosenny. Różnią się one charakterem przelotu. Migracja jesienna zwykle jest dłuższa niż wiosenna, wolniej odbywa się i rzadko obserwowany jest przelot powrotny. W czasie migracji wiosennej przelot odbywa się szybciej, jest bardziej zróżnicowany ze względu na intensywność w czasie kolejnych dni jego trwania, silnie jest zaznaczony przelot powrotny. Okres jesiennych wędrówek obejmuje zarówno wędrówki pierzeniowe, jak i tzw. przedwędrówkę. Już z początkiem czerwca z lęgowisk położonych w Polsce odlot rozpoczynają niektóre osobniki pewnych gatunków, np. te, które nie brały udziału w rozrodzie (np. czajki z rodzaju siewkowatych). Niedługo później rozpoczyna się okres przedwędrówek młodych szpaków oraz pierzeniowe wędrówki kaczek. Lipiec to okres wędrówek licznych siewkowatych, zaś sierpień to czas odlotu głównej masy gatunków ciepłolubnych wędrujących do południowej i środkowej Afryki (bocianów, świstunek, części pokrzewek, muchołówek, wilg, turkawek). Początek września to w Polsce okres nieznacznego osłabienia przelotów - wędrują wtedy resztki ciepłolubnych ptaków i rozpoczynają się przeloty pleszka, rudzika, świergotki. Z końcem września i początkiem października masowo przelatują drozdowate, łuszczaki, sikory, mysikróliki, grzywacze, drapieżne i in. Druga połowa października to czas wędrówek pełzaczy, srokoszy, krukowatych i szeregu typowo północnych gatunków, takich jak jemiołuszka, gil, górniczek. Dla "niemorskich" ptaków wodnych zamarzanie wód przyjąć można za koniec czasu jesiennej wędrówki - odlatują wtedy te wodne ptaki, które nie potrafiły znaleźć nie zamarzniętych zbiorników wodnych, które mogłyby posłużyć im jako zimowiska. Odlatują wtedy łabędzie, wiele gatunków kaczek, łyska. Okres wiosennej wędrówki jest o wiele krótszy. Pierwsze ptaki przelotne w Polsce pojawiają się najczęściej od lutego do marca. Są to nie daleko zimujące gatunki gęsi oraz skowronek. Niedługo potem przelot rozpoczyna szpak, czajka, sikory i krukowate. Okres masowego przelotu to połowa kwietnia, kiedy w dość krótkim okresie czasu wędrówkę podejmuje wiele gatunków ptaków. Ostatnie dni kwietnia i początek maja to czas wędrówek ptaków ciepłolubnych (muchołówek, świstunek, pokrzewek i in.). Migracja wiosenna kończy się wraz z końcem maja.
Okres wędrówki dla danego gatunku opracowuje się na podstawie wieloletnich obserwacji fenologicznych (w których podaje się daty pojawienia się, daty ostatniego stwierdzenia) lub na podstawie badania przelotu (przez podanie skrajnych i średnich dat przelotu). Okresy te są uwarunkowane fizjologicznie i w kolejnych latach nie ulegają zbyt dużym przesunięciom. Większa zmienność okresów wiosennej wędrówki wykazują jedynie gatunki wcześnie wędrujące (tzw. migranty pogodowe). Przy wędrówce jesiennej zmienność okresu jest mniejsza. Dużo wskazuje na fakt, iż tym szybciej ptaki rozpoczynają wędrówkę, im lepsze były warunki przed wędrówką.
Literatura
P. Busse, PTAKI tom. 2, 1991 r. Warszawa, WP,
L. Michałowicz, Niebo pełne życia, 1972 r. Warszawa, PWN,
