Z filogenetycznego punktu widzenia mózg stanowi rozszerzenie rdzenia kręgowego. Mózg człowieka w niczym jednak nie przypomina rdzenia, jest on umiejscowiony we wnętrzu czaszki. Mózg chronią tak zwane opony mózgowe, a znajdujące się pomiędzy nimi przestrzenie wypełnia płyn mózgowo - rdzeniowy. Zadaniem płynu mózgowo - rdzeniowego jest odżywianie komórek mózgu, oraz amortyzowanie wstrząsów i ochrona przed urazami mogącymi powstać na skutek ocierania się mózgu ściany czaszki, ściśle rzecz ujmując wypełnia on jamę podpajęczynówkową mózgu (przestrzeń znajdująca się pomiędzy pajęczynówką a oponą miękką) oraz komory mózgu. Płyn mózgowo - rdzeniowy powstaje w splotach naczyniówkowych komór bocznych mózgu.
Najbardziej zewnętrzną oponą mózgową jest opona twarda, pokrywająca jamę czaszki. Bezpośrednio do mózgu przylega opona miękka, pomiędzy nimi znajduje się opona pajęcza (pajęczynówka). Każda z nich wnika do rowów między innymi do rowu podłużnego, oddzielającego lewą i prawą półkulę kresomózgowia. W oponie miękkiej biegną naczynia krwionośne wnikające do kory mózgu.
Mózg ludzki jest bardzo duży, jego masa u przeciętnego dorosłego człowieka waha się od 1 200 do 1 600 gramów. Mózg przeciętnego dorosłego mężczyzny waży: 1 375 gramów a kobiety: 1 240. Różnice w masie mózgowia są widoczne również u noworodków: mózg noworodka płci żeńskiej osiąga masę około: 330 gram, natomiast przeciętna masa mózgu u noworodków płci męskiej wynosi: 340 gramów. Rozmiar oraz waga mózgowia jest zależna od masy ciała oraz wieku, a maksymalny ciężar osiąga po dwudziestym roku życia. W mózgu ludzkim wyróżniono pięć podstawowych części:
Jest to jedna z największych części mózgu i u człowieka nakrywa niemal wszystkie pozostałe obszary. Składa się ona z dwóch półkul połączonych ciałem modzelowatym (spoidłem wielkim). Powierzchnię kresomózgowia pokrywa kora mózgu. To właśnie w niej znajduje się połowa neuronów organizmu (ponad pięć miliardów komórek). Przeważająca część kory mózgu zbudowana jest z sześciu warstw:
- Drobinowej - położonej najbardziej zewnętrznie i zbudowanej z ciał neuronów,
- Ziarnistej zewnętrznej,
- Piramidalnej zewnętrznej,
- Ziarnistej wewnętrznej,
- Piramidalnej wewnętrznej,
- Zwojowej.
W różnych obszarach mózgu poszczególne warstwy kory są odmiennie rozwinięte.
Pofałdowanie kory kresomózgowia znacząco zwiększa powierzchnię mózgu. Jedynie jedna trzecia kory widoczna jest na powierzchni mózgu pozostała jej część wypełnia bruzdy. W każdej półkuli kresomózgowia wyróżnia się płat czołowy, płat ciemieniowy, płat potylicznych, płat skroniowy, oraz płat wyspowy.
W płaci potylicznym znajdują się ośrodki wzroku. Ich uszkodzenie jest przyczyną ślepoty a podrażnienie może wywołać wrażenie światła.
W płacie skroniowym znajduje się ośrodek słuchu.
Na granicy płata ciemieniowego oraz skroniowego mieszczą się ośrodek czuciowy mowy, oraz ośrodek ruchowy mowy. Uszkodzenie wspomnianych ośrodków może przyczyniać się do wystąpienia afazji, czyli zaniku zdolności mówienia.
W korze mózgowej znajduje się również wiele ośrodków odpowiadających za wyższe czynności mózgowe. Są to na przykład: ośrodek świadomości, pamięci, kojarzenia, myślenia, pisania.
Pod warstwą kory mózgowej (istoty szarej) znajduje się tak zwana istota biała. Jest ona utworzona przez włókna nerwowe, łączące ośrodki korowe oraz inne części układu nerwowego.
Struktura ta składa się: z podwzgórza, wzgórza oraz nadwzgórza, połączonego z szyszynką.
Wzgórze stanowi rodzaj stacji przekaźnikowej i pośredniczy w przekazywaniu impulsów nerwowych z rdzenia oraz dolnych części mózgu do kory. Prawdopodobnie właśnie we wzgórzu zlokalizowane są ośrodki odruchów oraz instynktów rodzące się pod wpływem pewnych określonych stanów emocjonalnych.
W podwzgórzu, pozostającym w kontakcie z przysadką mózgową znajdują się ośrodki: sytości, głodu, pragnienia, zaspokojenia pragnienia, popędu płciowego, ucieczki, agresji, termoregulacji, oraz ośrodki regulujące przemianę cukrów i tłuszczów, ciśnienie krwi, gospodarkę wodno - elektrolitową. Ośrodki podwzgórzowe mają również udział w procesie zasypiania. Struktura ta jest również istotnym narządem neuroendokrynnym. Znajdujące się w podwzgórzu jądra podwzgórza wydzielają wazopresynę i oksytocynę, a także hormony stymulujące i hamujące czynności wydzielnicze komórek gruczołowych przysadki.
- Śródmózgowie.
W obrębie tej części mózgu biegną szlaki nerwowe wiodące do wyższych części mózgu, a także ośrodki części instynktów i odruchów. Znajdujące się w dolnej części śródmózgowia cztery ciałka czworacze są właśnie ośrodkami części odruchów wzrokowych na przykład odruchu źrenicznego (ciałka górne), oraz odruchu słuchowego (ciałka dolne).
W śródmózgowiu zlokalizowane są także ośrodki regulujące napięcie mięśni szkieletowych oraz pozwalające na utrzymanie właściwej postawy ciała.
W skład tyłomózgowia wchodzą móżdżek oraz most. Móżdżek podobnie jak kresomózgowie podzielony jest na dwie półkule jest to druga pod względem wielkości struktura mózgu. Obie półkule móżdżku łączy tak zwany robak. Podobnie jak w kresomózgowiu są one silnie rozwinięte i pofałdowane, pokryte korą móżdżku. Krętą tworzą tylko trzy warstwy komórek:
- ubogokomórkowa warstwa drobinowa - jest to zewnętrzna warstwa kory,
- warstwa zwojowa - jest to warstwa środkowa zbudowana z komórek gruszkowatych,
- warstwa ziarnista - położona najbardziej wewnętrznie zbudowana ze znacznej ilości komórek.
Pod warstwą kory znajduje się substancja biała utworzona przez wypustki neuronów łączące móżdżek z rdzeniem przedłużonym oraz pozostałymi częściami mózgu.
Do móżdżku docierają informacje pochodzące ze wszystkich receptorów całego ciała. Znajdują się w nim ośrodki równowagi, oraz takie, które umożliwiają utrzymanie odpowiedniego napięcia mięśni, koordynacje ruchową i utrzymanie wyprostowanej postawy ciała.
Rdzeń przedłużony nazywany również zamózgowiem. Łączy mózg z rdzeniem kręgowym. Znajdują się w nim jądra substancji szarej tworzące ośrodki nerwowe. Regulują one na drodze odruchowej wiele istotnych dla organizmu czynności na przykład: oddychanie, pracę serca, kaszel, kichanie, połykanie, wymioty, wydzielanie potu.
Międzymózgowie, śródmózgowie oraz rdzeń przedłużony określa się mianem pnia mózgu. W obrębie tej struktury występują liczne rozsiane skupienia komórek, składające się na tak zwany twór siatkowaty. Komórki budujące tą strukturę wytwarzają bardzo wiele rozgałęzień, dzięki czemu, mogą przekazywać bodźce nerwowe do rejonów znajdujących się w wyższych oraz niższych partiach centralnego układu nerwowego. Na tworzonych przez nie połączeniach synaptycznych wydzielane są niemal wszystkie neurotransmitery. Komórki tworu siatkowatego mogą, więc oddziaływać na otoczenie stymulującą lub hamująco. Układ siatkowaty dzieli się na część zstępującą i wstępującą. Neurony części zstępującej są odpowiedzialne za kontrolowanie czynności odruchowych rdzenia kręgowego, napięcia mięśni szkieletowych, funkcjonowania ośrodków nerwowych, regulujących oddychanie oraz krążenie. Neurony tworzące część wstępującą odpowiadają za kontrolowanie czynności ośrodków zlokalizowanych w międzymózgowiu, tyłomózgowiu oraz śródmózgowiu. Sprawują one kontrolę również nad czynnościami bioelektrycznymi kory mózgu.
Innym istotnym elementem mózgowia jest układ limniczny. Ma on wpływ na emocje, kontroluje zachowania seksualne, odczuwanie przyjemności, rytmy biologiczne. Układ limniczny wpływa również na zwiększenie aktywności.
Przysadka mózgowa - jest gruczołem znajdującym się pod bezpośrednią kontrolą podwzgórza. Jest gruczołem nadrzędnym w stosunku do reszty gruczołów wewnątrzwydzielniczych, kontroluje ich aktywność wydzielając tak zwane hormony tropowe.
Włókna nerwowe odbierające informacje z ciała i wnikające do mózgu ulegają skrzyżowaniu. Rezultatem takiego układu jest kontrolowanie lewej części ciała przez prawą półkulę mózgu oraz prawej części ciała przez lewą półkulę mózgu. Dlatego też u większości osób lewa półkula mózgu jest lepiej rozwinięta. Ma to związek z praworęcznością.
Impulsy odbierane z najniższych części ciała przekazywane są do najwyżej położonych partii kory mózgowej.
CHOROBY MÓZGU.
- Udar mózgu.
Jedną z najczęstszych przyczyn występowania udaru mózgu jest okresowe lub trwałe zablokowanie naczyń krwionośnych obsługujących mózg przez materiał zakrzepowy (pęcherzyki gazu, drobne skrzepliby). Zablokowanie przepływu krwi w określonym naczyniu powoduje niedokrwienie zaopatrywanego przez nie pola mózgu. Im rozleglejszy jest obszar niedokrwiony, tym cięższe są skutki wynikające z czynnościowego wyłączenia danego obszaru mózgu.
2. Obrzęk mózgu.
Proces chorobowy sprowadza się do powstawania obrzęków na skutek gromadzenia się zbyt dużych ilości płynu wewnątrzkomórkowego. Istniej wiele przyczyn tego zjawiska. Płyn wewnątrzkomórkowy najczęściej gromadzi się na skutek urazu mózgu bądź czaszki. Obrzęk mózgu wymaga szybkiego i intensywnego leczenia szpitalnego i opieki specjalistycznej.
3. Miażdżyca tętnic mózgowych.
Zmiany chorobowe przyczyniają się do zmniejszenia lub całkowitego zamknięcia światła naczyń krwionośnych, przez rozwijające się na śródbłonku blaszki miażdżycowe. Powstają one w rezultacie odkładania się na wewnętrznej powierzchni błony naczyń krwionośnych cholesterolu oraz innych lipidów. Powstanie blaszek miażdżycowych jest bezpośrednią przyczyną zmian martwiczo - degeneracyjnych, oraz włóknienia ścian naczyń tętniczych doprowadzających krew do mózgu. W tej sytuacji następuje znaczne ograniczenie przepływającej przez naczynie krwi, co skutkuje niedostatecznym zaopatrzeniem mózgu w substancje odżywcze oraz tlen. W rezultatem opisanych wyżej zmian obserwuje się wiele objawów neurologicznych, psychopatologicznych i ogólny.
- Kleszczowe zapalenie mózgu.
Jest ostrą chorobą zakaźną. Czynnikiem patogennym jest tu arbowirus przenoszony przez kleszcze, komary i inne stawonogi. Wirus wnika do organizmu ludzkiego w momencie ukąszenia przez kleszcza. Namnaża się w nim i wędrując z krwią dociera do ośrodkowego układu nerwowego. Okres wylęgania wynosi od sześciu do czternastu dni. Wśród objawów kleszczowego zapalenia mózgu występują: podniesienie temperatury ciała, bóle głowy, dreszcze, osłabienie, bóle stawów i mięśni i ogólne rozbicie. Choroba ta może przebiegać w dwóch etapach. Częstym objawem drugiego etapu jest wzrost temperatury ciała nawet do czterdziestu stopni Celsjusza. Wyróżnia się trzy formy kleszczowego zapalenia mózgu: rdzeniową, mózgową i oponową. Najcięższą postacią choroby jest forma mózgowa. W tym przypadku często dochodzi do zaburzeń świadomości oraz ataków padaczkowych.
ANALIZA PŁYNU MÓZGOWO - RDZENIOWEGO.
Próbki płynu mózgowo rdzeniowego można analizować: mikroskopowo, makroskopowo, analizować ich skład chemiczny, oraz badać w kierunku obecności bakterii. Ocenia się przede wszystkim przejrzystość badanego płynu oraz jego barwę. Często bada się ilość występujących w nim leukocytów, oraz stężenie chlorków, białka i glukozy. Istnieje również możliwość dokonania pomiaru ciśnienia płynu mózgowo - rdzeniowego. U osób zdrowych waha się ono w granicach 70 do 220 mmHg. Stężenie glukozy w płynie mózgowo - rdzeniowym u zdrowego człowieka wynosi: 2,5 do 3,5 mmol/ l, chlorków: 110 do 130 mmol/ l, natomiast białka: 0,1 do 0,5 g/ l.
W razie konieczności próbkę płynu mózgowo - rdzeniowego można nanieść na odpowiednie podłoża służące do namnażanie bakterii w celu wykrycia czynników patogennych. Płyn mózgowo - rdzeniowy u osób zdrowych jest zawsze jałowy.
W zdecydowanej większości przypadków zaburzenia w funkcjonowaniu mózgu powstają na skutek urazów mechanicznych, do których dochodzi na przykład w wypadkach drogowym.
