Antropologia to rozległa dziedzina nauki, pokrewna tak archeologii jak i biologii, historii oraz socjologii. Antropologowie zajmują się człowiekiem, historią jego wyodrębnienia się jako gatunku spośród innych zwierząt naczelnych. Interesuje ich to, co jest dla ludzkości charakterystyczne, wszelkie jego cechy, tak anatomiczne jak i psychiczne czy społeczne, których ślady próbuje się odczytać z pozostałości rytualnych i ze szczątków przedmiotów codziennego użytku. Najwięcej znaków zapytania pozostawia zagadnienie początków gatunku ludzkiego. Wielu naukowców próbuje odpowiedzieć na pytanie od jakiego momentu w historii ewolucji gatunków zwierząt naczelnych można mówić o początkach gatunku ludzkiego. Nie ma też jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o to, jakie pierwotne cechy można uznać za czysto ludzkie i jakie czynniki wpłynęły najistotniej na tempo i kierunek rozwoju gatunku tak odrębnego od innych gatunków, jakim jest homo sapiens.

Jedno nie ulega wątpliwości: człowiek wyróżnia się od innych zwierząt przede wszystkim ze względu na swoją wysoce rozwiniętą inteligencję. Opanowanie umiejętności abstrakcyjnego myślenia a dzięki temu podporządkowywania sobie innych gatunków i planowanego przez siebie intensywnego zmieniania świata, stało się możliwe dzięki rozwojowi i złożoności układu nerwowego, zwłaszcza kory mózgowej. Trudne i budzące wiele sporów i wątpliwości jest rozstrzyganie na podstawie badań odkrytych przez naukowców mózgoczaszek kopalnych przodków współczesnego homo sapiens. Próbuje się, na podstawie budowy (zwłaszcza pojemności) czaszek ocenić, które z nich można zaliczyć do pierwszych istot człowiekowatych, które miały już charakterystyczną dla gatunku ludzkiego inteligencję. Oprócz oceniania znalezionych kości tych praistot ocenia się stopień ich intelektualnego rozwoju na podstawie wytworów świadczących o jego inteligencji, przede wszystkim badając narzędzia, które po sobie pozostawiły.

Zakłada się, że to zdolność do tworzenia narzędzi jest typową dla ludzi cechą. Owszem, niektóre zwierzęta mogą użytkować jako narzędzia znalezione przez siebie przedmioty, jednak żadne ich nie robi i jednocześnie nie nosi ich dłużej przy sobie pamiętając, że może mu ono służyć w wielu powtarzających się sytuacjach. Zdolność produkowania narzędzi jest najważniejszym kryterium, które pozwala decydować, czy znalezione szczątki kopalne danego gatunku należą jeszcze do zwierzęcia, czy już do istoty ludzkiej.

Narzędzia kamienne charakteryzują się o wiele większą trwałością niż kości. Kości rozkładają się szybko w takich warunkach środowiska, jakie panowały w czasach, w których żyły formy przed homo sapiens. Nic więc dziwnego w tym, że narzędzia znamy o wiele lepiej niż szczątki istot, które je wykonały.

Różne są sposoby datowania odnalezionych kości i narzędzi. Geologowie potrafią określić, jaki jest wiek odkrytych narzędzi kamiennych między innymi oceniając wiek skał, w towarzystwie których zostały one odnalezione. Do dziś nie odnaleziono żadnego narzędzia datowanego na epokę plejstoceńską, która skończyła się milion lat temu. Najstarsze znane narzędzia zostały wytworzone dopiero w paleolicie, który zakończył się około milion lat temu. Nazwane są one narzędziami paleotycznymi (od greckich słów palaios = dawny i litos = kamień).

Epoka kamienna to epoka wyróżniana ze względu na czas trwania kultury, w której dominował określony sposób wytwarzania narzędzi. Dzieli się ją na: starszą (paleolit), środkową (mezolit) i młodszą (neolit). W wielu częściach świata epoka kamienna skończyła się w różnych momentach. Na przykład na Bliskim Wschodzie nastąpiło to dopiero mniej więcej 4000 lat p.n.e. uważa się nawet, że nawet i dziś niektóre pierwotne ludy żyją nadal w kulturze epoki kamiennej.

Jednym z pierwszych znanych nam przodków naszego gatunku jest australopitek. Szczątki kopalne Austalopihecinae lub australopiteka odkryto w Afryce Południowej.

Są one już przez wielu badaczy zaliczanie do człowiekowatych. Można w przenośni powiedzieć, że byli oni braćmi naszego przodka w prostej linii. Nasz przodek i australopiteki miały wspólnego praprzodka. Gałąź rozwojowa, na której można było ich umieścić, wygasła na ich gatunku.

Kości szkieletu australopiteka mają niektóre cechy budowy podobne cechom ludzkim. Czaszki australopiteków odnaleziono w jaskiniach, w których odnajdywano również kopalne czaszki pawianów. Pawiany były prawdopodobnie zabijane przez australopiteki przez uderzenie jakąś bronią w głowę. Wskazuje to na to, że australopiteki używały prymitywnych narzędzi. W pobliżu ich kości znajdowano też kamienie obłupane tak, aby można było nimi ciąć, które można by zaliczyć już do bardzo prymitywnych narzędzi, jednak nie jest pewne, czy były rzeczywiście wytworem australopiteków.

W 1959 roku dokonano w Tanganice arcyciekawego znaleziska. Odkryto tam osady mające prawdopodobnie 500 000 lat, w których odnaleziono obłupane otoczaki. Otoczaki te są najstarszymi ze znanych nam narzędzi. Obok odkopano czaszkę australopiteka "Australopitecus boisei" nazwanego człowiekiem z Olduvay, który najprawdopodobniej były twórcami otoczaków. Australopiteki żyły prawdopodobnie w dużych grupach na terenie Afryki. Nie odnaleziono osobników, które można by datować na starsze niż około 1,5 miliona lat.

Należy raz jeszcze podkreślić, że australopiteki nie są przodkami człowieka w prostej linii. Prawdopodobnie prawie w tych samych czasach, w których żył człowiek z Olduvay, na wschodzie występował już hominid, którego nazywa się najczęściej: pitekantrop. Czaszki pitekantropa odkryto na Jawie, i w jaskiniach Chou-kou-tien koło Pekinu. Szczątki jawajskie maja najprawdopodobniej około 500 tys. lat, a z kolei szczątki pekińskie nie są starsze niż 300 tys. lat.

Homonim ten miał czaszkę o budowie zbliżonej do czaszki australopiteka. Tak jak australopitek charakteryzowały się one silnie zarysowanymi łukami brwiowymi oraz wyraźnie cofniętym czołem. Miały mózg dużo lepiej rozwinięty niż u małpy ale stanowił on tylko 2/3 wielkości mózgu dzisiejszego człowieka. Pitekantropy przyjęły już postawę wyprostowaną. Umiały też rozniecić ogień. Ich żuchwy i zęby znajdowano nie tylko w Afryce ale i na terenie Europy. Uważa się, że pitekantrop pojawił się w pierwszej kolejności w Afryce i stamtąd rozprzestrzenił się zasiedlając Bliski Wschód na początku plejstocenu. Prawdopodobnie to od pitenkatropa w prostej linii pochodzi neandertalczyk oraz człowiek współczesny.

Neandertalczyk (Homo neandertalensis) występował na terenie Azji i Europy Wschodniej przed 50-70 tysiącami lat. Znane jest wiele jego szczątków kopalnych. Swych zmarłych grzebał w grotach, które były też jego stałym schronieniem.

Człowiek neandertalski miał raczej niską i krępą sylwetkę. Średnio wzrost mężczyzny osiągał 160 cm a kobiet- 140 centymetrów. Miał czaszkę i twarz stosunkowo dużą a łuki brwiowe wyraźnie uwypuklone. Jego czaszka była wyraźnie spłaszczona od góry a wydłużona do tyłu, dosyć wąska. Neandertalczyk wykonywał wiele narzędzi: głownie skrobaki oraz krzemienne ostrza itd. Potrafił się posługiwać drewnianym oszczepem wykorzystując go do polowania na mamuty czy inne duże zwierzęta. Naukowcy uważają, że sposób grzebania przodków przez neandertalczyków świadczy dobitnie o elemencie duchowości i o rozwiniętej przynależności grupowej u tych form przedludzkich. W grobach neandertalczyków odnajdywane są liczne przedmioty, takie jak pierścienie czy broń, o znaczeniu rytualnym.

Neandertalczycy na terenie Europy wyginęli prawdopodobnie wyparci przez Homo sapiens, z którym konkurowały o pokarm i miejsce życia. Na innych terenach neandertalczycy przetrwali aż do zakończenia się epoki plejstocenu. Ewoluowali oni do nowych form: powstał człowiek rodezyjski w Afryce Pd. oraz człowiek z Solo na Jawie. Obie te formy również wyginęły około 10 tys. lat temu, czyli jeszcze przed zakończeniem się plejstocenu.

Gatunek Homo sapiens, do którego wszyscy należymy powstał w Afryce. Kompletne jego szkielety znane nam dzisiaj przekraczają wiek 30 tys. lat. Najstarszy z nich to człowiek z Cro-Magnon. Wiemy, że do wyrobu licznych narzędzi używał on krzemienia.

Wytwarzał on skrobaki, którymi oczyszczał skóry, noże, ostrza a nawet rylce, którymi potrafił rzeźbić w kości lub kamieniach. Europejskie kultury homo sapiens z górnego paleolitu: rozróżniane są na postawie tego, jakiego rodzaju narzędzia wytwarzali. Na tej podstawię wyróżnione zostały następujące kultury:

a) sztalperońska,

b) orinacka,

c) grawecka,

d) solutreńska,

e) magdaleńska.

Wszystkie ludy należące do wyżej wymienionych kultur były ludami łowieckimi.

Pod koniec epoki paleolitu wyraźnie rozwijała się sztuka. Ludzie kultury graweckiej pozostawili po sobie posążki kobiet z ciosów mamuta, przedstawiające przypuszczalnie boginię-matkę. Z kolei ludzie europejskiej tak zwanej kultury solutrejskiej potrafili tworzyć płaskorzeźby na których przedstawiali zwierzęta. Archeologowie są zdania, że pod koniec epoki plejstoceńskiej sztuka była dla ówczesnych ludzi przede wszystkim praktyką magiczną. Zarówno człowiek orinacki jak i człowiek magdaleński stworzyli na ścianach grot wapiennych, na terenie dzisiejszej Francji i w Pirenejach, malowidła zwierząt, pokryte licznymi kreskami, które prawdopodobnie przedstawiają dzidy i strzały. Te znane dzisiaj na całym świecie obrazy nie miały jednak zdobić ściany. Miały znaczenie magiczne, religijne.

Ludzie paleolitu żyli koczowniczo żywiąc się znalezionymi owocami, nasionami i mięsem upolowanych zwierząt. Na pewno, tak jak współcześni ludzie, myśleli abstrakcyjnie, posługiwali się ogniem, mieli swoje wierzenia i choć można ich nazwać prymitywnymi, na pewno nie można im odmówić człowieczeństwa.