Bory Tucholskie

Bory tucholskie są jednym z najciekawszych obszarów leśnych na Pojezierzu Południowopomorskim. To niezwykle czysty, niezanieczyszczony teren. Obejmuje on powierzchnię ok. 1170 km2,, którą porastają obszary sandrowe. Na nich wytworzyły się ubogie piaszczyste gleby, miejscami przechodzące w lotne piaski. Przecina go rzeka Wda, a w pobliżu znajduje się kompleks jezior.

Na tym terenie 1 lipca 1996 toku utworzony został Park Narodowy Bory Tucholskie. Powstał on na obszarze istniejącego tu wcześniej rezerwatu przyrody " Struga Ośmiu Jezior" i Zaborskiego Parku Krajobrazowego. Park Narodowy Bory Tucholskie obejmuje zachodni fragment Borów Tucholskich, w całości leżąc na terenie gminy Chojnice. W granicach Parku położone jest jezioro Ostrowite, które jest najgłębsze w tej części Pomorza. Jego powierzchnia to 4789,34 ha. Sąsiaduje on z czterema parkami krajobrazowymi: Tucholskim, Wdeckim, Wdzydzkim i Zaborskim. Obszar Parku cechuje się niewiele zmienionym środowiskiem przyrodniczym, który wyróżnia się licznymi jeziorami rynnowymi (Jeleń, Zielone, Bełczak), dolinami rzecznymi, wytopiskami. Park ten zajmuje rozległe równiny piaszczyste zwane sandrami. Usypane one zostały przez roztopowe wody, które wypływały spod topniejących lodów. Proces ten miał miejsce w końcowej erze plejstocenu. Najwyższa wydma tego obszaru osiąga wysokość 145 m n.p.m. Oryginalnym elementem krajobrazu są licznie występujące jeziorka- tzw. oczka. Są one niewielkie i nie mają przy tym odpływu. Powstały zaś w wyniku wytopienia niewielkiej wielkości brył lodu. Najmniejsze z nich zwane są zbiornikami dystroficznymi, a popularnie "sucharami". Zarastają one w sposób naturalny i w skutek tego dochodzi do powstania torfowisk. Przeważająca ilość tych oczek to tzw. jeziora lobeliowe Wyróżniają się one niezwykłą czystością wody. Roślinność, która w nich występuje, nie jest spotykana w innych rodzajach jezior. Jest to przede wszystkim zróżnicowany zespół lobelii i poryblin jeziornego. Wokół zbiorników wodnych przeważa bór bagienny.

Geomorfologia

Obszar Narodowego Parku Bory Tucholskie prawie w całości należy do krajobrazu sandrowego. W części północnej powierzchnia położona jest na wysokości ok. 175 m n.p.m., zaś w części południowej spada do ok. 155 m n.p.m.. Erozja podłoża i niszczenie sandru zostały powstrzymane dzięki wysoczyznom morenowym, które tworzą wyspy i półwyspy.

Strukturę krajobrazu sandrowego kształtują:

      • rynny subglacjalne- mają one głównie przebieg prostopadły do czoła lądolodu ( rynny jezior: Witoczna, Dybrzka, Nawionka) , albo przebieg równoleżnikowy (jeziora: Laska, Płęsno, Główka, Bełczak, Jeleń); formy rynnowe mają na ogół niewielką szerokość, ale są głębokie;
      • doliny rzeczne- bazują na ogół na obniżeniach rynnowych lub ciągach wytopisk. Ich szerokość jest niewielka (ok. 150- 200 m), głębokość wynosi od kilku do kilkunastu metrów;
      • wytopiska- można wyróżnić wytopiska o różnych kształtach- od lejkowatych, płaskich po nieregularne, czy kształtem przypominające kociołki;
      • formy eoliczne (wydmy, pagórki)- najczęściej występują wydmy proste oraz pagórki wydmowe o nieregularnych kształtach. Ich wysokość na ogół nie przekracza 8-10 m;

Wody

Największą rzeką Parku Narodowego Bory Tucholskie jest Brda. Powyżej Jeziora Charzykowskiego ma szerokość ok. 12 m, a głębokość nie przekracza 1,6 m. Poniżej Jeziora Krasińskiego szerokość koryta dochodzi do 28-29 m, a głębokość do 1,8 . Drugą pod względem powierzchni jest rzeka Chocina. Na terenie Parku znajduje się tylko fragment ujścia. Szerokość w tej części wynosi od 7,0 m do 9,0 m, głębokość zaś od 0,8 do 1,35 m. Te dwie rzeki, spośród pozostałych tego obszaru, charakteryzują się najbardziej regularnym odpływem.

Na terenie Parku występuje 26 jezior, mają one powierzchnię większą od 1 ha oraz kilka śródleśnych oczek. Najczęściej można je spotkać w rynnach glacjalnych oraz w nieregularnych zagłębieniach. Do podstawowych rynien glacjalnych zalicza się :

  • rynnę jeziora Charzykowskiego i Karsińskiego
  • rynnę jeziora Małe Gacno i Wielkie Gacno
  • rynnę jeziora Ostrowite
  • rynnę jeziora Małe Głuche i Duże Głuche;

Wiek jezior jest zróżnicowany, generalnie wiąże się on z początkiem topnienia brył lodu. Głębokości maksymalne są zróżnicowane- do najgłębszych należą jeziora Ostrowite (43,0 m), Charzykowskie (30,5 m), Duże Głuche (29,8 m). Najpłytszym jest Mielnica (1,2 m).

Torfowiska

W Parku występują trzy typy torfowisk: niskie, przejściowe, wysokie. Spełniają one liczne i ważne funkcje. W szczególności są magazynem gromadzącym przez długi czas dużych ilości materii organicznej. To także naturalne zbiorniki wody, dzięki którym zachowany jest bilans wodny regionu. Torf ma także działanie niwelujące różnego rodzaju zanieczyszczenia w środowisku. Są przy tym siedzibą wielu zagrożonych wyginięciem gatunków roślin. W torfie występują przy tym licznie związki chemiczne, które mogą być wykorzystywane w różnych gałęziach gospodarki ( w rolnictwie, ochronie naturalnego środowiska, medycynie, przemyśle).

Lasy

Lasy stanowią obszar 3798 ha powierzchni Parku Narodowego Bory Tucholskie. Warunki gospodarcze i ekonomiczne oraz stosowany tym upraw leśnych spowodowały, że drzewostany mają tu charakter monokultur. Sosna zwyczajna ma zaś dominującą pozycję w składzie gatunkowym.

Siedliska borowe, które stanowią w całej Polsce ok. 63% powierzchni leśnej, w Borach Tucholskich- ok. 90%, zaś w Parku- aż 99, 6%. Bór suchy i świeży przeważają w Parku, nieborowe siedliska zajmują marginalną powierzchnię. dominującą pozycję w składzie drzewostanu zajmuje sosna- 93,6%.

Flora

Obszar Parku Narodowego Bory Tucholskie charakteryzuje się dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną. Dlatego też na tym terenie spotkać można specyficzną florę naczyniową, złożoną z bardzo wielu rzadkich gatunków.

Skład gatunkowy flory nie jest poznany w zupełności. Znajduje się tam wiele gatunków, które są charakterystyczne właśnie dla tego regionu.

Największą grupę gatunków rzadkich tworzą rośliny ubogich siedlisk. W jej skład wchodzą nie tylko często spotykane gatunki borowe i wrzosowiskowe- ale także rośliny chłodnych torfowisk i czystych jezior. Występują liczne relikty- co jest dowodem na to, że na terenie Parku Narodowego zachowany został bardzo wysoki poziom naturalności szaty roślinnej. Dzięki temu ranga przyrodnicza tego obszaru jest wysoka i niezwykle ceniona.

Najstarsze składniki flory Parku Narodowego Bory Tucholskie to gatunki, które są pozostałością szaty roślinnej ze schyłkowego okresu lodowcowego. Należą do nich takie gatunki roślin jak: borówka bagienna, bagno zwyczajne, mącznica lekarska.

Do grupy reliktowych gatunków torfowisk zaliczyć można:

        • żurawinę drobnolistną
        • mech Cinclidium stygium

Interesującą grupę reliktów stanowią także przeżytki polodowcowe. Wśród nich można wskazać następujące rośliny:

      • trzcinnik prosty- charakterystyczny głównie dla torfowisk
      • turzyca strunowa- występująca na brzegu jezior
      • bażyna czarna
      • skalnica torfowiskowa
      • zimoziół północny

W krystalicznie czystych wodach jezior lobeliowych występują:

        • lobelia jeziorna
        • poryblin jeziorny
        • jeżogłówka pokrewna
        • elisma wodna

Dość pospolicie występują gatunki atlantyckie, subatlantyckie i takie, które związane są z wpływem klimatu oceanicznego. Do takiej grupy roślin zaliczyć można:

        • szczotlichę siwą
        • chroszcza nagołodygowego
        • wąkrotę zwyczajną

Oprócz tego występują rzadkie rośliny , takie jak: różne odmiany rosiczki, storczyki ( także błotny i krwisty), lipiennik, wyblin jednolistny. Występują także porosty, a wśród nich niespotykana już prawie brodaczka kosmata.

Owady

Owady- w Parku Narodowym Bory Tucholskie odnaleźć można ponad 900 gatunków owadów. Wśród nich są:

        • skoczogonki
        • ważki
        • prostoskrzydłe
        • chrząszcze
        • muchówki
        • motyle

Ryby

Na terenie Parku występują liczne gatunki ryb (jest ich około 25). Zaliczyć do nich można: pstrągi, minogi (minóg rzeczny i minóg strumieniowy). W jeziorach odnajduje się sieję, sielawę, które są typowe dla głębokich i bardzo czystych zbiorników wodnych. Pozostałe gatunki ryb można zaliczyć do dość pospolicie spotykanych. Są to między innymi : szczupak, lin, karp, karaś, sandacz.

Płazy

Jeśli chodzi o charakterystykę płazów tego obszaru to wskazać należy na najliczniej występujące gatunki. A do nich zalicza się głównie:

      • żaby trawne
      • żaby moczarowe
      • żaby jeziorowe
      • ropuchy szare.

Najrzadziej występują traszka grzebieniasta ropucha paskówka.

Gady

Przedstawiciele gadów na obszarze Borów Tucholskich także stanowią liczną reprezentację. Najczęściej można spotkać jaszczurkę zwinkę. Występuje ona na ogół na nasłonecznionych stokach, polanach czy zrębach. Na podmokłych łąkach, skrajach lasów spotkać można zaskrońca zwyczajnego. Na opisywanym terenie występuje także żmija zygzakowata.

Ptaki

Na tym obszarze występuje co najmniej 110 różnych gatunków ptaków. Najbardziej popularnymi przedstawicielami ptaków są;

      • bielik
      • kropiatka
      • puchacz
      • bocian czarny
      • płaskonos
      • tracz nurogęś
      • żuraw
      • rybitwa czarna
      • gągoł
      • bekas
      • kania czarna

W Parku występuje także głuszec, którego nie można spotkać w pozostałej części Borów.

Ssaki

Na terenie Parku Narodowego Bory Tucholskie występuje 44 gatunki sklasyfikowanych ssaków. Spośród nich trzy gatunki zostały wpisane do Polskiej czerwonej księgi. Są to :

      • rzęsorek mniejszy
      • wydra
      • bóbr europejski

Bogatą grupę stanowią nietoperze. Stwierdzono aż 10 gatunków.

Jeśli chodzi o gryzonie to należy wymienić:

      • wiewiórkę
      • piżmaka
      • szczura wędrownego
      • mysz domową
      • nornicę rudą
      • mysz leśną

Do przedstawicieli zwierząt drapieżnych zalicza się:

      • lisa
      • jenota

Wśród łasicowatych warto wskazać na borsuka, kunę leśną. A do licznie występujących kopytnych należą;

      • dzik
      • łoś
      • sarna
      • jeleń szlachetny
      • daniel

Historia miasta Tuchola

Tuchola jest to prastare miasto Pomorza, uznawane za stolicę Borów Tucholskich. Od początku swego istnienia miasto to jest ważnym punktem na mapie szlaków handlowych. Najstarsze zapiski pochodzą z XIII stulecia. Podaje się w nich, że osada ta została założona przez książąt kaszubskich. Co do osoby to wśród historyków panuje spór. Jedni jako założyciela wskazują Sambora I, a inni Mściwoja II. Pewne jest jednak to, że to ten drugi zaprosił do Tucholi Jakuba Świnkę. Arcybiskup gnieźnieński dokonał poświęcenia miejscowego kościoła. Prawa miejskie Tuchola otrzymała między XIII a XIV stuleciem. Od XIII w Tuchola zaczęła przejmować rolę Raciąża- ośrodka dotychczasowej lokalnej władzy. Patronką miasta jest św. Małgorzata, która znajduje się na pieczęciach miejskich. Wedle legendy miała ona uchronić miasto podczas oblężenia.

Turystyka

Turystyka jest prężnie rozwijającą się gałęzią gospodarki także w Polsce. Wskazując na szczególnie cenne i warte poznania miejsca przyczynia się ona do promowania określonego obszaru, czy regionu. Trzeba więc podjąć konieczne działania, także prawne i administracyjne. Celem powinno być poprawienie oraz ochrona stanu przyrody.

Bory Tucholskie są jednym z takich miejsc, z których powinniśmy być szczególnie dumni. Przedstawiają one bogatą ofertę nie tylko turystyczną, ale i poznawczą. Podstawową atrakcją turystyczną tego obszaru są wody powierzchniowe, głównie jeziora. Większość z nich, w tym wszystkie w rejonie Strugi Siedmiu Jezior są mocno zalesione już od linii brzegowej. Ważną rolę odgrywają lasy obfitujące w grzyby i jagody.

Miejsca, które warto odwiedzić

Na terenie Borów Tucholskich odnajdujemy wiele atrakcyjnych, wartych odwiedzenia miejsc. Można do nich zaliczyć:

  1. Akwedukt w Fojutowie- Znajduje się on przy trasie Tuchola- Czersk. Swoją budową nawiązuje do rzymskich akweduktów, jest to najdłuższa budowla tego typu w Polsce (ma 75 m szerokości). Został on zbudowany w 1848 roku i połączył Czerską Strugę z kanałem Brdy. Na początku był on zbudowany z kamienia i cegły, ale w latach 70. XX w przeprowadzono remont- i zastosowano płyty żelbetonowe. Dzięki kładce spacerowej możliwe jest przejście przez akwedukt, co dostarcza wielu niesamowitych wrażeń.
  2. Rezerwat "Kręgi Kamienne"- znajdują się na obszarze Nadleśnictwa Czersk oraz Leśnictwa Odry. Położony jest po prawej stronie rzeki Wdy. Rezerwat ten został utworzony w 1958 r, znajduje się w nim dziesięć całych i kilka fragmentów kamiennych kręgów. Najmniejszy z nich ma średnicę 15 m, a największy aż 33 m. Oprócz nich na terenie rezerwatu położone są kurhany. Miejsce to jest doskonałym przykładem badań dla archeologów, przyrodników jak i dla kosmologów. Obszar ten już od dawna wzbudzał ciekawość i zainteresowanie zarówno naukowców jak i amatorów. Pierwszym polskim badaczem, który zainteresował się tym terenem był prof. J. Kostrzewski. Doszedł on do wniosku, że miejsce to jest najprawdopodobniej cmentarzem pochodzącym z początków I i II w n.e. Udało mu się przebadać kilka kurhanów i jeden krąg. Znalazł w nich kilka przedmiotów potwierdzających swoją tezę (m.in. złoty wisiorek, resztki tkanin, pozostałości naczyń lepionych z gliny).
  3. Rezerwat Cisów Staropolskich im. Leona Wyczółkowskiego- rezerwat ten leży w Nadleśnictwie Wierzchlas, ma powierzchnię 37 ha. Jest to zabytek pierwotnej puszczy pomorskiej, na którym występują najpiękniejsze skupiska cisów w całej Europie. Oprócz cisów spotkać tam można także sosny, stare dęby, lipy, graby, brzozy. Największe drzewo ma obwód 250 cm i być może pamięta czasy pierwszego polskiego króla. W latach międzywojennych rezerwat ten był natchnieniem dla wielu malarzy, w tym L. Wyczółkowskiego. Urzekał bowiem tajemniczością, atmosferą dawnych lat.
  4. Uroczysko Piekiełko- położone jest nad Brdą na południe od Tucholi. Jest to niezwykle malowniczy teren, przez który Brda przepływa niezwykle krętym korytem. Wzdłuż rzeki występuje bardzo różnorodna roślinność. Przy Nadleśnictwie Świt znajduje się pięć bardzo starych dębów, pomników przyrody.
  5. Chojnice- jest to miasto położone w województwie pomorskim. Prawdopodobnie zostało ono założone w II połowie XIII wieku. W 1309 r Chojnice dostały się pod panowanie Krzyżaków. Od tego czasu podlegało komturstwu człuchowskiemu. Krzyżacy nadali miastu charakter obronny- zbudowali bowiem system fortyfikacji, wałów oraz fos. Powstały trzy bramy wjazdowe do miasta, 24 baszty umacniające mury obronne. Obecnie Chojnice są największym miastem Borów Tucholskich, siedzibą władz powiatowych. Warto tu odwiedzić bazylikę mniejszą ś. Jana Chrzciciela, kościół jezuicki Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, Bramę Człuchowską, Basztę Więzienną, spichlerz oraz ratusz.

Ścieżki przyrodnicze

Warto tu przedstawić dwie szczególne ścieżki przyrodnicze. Jedną z nich jest ścieżka zwana "Jelenią wyspą". Znajduje się ona na terenie Nadleśnictwa Tuchola, na drodze Tuchola- Tleń. Ukazuje ona niezwykłe zbiorowiska roślinne, które charakterystyczne są dla Borów Tucholskich. Trasa ma długość 3,5 km oraz 10 przystanków. ciekawostki przyrodnicze oraz historyczne oznaczone są wykrzyknikami. pierwszy przystanek- rzeka Stążka - pokazuje piękną roślinność i faunę tej niezwykle czystej rzeki. Następny przystanek pokazuje proces naturalnie odnawianego lasu, kolejny- drzewostan sosnowy i torfowisko. Można tu zaobserwować takie gatunki jak rosiczka okrągłolistna, bażyna czarna, turzyca siwa. Na trasie znajduje się także Ptasia Remiza prezentująca sposoby i techniki ochrony ptaków. Dalej dochodzi się do bagien, gdzie rozwija się roślinność niskotorfowa (storczyki i rośliny bagienne). Ostatni przystanek prezentuje budowę mrowisk.

Inną, ciekawą ścieżką przyrodniczą jest Woziwoda. Jest to jedna z pierwszych ścieżek, która powstała na terenie Borów Tucholskich. Tutaj poznać można pracę leśników, zasady gospodarki leśnej oraz ochrony środowiska naturalnego. Duża część tej trasy przebiega przez Rezerwat Krajobrazowy Dolina Rzeki Brdy.

Ścieżka zaczyna się w Nadleśnictwie Woziwoda, pierwszym przystankiem jest punkt widokowy nad doliną rzeki Brdy. Dzięki temu poznać można niezwykły krajobraz rzeki i jej licznych zakoli. Występują tam liczne chronione rośliny (jak cis pospolity, wawrzynek wilczełyko). W wodach czystej Brdy występują pstrągi tęczowe oraz bobry europejskie. Z ptactwa warto wymienić zimorodka oraz gągoła krzykliwego. Kolejnym przystankiem jest Remiza- drzewostan ogrodzony, by ochronić go przed szkodnikami. Dalej przechodzi się do leśniczówki Woziwoda i dochodzi do części ścieżki, która poświęcona jest drzewostanowi sosnowemu. Następnie można zobaczyć drzewostan łęgu olszowego, który utworzony jest przez olszę czarną, graby oraz lipy. Później przechodzi się do położonego nad brzegiem rzeki miejsca biwakowego. Idąc dalej zobaczyć można plantacje choinek. Trasę kończy przystanek, gdzie znajduje się karmowisko dla zwierzyny leśnej. W okolicy utworzony został Ośrodek Edukacji Przyrodniczo - Leśnej oraz Zielona Szkoła.

Ciekawostki

Na terenie Borów Tucholskich warto także odwiedzić torfowiskowy rezerwat przyrody- Bagno Grzybna. Utworzony on został w 1980 roku, jego powierzchnia to 6,26 ha. Ciekawe są także:

  • Wieś Błądzim, należąca od 1772 roku do starostwa świeckiego. Nad wsią znajduje się jezioro Błądzimskie połączone z jeziorem Ostrowite.
  • Krzywe Koło0 jest to niezwykłej urody uroczysko, niedaleko od leśniczówki Błędno. Tworzy go las o mieszanym składzie- dąb, sosna, grab, brzoza, lipa, klon, świerk.
  • Kuźnica- rezerwat przyrody utworzony w celu ochrony boru bagiennego z drzewostanem sosnowym.
  • Mątwa- to rzeka, która cechuje się biegiem w kształcie litery "u". Wypływa z rynnowego jeziora Mątasek, dalej przepływa przez Bory Tucholskie.
  • Tleń- dawna osada rybacka, a obecnie miejscowość turystyczno - letniskowa. Położona jest wśród lasów nad rozlewiskiem Wdy. Znajduje się tam wiele hoteli i pensjonatów, restauracje, plaże strzeżone, wypożyczalnie sprzętu turystycznego.
  • Osiecza- to wieś letniskowa nad rzeką Prusiną. Zamieszkała jest przez grupę ludności pomorskiej zwaną Borowiakami.