Motyw miłości w literaturze

Motyw miłości jest jednym z wyjątkowo wielowymiarowych tematów w literaturze – obejmuje uczucia między kochankami, relacje rodzinne, miłość do ojczyzny, Boga, idei, a także miłość przeklętą, tragiczną, świętą lub zmysłową. Przez wieki ulegał różnorodnym przekształceniom – od arkadyjskiej sielanki, przez mistyczne zjednoczenie z absolutem, aż po nowoczesne wizje miłości jako iluzji, siły destrukcyjnej lub doświadczenia samotności.

Warto pamiętać, że miłość ma niejedno imię, bo jest wiele rodzajów miłości. Wśród nich możemy wymienić: 

Agape - miłość bezwarunkowa, altruistyczna i pełna poświecenia. Często uważana jest za najdoskonalszą formę miłości, a przykładem może być miłość do Boga i Boga do człowieka. 
Phila - miłość braterską, przyjacielską oparta na lojalności i wzajemnym szacunku. Można ją porównać do więzi między przyjaciółmi, członkami rodzinami. Koncentruje się na emocjonalnej bliskości i wsparciu.
Eros - miłość zmysłowa, namiętna i romantyczna, która charakteryzuje się intensywnym pragnieniem drugiej osoby. Często jest to impulsywna i emocjonalna miłość, która koncentruje się na fizycznej atrakcyjności. 
Storge - miłość rodzicielska, występująca pomiędzy rodzicami a dziećmi.

Antyk – motyw miłość jako przeznaczenia

W mitologii greckiej znajdziemy ogrom utworów poświęconych miłości. Bez wątpienia jest ona siłą napędową działań greckich bogów i herosów. Mitologia dostarcza nam rozmaite obrazy miłości, na przykład miłość do człowieka, którą reprezentuje Prometeusz: odważna i gotowa do poświęcenia. Miłość silniejsza niż śmierć to z kolei główny motyw mitu o Orfeuszu i Eurydyce. Bohater tej opowieści zszedł do podziemi, by wyciągnąć stamtąd ukochaną. Niestety, Orfeusz złamał warunek bogów i odwrócił się do Eurydyki, gdy wychodzili, co spowodowało, że utracił ją na zawsze.

Z mitologii (Mit o Erosie i Psyche) pochodzi również koncepcja miłości fizycznej i duchowej. Eros, bóg miłości (znany w Rzymie jako Amor) i Psyche muszą pokonać wiele przeszkód, w tym nauczyć się wzajemnie sobie ufać, by żyć razem. Eros symbolizuje miłość fizyczną i namiętność, natomiast Psyche to duchowa, metafizyczna część miłości — aby stworzyć harmonijną relację, oba te elementy muszą się uzupełniać.

Wliteraturze antycznej miłość ukazywana była jako uczucie silniejsze od rozumu i woli, często prowadzące do katastrofy lub heroizmu.

W „Mitologii” Jana Parandowskiego Orfeusz, poeta i śpiewak obdarzony boskim talentem, nie potrafi pogodzić się z utratą ukochanej Eurydyki, która zginęła od ukąszenia żmii. Kierowany miłością, zstępuje do Hadesu, gdzie jego pieśń wzrusza samego Plutona – króla podziemi – i sprawia, że ten zgadza się zwrócić mu Eurydykę, pod warunkiem że Orfeusz nie spojrzy na nią, póki nie opuszczą krainy zmarłych. Ten moment staje się próbą miłości i zaufania, którą Orfeusz przegrywa – odwraca się w ostatniej chwili, przez co traci Eurydykę na zawsze. Wędrówka Orfeusza do świata umarłych staje się archetypem miłości absolutnej, gotowej na poświęcenie, ale zarazem przestrogą przed nadmierną emocjonalnością i niecierpliwością.

W „Antygonie” Sofoklesa miłość przybiera postać bezwarunkowej lojalności wobec rodziny i zmarłych, która staje się silniejsza niż lęk przed śmiercią i posłuszeństwo wobec władzy. Tytułowa bohaterka, wiedząc, że rozkaz króla Kreona zakazuje pogrzebu jej brata Polinika, decyduje się świadomie złamać prawo państwowe, kierując się nakazem serca i prawem boskim – starszym niż ziemskie. Jej czyn nie wynika z buntu politycznego, lecz z miłości siostrzanej, głębokiej więzi krwi i przekonania o świętości obowiązków wobec rodziny, także po śmierci.

Motyw miłości w Biblii

Motyw miłości występuje w literaturze od najdawniejszych czasów, czego najlepszym przykładem jest Biblia. Uczucie miłości jest w niej pokazane niezwykle wielowymiarowo, natomiast bez wątpienia największą miłością jest ta pochodząca od Boga i skierowana do człowieka. W Biblii motyw miłości wyraźnie widoczny jest w "Pieśni nad pieśniami" - jest to utwór, który pozornie nie ma w sobie religijnego przesłania. Koncentruje się bowiem na miłości dwojga zakochanych: jest właściwie rozmową Oblubieńca i Oblubienicy, w której wyznają oni sobie uczucie. To z "Pieśni nad pieśniami" pochodzi znany wers "O, jak piękna jesteś przyjaciółko moja!". Ta pieśń opisuje miłość, pragnienie bycia razem i tęsknotę, czyli wszystko to, co składa się na idealny obraz relacji kobiety i mężczyzny. Interpretatorzy Biblii widzą jednak w tym utworze alegorię miłości Boga do człowieka.

Drugi biblijny utwór poświęcony miłości to oczywiście "Hymn o miłości" pochodzący z Pierwszego Listu świętego Pawła Apostoła do Koryntian. "Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest. Miłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą" - święty Paweł przedstawił w liście miłość jako uczucie najwyższe, najczystsze, najwspanialsze. Miłość buduje, wzmacnia, jest fundamentem wszelkich działań. Ta prawdziwa sprawia, że człowiek staje się lepszy: cierpliwy, opanowany, porzuca gniew i zazdrość. Zgodnie z nauczaniem świętego Pawła - "Miłość nigdy nie ustaje".

Średniowiecze – motyw miłości mistycznej i dworskiej

Miłość w średniowieczu dzieli się na dwa główne nurty: mistyczną (do Boga, Maryi) i dworską (idealizowaną, często niespełnioną).

W „Lamencie świętokrzyskim” matczyna miłość Maryi do syna – Jezusa – jest pełna ludzkiego bólu i żalu, głęboko emocjonalna, a przy tym uniwersalna.

Przykładem miłości idealizowanej, dworskiej w literaturze średniowiecznej są „Dzieje Tristana i Izoldy”. To opowieść o tragicznej miłości rycerza Tristana i królowej Izoldy, żony jego pana – króla Marka. Ich uczucie rodzi się pod wpływem magicznego napoju miłosnego, ale z czasem przeradza się w miłość absolutną, pełną tęsknoty, poświęcenia i cierpienia. Mimo zdrady wobec obowiązków dworskich i społecznych konwenansów Tristan i Izolda nie przestają darzyć się czystym, idealnym uczuciem, które nie znajduje spełnienia w ziemskim świecie, ale dopiero po śmierci – w symbolicznym zjednoczeniu roślin, wyrastających z ich grobów. Miłość ta nosi wszystkie cechy miłości dworskiej: jest pełna czci, tęsknoty, duchowego oddania, często ukrywana, niespełniona i utożsamiana z cierpieniem i wyrzeczeniem, co czyni z niej wzorzec uczucia wyidealizowanego, przeciwstawionego cielesności i codzienności

Renesans wobec motywu miłości

Renesans promuje miłość umiarkowaną, świadomą, związaną z cnotą i rozumem, ale nie pozbawioną emocji. Epoka ta, czerpiąca inspirację z filozofii stoickiej i epikurejskiej, odrzuca średniowieczny dualizm duszy i ciała na rzecz harmonii między uczuciem a rozumem, między zmysłowością a duchowością. Miłość nie jest tu już grzechem czy niebezpieczną namiętnością, lecz naturalną częścią ludzkiej kondycji, zdolną zarówno do uszlachetnienia człowieka, jak i do nadania sensu jego życiu.

W renesansowej wizji świata miłość często splata się z etyką życia godziwego, z przekonaniem, że uczucie powinno być zgodne z porządkiem natury i rozsądkiem, a nie prowadzić do destrukcji czy szaleństwa. To uczucie ziemskie, ale podniesione do rangi wartości humanistycznej, które łączy się z odpowiedzialnością, wolnością i radością istnienia.

W „Trenach” Jana Kochanowskiego odnajdujemy miłość rodzicielską, która po śmierci dziecka staje się cierpieniem, ale też drogą ku zrozumieniu boskiego ładu. To miłość, która przechodzi próbę śmierci i przekształca się w filozoficzne pojednanie. W wybranych pieśniach Kochanowskiego (np. „Pieśń IX”) pojawia się miłość do życia i harmonii, która wypływa z akceptacji przemijania i mądrego korzystania z chwil.

W „Romeo i Julii” Williama Szekspira miłość ukazana jest jako uczucie absolutne, gwałtowne i tragiczne, które przekracza bariery społeczne, rodzinne i czasowe. Romeo i Julia, potomkowie dwóch zwaśnionych rodów – Montekich i Kapuletów – zakochują się w sobie od pierwszego wejrzenia, a ich miłość rozwija się wbrew logice, rozsądkowi i porządkowi społecznemu. To uczucie młode, impulsywne, pełne namiętności i odwagi, ale też na tyle silne, że skłania kochanków do buntu przeciw rodzinie i tradycji, a ostatecznie do śmierci, gdy świat nie daje im możliwości bycia razem. Szekspir ukazuje, że prawdziwe uczucie nie zna granic, ale właśnie przez swoją intensywność i niemożność pogodzenia z brutalną rzeczywistością, staje się tragiczne.

Barok – miłość namiętna, pełna sprzeczności i lęku

W baroku miłość często ukazywana jest jako sprzeczna z rozumem, prowadząca do rozpaczy, konfliktu między ciałem a duszą.

W poezji Jana Andrzeja Morsztyna (np. w erotykach) miłość bywa zmysłowa, efemeryczna, ironiczna, ale również podszyta świadomością śmierci.

W wierszach Daniela Naborowskiego miłość do kobiety staje się krótką chwilą piękna w świecie przemijania, kontrastując z pesymizmem barokowego światopoglądu.

Oświecenie – miłość rozumna i obywatelska

W oświeceniu dominuje miłość jako postawa etyczna, społeczna i patriotyczna, związana z ideą służby i cnoty.

W „Hymnie do miłości ojczyzny” Ignacego Krasickiego miłość do ojczyzny przedstawiona jest jako najwyższa wartość moralna i patriotyczna, której należy podporządkować wszystkie inne uczucia, pragnienia i dobra. Utwór, utrzymany w podniosłym, retorycznym tonie, ukazuje ojczyznę jako obiekt czci, niemal sakralny, wobec którego człowiek powinien być gotów do najwyższych ofiar, włącznie z oddaniem życia. Poeta podkreśla, że prawdziwa miłość ojczyzny wymaga czynu, wyrzeczeń i odwagi, a nie tylko słów i deklaracji. Utwór kształtuje wzorzec obywatela, dla którego lojalność wobec kraju to obowiązek moralny i fundament godności ludzkiej.

W „Kandydzie” Woltera motyw miłości ukazany jest w sposób parodystyczny, ironiczny i przewrotny, typowy dla oświeceniowej satyry. Uczucie Kandyda do Kunegundy, które początkowo wydaje się czystą, idealistyczną miłością młodzieńczą, zostaje skonfrontowane z brutalnością rzeczywistości, absurdem losu i okrucieństwem świata. Kandyd, mimo niezliczonych katastrof – wojen, niewoli, zdrad i cierpienia – wiernie podąża za wyobrażeniem ukochanej, traktując miłość jako życiowy drogowskaz i sens istnienia. Wolter jednak z dystansem ukazuje to uczucie: miłość Kandyda okazuje się nie tyle głębokim doświadczeniem, ile uporczywym przywiązaniem do iluzji, szczególnie widocznym w finale, gdy bohater odnajduje Kunegundę zniszczoną przez czas i życie, ale mimo wszystko się z nią żeni.

Romantyzm – motyw miłości absolutnej, tragicznej, narodowej

Romantyzm uczynił z miłości siłę metafizyczną, łączącą dusze, pokolenia, światy, często przeciwstawioną rzeczywistości.

W balladach Adama Mickiewicza, a szczególnie w „Romantyczności”, motyw miłości zyskuje romantyczny, metafizyczny i irracjonalny wymiar – uczucie nie tylko przekracza granice rozumu, ale również łączy świat żywych i zmarłych, stając się mostem między tym, co cielesne i duchowe. Główna bohaterka – Karusia – pogrążona w żałobie po śmierci ukochanego Jasia, wciąż z nim rozmawia, widzi go i słyszy, co otoczenie uważa za oznakę obłędu. Jednak w utworze to nie rozsądek czy nauka są wyrocznią prawdy, lecz uczucie – czyste, autentyczne i intuicyjne, które pozwala Karusi dostrzec obecność zmarłego.

Poeta przeciwstawia racjonalizmowi (uosabianemu przez starca) mądrość serca i ludowej wiary, pokazując, że miłość nie kończy się wraz ze śmiercią, lecz trwa – w duszy, pamięci, uczuciu, a nawet realnie w świecie nadprzyrodzonym. To uczucie silniejsze niż rozum i śmierć, które nie wymaga dowodów, bo istnieje poza granicami naukowych prawd. W tym sensie ballady Mickiewicza – nie tylko „Romantyczność”, ale i „Świtezianka” czy „Świteź” – ukazują miłość jako siłę magicznie wiążącą losy, przestrzenie i byty, która nobilituje człowieka i pozwala mu zbliżyć się do tajemnicy istnienia. Mickiewicz buduje tu fundament romantycznego światopoglądu, w którym uczucie jest drogą do prawdy wyższej niż racjonalne poznanie.

W „Dziadach cz. IV” Adama Mickiewicza miłość Gustawa do Maryli to miłość absolutna, która przetrwa śmierć, rozłąkę, czas – ale też niszcząca, prowadząca do szaleństwa i przemiany w Konrada (w „Dziadów cz. III”).

W „Kordianie” Juliusza Słowackiego motyw miłości ukazany jest w dwoistym wymiarze: jako uczucie osobiste, romantyczne i zmysłowe oraz jako miłość do ojczyzny – idealna, ofiarna, wyłączna. Laura symbolizuje miłość sentymentalną, konwencjonalną, wpisaną w romantyczny model nieszczęśliwego uczucia: chłopiec zakochuje się w kobiecie nieosiągalnej, idealizowanej, która staje się obiektem westchnień, ale nie odwzajemnia uczucia. Relacja z Laurą zostaje przez Słowackiego celowo ukazana jako miłość powierzchowna. Odrzucenie przez Laurę staje się dla Kordiana początkiem przemiany duchowej i kryzysu tożsamości, który prowadzi go do samotności, podróży po Europie i wreszcie do wyboru nowego obiektu miłości – ojczyzny. Miłość do Polski, w przeciwieństwie do uczucia do Laury, zostaje ukazana jako prawdziwa, czysta, wymagająca ofiary – to ona nadaje sens życiu Kordiana i pozwala mu dojrzeć do roli bohatera gotowego poświęcić się dla dobra wspólnoty.

W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego miłość ukazana jest jako uczucie złudne, zwodnicze i prowadzące do upadku – zarówno w wymiarze osobistym, jak i społecznym. Już w akcie I widzimy, jak Hrabia Henryk – romantyczny Poeta – ulega wyidealizowanemu obrazowi miłości kobiety, którą sam sobie wykreował. Nie kocha realnej osoby, lecz fantazmat, „złudzenie niewiasty”, który znika, gdy tylko miłość staje się codziennością małżeńską. Jego żona, nie mogąc sprostać tej nierealnej wizji, popada w obłęd i umiera, osamotniona i odrzucona – a więc miłość zbudowana na wyobrażeniu, nie na prawdzie, prowadzi do tragedii drugiego człowieka. Pozytywizm – motyw miłości jako więzi społecznej.
Wykorzystania motywu miłości nie odmówił sobie również Adam Mickiewicz w narodowej epopei "Pan Tadeusz". Wieszcz opisał tam kilka miłosnych relacji — zarówno tych szczęśliwych, jak i nie. Niespełniona miłość dotyka Jacka Soplicę i Ewę Horeszko — mimo że młodzi chcą być razem, Soplica zostaje odrzucony przez ojca dziewczyny. Powodem są różnice w pochodzeniu i zamożności. Ewa zostaje wydana za mąż wbrew swojej woli, a Jacek Soplica poślubia dziewczynę, której nie kocha. Z obydwu tych związków rodzą się dzieci — Zosia i Tadeusz, między którymi rodzi się uczucie. Tym razem nic nie stoi na przeszkodzie, aby stworzyli rodzinę, a ich miłość jest przykładem czystego, młodzieńczego, niewinnego uczucia. W "Panu Tadeuszu" istotnym motywem jest również miłość do ojczyzny. Utwór ten można odczytać jako hołd ukochanej ojczyźnie, za którą wieszcz, przebywający na emigracji, tęskni. Mickiewicz opisał swój kraj jako idealną, sielską krainę, w której niemalże płynie mleko i miód. Wyrazem tej miłości są piękne opisy przyrody — każde drzewo, zwierzę, kwiat są niepowtarzalne i niezwykłe.
W literaturze mocno eksploatowany jest także motyw nieodwzajemnionej miłości. Doskonałym przykładem takiego uczucia jest Werter — tytułowy bohater powieści J.W. Goethego "Cierpienia młodego Wertera". Chłopak zakochuje się w Lotcie — dziewczynie zaręczonej z innym. Licząc na to, że dziewczyna odwzajemni jego uczucie, postanawia w dalszym ciągu przyjaźnić się z parą, co prowadzi do jego ogromnej frustracji i cierpienia. Próbuje nawet pocałować ukochaną, jednak ta ucieka. Goethe ukazuje miłość będącą źródłem cierpienia, udręki i nieszczęścia, z którymi bohater nie umie sobie poradzić. Jedyne wyjście z tej sytuacji, jakie widzi to śmierć. Werter umiera, strzelając sobie w głowę. Od Wertera wzięło się pojęcia bohatera werterowskiego, czyli osoby, która ma rozbudowane życie wewnętrzne i skłonności do melancholii. Bohatera werterycznego spędza czas, idealizując zjawisko miłości, wynosząc ukochaną osobę na piedestał, nie widząc jej wad.

W pozytywizmie miłość ukazywana jest jako relacja społeczna, często skomplikowana przez podziały społeczne, konwenanse i nierówność płci.

W „Lalce” Bolesława Prusa miłość Wokulskiego do Izabeli Łęckiej to uczucie tragiczne, niemożliwe przez różnice społeczne, ale też iluzoryczne, ponieważ Wokulski kocha wyidealizowany obraz. To miłość niszcząca i samotna, która obnaża niesprawiedliwość epoki. Główny bohater, Stanisław Wokulski zakochuje się w pięknej i niegdyś bogatej Izabeli Łęckiej. Kobieta jest jego ideałem - Wokulski nie widzi jej wad, takich jak egoizm i cynizm. Wie, że kobieta nie wyjdzie za mąż za niezamożnego mężczyznę, dlatego ciężką pracą próbuje zarobić pieniądze, którymi przekona ją do siebie. Dla niej uczy się angielskiego, wykupuje również długi jej ojca. Niestety, Izabela Łęcka nie odwzajemnia uczucia Wokulskiego. Co więcej, traktuje go tylko jako narzędzie do zabezpieczenia swojej pozycji społecznej - godzi się nawet na zaręczyny. Niestety, Wokulski przyłapuje ją na flircie ze Starskim, co łamie mu serce. Dociera do niego wówczas, że Łęcka go wykorzystywała i nigdy nie zamierzała odwzajemnić jego miłości.

W „Potopie” Henryka Sienkiewicza miłość pełni funkcję zarówno motywacji do przemiany moralnej, jak i siły jednoczącej ludzi wobec historycznych zagrożeń. Uczucie między Andrzejem Kmicicem a Oleńką Billewiczówną początkowo zostaje wystawione na próbę – z powodu porywczości i błędów Kmicica dziewczyna go odrzuca, lecz właśnie ta miłość staje się dla niego impulsem do odkupienia win i wyboru służby ojczyźnie. Oleńka uosabia ideał kobiety cnotliwej i wiernej, a jej wybaczenie następuje dopiero wtedy, gdy Kmicic staje się godny zaufania – wówczas ich miłość dopełnia się jako nagroda za cnotę i poświęcenie. W powieści miłość nie jest więc jedynie uczuciem prywatnym, ale wpisuje się w nurt wartości patriotycznych i etycznych, wzmacniając obraz bohatera jako rycerza odrodzonego.

Młoda Polska – miłość jako tęsknota i destrukcja

Epoka ta ukazuje miłość jako tęsknotę za absolutem, uczucie nieosiągalne lub destrukcyjne, nasycone erotyzmem i melancholią.

W poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy Bolesława Leśmiana miłość to często chwila namiętności w obliczu śmierci i nicości, zmysłowa, ale podszyta rozpaczą.

W „Nanie” Émila Zoli miłość ukazana jest jako siła zmysłowa, destrukcyjna i pozbawiona idealizmu, która nie prowadzi do spełnienia, lecz do moralnej i społecznej degradacji. Tytułowa bohaterka, kobieta lekkich obyczajów i gwiazda paryskiej sceny, nie kocha i nie pragnie być kochana w sposób romantyczny – jej relacje z mężczyznami są oparte na uwodzeniu, manipulacji i ekonomicznej zależności. Mężczyźni, którzy ulegają fascynacji Naną, traktują ją jako obiekt pożądania i fantazji, ale w kontakcie z rzeczywistością ich uczucia okazują się słabe, płytkie i samobójcze.

XX wiek – motyw miłości w cieniu katastrofy

Literatura XX wieku pokazuje miłość w świecie przemocy, wojny, rozpadu wartości – uczucie staje się ratunkiem, kruchym oporem lub złudzeniem.

W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego miłość ukazana jest jako uczucie poszukiwane, ale niestabilne i rozczarowujące – Cezary Baryka wikła się w kolejne relacje (z Laurą, Karoliną, Wandą), jednak żadna z nich nie przynosi mu spełnienia ani duchowej bliskości. Jego miłość ma często charakter namiętności lub fascynacji, ale zderza się z brakiem głębokiego porozumienia i różnicą wartości, podobnie jak jego relacja z ojczyzną – także emocjonalna, ale trudna i pełna pytań.

W „Granicy” Zofii Nałkowskiej miłość przedstawiona jest jako uczucie podszyte konwenansem, egoizmem i społecznymi ograniczeniami. Zenon Ziembiewicz nie potrafi zbudować prawdziwej więzi – jego relacje z Elżbietą i Justyną ukazują miłość jako relację władzy i krzywdy, a nie równości i czułości. W obu powieściach miłość jawi się jako niemożność, rozczarowanie i źródło cierpienia, a nie siła przemieniająca i budująca.

W „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakowa miłość Małgorzaty do Mistrza to uczucie silniejsze niż czas, piekło i system, prowadzące do ich ocalenia – miłość jako jedyna prawda w świecie chaosu.

Współczesność – miłość jako doświadczenie kruche, poszukiwane, redefiniowane

W literaturze współczesnej miłość ukazywana jest jako próba porozumienia w świecie samotności i różnorodnych tożsamości. Często przybiera formę pytań, powrotów do przeszłości, prób ocalenia relacji. W poezji Wisławy Szymborskiej miłość jest często niespodziewana, paradoksalna, krucha i ludzka, jak w wierszu „Nic dwa razy”, gdzie uczucie łączy się z niepowtarzalnością istnienia.

Potrzebujesz pomocy?

Zadaj pytanie