ODWAGA

Motyw odwagi w literaturze 

Odwaga w literaturze bywa rozumiana wielowymiarowo: jako fizyczna gotowość do walki, moralna niezłomność, duchowe bohaterstwo, ale też akt sprzeciwu wobec niesprawiedliwości, samotności czy przemocy systemu. Odwaga może wyrażać się w czynie spektakularnym albo w cichej, codziennej postawie wytrwałości. W różnych epokach inne były jej definicje i wzorce, ale zawsze pozostawała postawą wymagającą przekroczenia lęku i podjęcia ryzyka. Literatura przedstawia odwagę zarówno jako wartość, jak i problem moralny, pokazując zarazem jej konieczność oraz ambiwalencję. Odwaga w tekstach kultury bywa aktem poznania prawdy o sobie i świecie. Nie zawsze jednak prowadzi do szczęśliwego finału. 

Antyk – odwaga wobec losu i boskiego porządku 

W literaturze antycznej odwaga była integralną częścią etosu bohatera, zarówno w sferze fizycznej walki, jak i duchowego przeciwstawienia się losowi. Bohater antyczny wykazywał się odwagą w obliczu cierpienia, nieuchronnej klęski lub konfliktu z boską wolą. Cnota męstwa była ściśle związana z honorem i obowiązkiem wobec wspólnoty. 

• W "Antygonie" Sofoklesa bohaterka wykazuje się odwagą moralną, sprzeciwiając się decyzji władcy i ryzykując życiem, by wypełnić nakaz boski. W „Królu Edypie” Edyp wykazuje się odwagą w dążeniu do odkrycia prawdy, mimo że jemu samemu przynosi ona ogromne cierpienie. Bohater wykazuje się nią również, kiedy decyduje się na ustąpienie z tronu i opuszczenie miasta dla dobra Teb.  

• Jednym z mitologicznych bohaterów, który może uchodzić za archetyp odwagi, jest Herkules – postać o niezwykłej sile fizycznej, ale także niezłomnej woli i gotowości do poświęceń. Jego odwaga przejawia się nie tylko w walce z potworami czy spełnianiu nadludzkich zadań, ale też w pokonywaniu własnych słabości i ciężaru winy – zwłaszcza po zabiciu rodziny, za co zostaje skazany na dwanaście prac jako formę oczyszczenia. Herkules nie ucieka od wyzwania, lecz konfrontuje się z tym, co groźne, nieznane, nadprzyrodzone – od lwa nemejskiego po hydrę lernejską. Jego odwaga łączy cechy bohatera fizycznego i duchowego 

Biblia – motyw odwagi wiary i posłuszeństwa 

W Biblii odwaga często ma wymiar duchowy i moralny. Bohaterowie wykazują się niezłomnością wobec cierpienia, zagrożenia, prześladowania, a przede wszystkim wiernością wobec Boga i przekonań. 

• Dawid, stając naprzeciw Goliata, uosabia odwagę nie tyle fizyczną, ile wypływającą z głębokiej wiary i zaufania do Boga. Jego zwycięstwo jest dowodem, że prawdziwa odwaga nie musi opierać się na sile fizycznej, lecz na duchowej mocy i przekonaniu o słuszności działania. To archetyp odwagi słabszego wobec potężnego przeciwnika, który zyskuje siłę dzięki moralnemu oparciu. Motyw ten wielokrotnie powraca w literaturze jako symbol walki jednostki z przeważającymi siłami, często z systemem, losem czy historią. Echa odwagi Dawida można odnaleźć w Konradzie z „Dziadów cz. III”, który samotnie rzuca wyzwanie Bogu w imię cierpiącego narodu; w Winstonie Smithcie z „Roku 1984”, który próbuje oprzeć się wszechmocnemu totalitaryzmowi, czy w doktorze Rieux z „Dżumy”, który podejmuje nierówną walkę z epidemią.  

• Jezus Chrystus wykazuje odwagę najwyższego rzędu, przyjmując śmierć na krzyżu bez buntu, w posłuszeństwie i dla zbawienia ludzi. Jego odwaga nie jest gwałtowna ani widowiskowa – to wewnętrzna siła, która pozwala Mu stanąć wobec cierpienia, odrzucenia i niesprawiedliwości z pokorą i spokojem. W Ogrodzie Getsemani przeżywa lęk, modli się, by oddalić kielich bólu, ale ostatecznie podporządkowuje się woli Ojca, co czyni jego decyzję jeszcze bardziej ludzką i dramatyczną.  

Średniowiecze – motyw odwagi rycerskiej i duchowej 

Odwaga w średniowieczu była cnotą rycerską i chrześcijańską. Bohater musiał być gotowy do obrony wiary, ojczyzny i honoru, nawet za cenę życia. Odwaga miała również wymiar duchowy: była postawą świętych, męczenników i ascetów. 

• W „Pieśni o Rolandzie” tytułowy bohater wykazuje heroiczną odwagę, walcząc do końca przeciw przeważającym siłom wroga. 

• W hagiografiach (np. „Legenda o św. Aleksym”) odwaga polega na wyrzeczeniu się świata i trwaniu w wierze mimo cierpień. 

Renesans i barok – odwaga duchowego zmagania 

Renesans ukazuje odwagę jako postawę harmonijną, łączącą się z rozumem, samopoznaniem i godnością. Bohaterowie podejmują działania zgodne z wartościami humanistycznymi, nawet gdy oznacza to wewnętrzny konflikt czy samotność. W literaturze renesansowej odwagi wymaga również głoszenie prawdy i dążenie do poznania jak w postawie Galileusza czy Erazma z Rotterdamu. Z kolei w "Trenach" Kochanowskiego odwagą staje się przyznanie do duchowego kryzysu i zmierzenie się z cierpieniem po stracie dziecka. 

W epoce baroku odwaga objawia się często jako duchowe męstwo wobec przemijania, cierpienia i śmierci. Człowiek baroku toczy wewnętrzną walkę, w której potrzebna jest odwaga pokuty, nawrócenia i wytrwałości. 

Oświecenie – motyw odwagi rozumu i niezależności 

W oświeceniu odwaga wiązała się z krytycznym myśleniem, niezależnością poglądów i gotowością do walki o wolność i prawa człowieka. Była też wartością obywatelską i filozoficzną. W „Kandydzie” Woltera promuje się odwagę, by mimo doświadczeń i rozczarowań nie zrezygnować z działania. Kandyd wielokrotnie wykazuje się odwagą, natomiast największym jej wyrazem jest jego końcowa wypowiedź – kiedy to po wielu różnych perturbacjach dochodzi do wniosku, że należy uprawiać własny ogródek, nie oglądając się na innych.  

W „Fauście” Goethego tytułowy bohater ma odwagę przekraczać granice ludzkiego poznania, nawet za cenę ryzyka duchowego. 

Romantyzm – odwaga buntu i poświęcenia 

Romantyczna odwaga to bunt, poświęcenie, wierność uczuciu i idei. Bohaterowie tej epoki gotowi są stanąć przeciw Bogu, władzy, społeczeństwu w imię prawdy i wolności. Ich odwaga ma często charakter tragiczny, metafizyczny lub wewnętrzny. 

• W „Dziadach cz. III” Mickiewicza Konrad odważnie przeciwstawia się Bogu w imieniu cierpiącego narodu. 

• W „Kordianie” Słowackiego odwaga to samotna decyzja o zamachu na cara podjęta z pełną świadomością grożących bohaterowi konsekwencji, ruch mimo świadomości utraty wsparcia ze strony innych spiskowców.  

• W „Giaurze” Byrona tytułowy bohater odważa się na zemstę, ale też na wybranie życia wyobcowanego i lojalności wobec zmarłej ukochanej. 

• W „Klubie Pickwicka” Charlesa Dickensa motyw odwagi pojawia się przede wszystkim w formie niepozornej, codziennej i często humorystycznej. Członkowie klubu, a zwłaszcza tytułowy pan Pickwick, nie są typowymi bohaterami romantycznymi czy wojownikami, ale mimo to podejmują liczne podróże i przygody, które wymagają otwartości, ciekawości świata i gotowości do konfrontacji z nieznanym. Odwaga w tym utworze ma charakter obyczajowy i moralny – przejawia się w działaniach pełnych dobroci, wierności zasadom, a także w walce z ludzką obłudą i niesprawiedliwością. 

Pozytywizm — odwaga działania i odpowiedzialności 

W pozytywizmie odwaga objawia się w codziennym trudzie pracy, wierności wartościom i gotowości do działania na rzecz innych. To odwaga realna, moralna, wynikająca z odpowiedzialności. W „Lalce” Prusa Wokulski wykazuje się odwagą, przełamując podziały społeczne i inwestując w ludzi, choć sam ponosi klęskę. Arystokracja przedstawiana jest krytycznie właśnie dlatego, że tej odwagi (mimo zajmowanej odpowiedzialnej społecznie pozycji) wykazać nie jest gotowa. Sytuacja podobnie wygląda w „Nad Niemnem” w porównaniu mieszkańców Korczyna i otoczenia Bohatyrowiczów.  Ponadto odwagi wymaga pamięć o powstaniu styczniowym i trwanie przy patriotycznych wartościach mimo niezrozumienia ze strony dużej części społeczeństwa. W „Ojcu Goriot” Balzaca tytułowy bohater z pokorą i odwagą poświęca wszystko dla szczęścia córek, mimo upokorzeń i samotności. 

Młoda Polska (modernizm) wobec motywu odwagi 

W modernizmie odwaga może oznaczać samotne trwanie przy prawdzie, bunt przeciw schematom, ale też odwagę wyrażenia siebie w sztuce i stylu życia. To czas, gdy jednostka coraz częściej zostaje wyobcowana, a jej sprzeciw wobec konwencji, mieszczańskiej moralności czy społecznych oczekiwań staje się źródłem konfliktu. Odwaga przybiera formę egzystencjalnego ryzyka – bycia innym, niezrozumianym, wykluczonym. Artysta, dekadent, filozof, esteta – to postacie, które odważnie bronią swojej wyjątkowości i prawa do własnego światopoglądu, nawet jeśli oznacza to samotność i cierpienie. 

W tym okresie odwaga nie polega już na walce z wrogiem zewnętrznym, lecz na zachowaniu tożsamości i sensu istnienia w świecie pozbawionym jednoznacznych wartości. To również postawa estetyczna i duchowa – manifestująca się poprzez oryginalność stylu, poglądów i języka. W literaturze modernistycznej bohaterem odważnym jest ten, kto nie godzi się na banał, konformizm i obojętność, kto tworzy i żyje na własnych zasadach, nawet jeśli prowadzi to do izolacji. 

• W „Lordzie Jimie” Josepha Conrada tytułowy bohater pragnie zmazać hańbę i zdobyć moralną odwagę poprzez poświęcenie i odpowiedzialność. Jim, który kiedyś uciekł z tonącego statku, przez całe życie mierzy się z własnym tchórzostwem i pragnie je odkupić, podejmując się ratowania lokalnej społeczności. Jego los pokazuje, że prawdziwa odwaga może być procesem, drogą wewnętrznego zmagania, a nie jednorazowym aktem heroizmu. 

• W „Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego doktor Tomasz Judym podejmuje odważną decyzję o odrzuceniu osobistego szczęścia, by w pełni poświęcić się pracy dla najbiedniejszych. Jego odwaga polega na gotowości poniesienia samotności i niezrozumienia w imię ideałów społecznych i moralnych. Judym to bohater rozdarty, którego heroizm ma charakter tragiczny, ale głęboko ludzki – oparty na uczciwości wobec własnego sumienia. 

 Wiek XX – odwaga oporu i zachowania godności 

Odwaga w XX wieku często oznacza opór wobec totalitaryzmu, ratowanie ludzkiej godności w nieludzkich warunkach lub trwanie przy prawdzie mimo zagrożenia. To postawa dramatyczna, cicha lub bohaterska, ale zawsze świadoma. 

• W „Szewcach” Witkacego odwaga staje się absurdem, gestem pozbawionym treści wobec groteskowego świata.  

• W „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego odwagi wymaga każdy gest oporu i zachowania godności, natomiast w  „Proszę państwa do gazu” Tadeusza Borowskiego odwagi wymaga przetrwanie i zachowanie człowieczeństwa. W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall Marek Edelman podkreśla, że odwagą jest nie tylko walka, ale i podejmuje decyzji oraz mierzenie się z ich moralnymi konsekwencjami.  

• W „Roku 1984” Orwella Winston odważa się myśleć i kochać wbrew systemowi, choć ostatecznie zostaje złamany. 

• W "Dżumie" Camusa doktor Rieux wykazuje odwagę codziennego działania, nie szukając chwały, lecz ratując ludzi.