PRZYRODA

Motyw przyrody w literaturze 

Motyw przyrody w literaturze przyjmuje wiele funkcji: estetyczną, symboliczną, filozoficzną, emocjonalną, a także moralną. W zależności od epoki świat przyrody bywał opisywany jako harmonijny i boski, jako tło ludzkich działań, ale też jako siła niezależna i destrukcyjna. Przyroda nie jest w literaturze wyłącznie pejzażem – to przestrzeń, w której odbija się kondycja człowieka, jego uczucia, myśli, światopogląd. Bywa nauczycielką, świadkiem, ale też przeciwnikiem. W niektórych ujęciach służy do wyrażania porządku moralnego lub kosmicznego, w innych – staje się sceną absurdu lub chaosu. Zmieniające się podejście do natury w literaturze odzwierciedla rozwój myśli filozoficznej, religijnej, naukowej i estetycznej, a także kryzysy cywilizacji, ekologii i tożsamości. 

Antyk i motyw przyrody 

W antyku przyroda postrzegana była jako element kosmicznego ładu, podporządkowanego boskim siłom lub rozumowi (logosowi). W poezji i dramacie greckim natura często służyła jako symbol harmonii lub ostrzeżenie przed hybris – przekroczeniem miary. W mitologii bogowie często uosabiali żywioły, a zjawiska przyrody miały swoje boskie źródła. Filozofowie przyrody, tacy jak Tales, Anaksymenes, Heraklit czy Empedokles, poszukiwali arche – zasady świata – w wodzie, powietrzu, ogniu czy ziemi. Dla stoików natura była przejawem boskiego rozumu, dla epikurejczyków – źródłem prostego szczęścia. 

• W „Iliadzie” Homera przyroda towarzyszy wielkim wydarzeniom – burze, ogień i ziemia reagują na działania bogów i ludzi. Natura współodczuwa z bohaterami, a zarazem pozostaje tłem dla ich losu i walki. 

• W „Królu Edypie” Sofoklesa natura ma charakter groźny i tajemniczy – epidemia i nieurodzaj to znaki gniewu bogów, których przyczyną jest nieujawniona wina bohatera. Przyroda tu kara i ostrzega, będąc narzędziem wyższej siły. 

• W mitologii przyroda nie jest biernym tłem wydarzeń, lecz żywą, aktywną siłą, która współistnieje z bogami, ludźmi i losem. Często bywa uosabiana – rzeki, drzewa, góry, żywioły mają swoje bóstwa, opiekunów lub duchy. Rzeka Styks to nie tylko ciek wodny, ale boski byt świadczący granicy życia i śmierci. Daphne przemienia się w drzewo, pokazując, że natura może być przestrzenią przemiany i wiecznego trwania, ale też karą lub skutkiem emocji. Demeter i Persefona łączą cykl wegetacyjny z emocjonalnym rytmem utraty i powrotu – przyroda tu odzwierciedla losy bogów i ludzi. Gdy ludzie obrażają bogów, natura się buntuje – np. burze, trzęsienia ziemi, zarazy – są reakcją świata na naruszenie ładu. 

W filozofii stoickiej – obecnej także w pismach Seneki – przyroda jest wzorem ładu i umiaru, a życie zgodne z naturą to cel etyczny człowieka. Myśl ta zostanie rozwinięta między innymi w renesansie.  

Przyroda w Biblii 

W Biblii przyroda ukazywana jest jako dzieło Boże – doskonałe, podporządkowane Stwórcy i pełne znaczeń symbolicznych. Natura jest tu narzędziem Boga, znakiem Jego mocy, miłości, ale i sprawiedliwości. W Starym Testamencie przyroda może być błogosławieństwem – jak w opisie rajskiego ogrodu – albo karą, jak potop czy plagi egipskie. W Nowym Testamencie natura często towarzyszy wydarzeniom duchowym i ma wymiar paraboliczny lub cudowny. W Księdze Rodzaju Bóg stwarza świat, nadając każdemu elementowi przyrody miejsce i sens – to wizja ładu i harmonii, a jednocześnie wskazanie, że człowiek ma wobec przyrody określoną odpowiedzialność.  W Psalmach przyroda często wielbi Boga – góry, morza, niebo, zwierzęta są tu metaforami potęgi i chwały Stwórcy, ale też znakami Jego opieki i piękna. Psalm 23 („Pan jest pasterzem moim…”) przedstawia naturę jako przestrzeń pokoju i bezpieczeństwa. 

Średniowiecze – małe zainteresowanie przyrodą  

W średniowieczu przyroda traci autonomię – jej znaczenie staje się symboliczne, alegoryczne, podporządkowane myśleniu teocentrycznemu. Rośliny, zwierzęta i zjawiska naturalne pełnią funkcję znaków – odsyłają do prawd wiary, postaw moralnych, cnót lub grzechów. Przyroda staje się także elementem kontemplacji duchowej lub tłem życia świętych. 

Renesans – motyw przyrody jako wyrazu kosmicznego ładu  

W epoce renesansu przyroda odzyskuje status rzeczywistości pięknej, zrozumiałej i wartej podziwu. Humanizm, inspirowany antykiem, przywraca zainteresowanie światem ziemskim i zmysłowym, a wraz z nim – fascynację przyrodą jako dziełem sztuki i rozumu. Przyroda bywa opisywana dla samej siebie – jako źródło estetycznej przyjemności, filozoficznej refleksji i życia zgodnego z harmonią. 

• W „Pieśniach” Jana Kochanowskiego przyroda to przestrzeń wolności, radości i harmonii – poeta w zgodzie ze stoicyzmem ukazuje świat natury jako tło dla życia rozumnego i umiarkowanego.  

• W „Makbecie” Williama Szekspira przyroda, a szczególnie las Birnamski, odgrywa niezwykle istotną, niemal apokaliptyczną i symboliczną rolę. Las pojawia się w przepowiedni trzech wiedźm jako znak końca panowania Makbeta: „Bo nikt Makbeta sił wprzódy nie skruszy,/ Póki birnamski las się nie poruszy,/ I sprzymierzeniec buntowników rzeszy/ Na Dunsinane'u górę nie pośpieszy”. Na pierwszy rzut oka brzmi to absurdalnie – przyroda nie ma nóg – co daje Makbetowi fałszywe poczucie bezpieczeństwa. Jednak w punkcie kulminacyjnym wojska Malcolma maskują się gałęziami lasu, przez co rzeczywiście wydaje się, że las „idzie” w stronę zamku. To wydarzenie spełnia przepowiednię i symbolicznie obwieszcza upadek Makbeta – natura staje się tu znakiem sprawiedliwości i powrotu porządku.  

Barok i oświecenie a motyw przyrody 

W epoce baroku przyroda często przedstawiana jest jako świat zmienny, nietrwały i złudny, podporządkowany przemijaniu. Motyw natury nie służy już tylko zachwytowi – staje się przypomnieniem marności świata doczesnego, tłem dla refleksji religijnej i metafizycznej. Z drugiej strony, w poezji dworskiej natura bywa także dekoracyjna, zmysłowa, podporządkowana konwencji estetycznej. 

W oświeceniu przyroda staje się przedmiotem rozumu, wiedzy i racjonalnego poznania. Jest uporządkowana, logiczna, dostępna rozumowi – człowiek może ją badać, opisywać i wykorzystywać zgodnie z zasadami harmonii.  

U Jeana-Jacques’a Rousseau motyw przyrody zajmuje centralne miejsce i ma filozoficzno-moralne znaczenie – przyroda to nie tylko przestrzeń fizyczna, lecz przede wszystkim stan pierwotnej niewinności człowieka, przeciwstawiony zepsuciu cywilizacji. W jego myśli (szczególnie w „Umowie społecznej”, „Nowej Heloizie”) przyroda jest wzorem autentyczności, wolności i dobra, źródłem prawdziwej mądrości i wewnętrznej harmonii. 

Dla Rousseau człowiek „z natury” jest dobry, wolny i szczęśliwy, a dopiero społeczeństwo – z jego instytucjami, własnością, konwenansami – wprowadza nierówność, rywalizację i fałsz. Stąd jego słynny postulat „powrotu do natury”, rozumianej nie dosłownie jako ucieczka do lasu, ale jako odejście od sztuczności i powrót do życia zgodnego z uczuciami, prostotą i prawdą. 

Romantyzm – motyw przyrody jako tajemnicy 

W romantyzmie przyroda staje się pełnoprawnym bohaterem literackim, odzwierciedleniem stanu duszy, symbolem wolności, światem tajemnicy i nieskończoności. Nie jest już zrozumiała i podporządkowana rozumowi – przeciwnie, bywa mroczna, dzika, niepoznawalna. Dla romantyków przyroda to świat wewnętrzny przeniesiony na zewnątrz. 

• W „Cierpieniach młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego natura odgrywa kluczową rolę jako lustro wewnętrznych przeżyć bohatera – nie jest tłem, ale emocjonalnym i duchowym partnerem jego doznań. Werter odczuwa z przyrodą niemal mistyczną więź: kontempluje krajobrazy, zachwyca się drzewami, potokami, zmiennością światła – świat natury staje się dla niego przestrzenią wolności, samotności i czystości uczuć, których nie znajduje w społeczeństwie. 

• Natura w jego oczach przemawia, czuje i współodczuwa, a w chwilach uniesienia lub smutku jej obrazy oddają stany jego duszy. Jest to wizja romantyczna i przedromantyczna zarazem. 

• W „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza przyroda pełni funkcję sędziego i opiekuna moralności – kiedy zawodzi prawo ludzkie, natura wymierza sprawiedliwość. Jest zarazem piękna i groźna, realna i nadprzyrodzona. 

• W „Panu Tadeuszu” przyroda ukazana jest z czułością i nostalgią – krajobraz litewski staje się symbolem utraconego raju, ojczyzny i świata dzieciństwa. Opisy przyrody są pełne rytmu, barw, dźwięków – to estetyczna i emocjonalna przestrzeń narodowej tożsamości. 

• W „Kordianie” Juliusza Słowackiego przyroda ukazuje się jako tło przeżyć wewnętrznych bohatera – mroczna, niepokojąca, symboliczna. W scenie na szczycie Mont Blanc natura staje się przestrzenią samotności, wyzwania i duchowego buntu. 

Motyw przyrody w pozytywizmie 

W epoce pozytywizmu przyroda traci wymiar metafizyczny i staje się przestrzenią realistycznie przedstawioną – to środowisko życia, pracy, często tło losów społecznych i psychicznych postaci. Nie idealizuje się jej – natura może być zarówno źródłem piękna, jak i trudnych warunków życia. Przyroda pojawia się jako część konkretnej rzeczywistości społecznej, ściśle związana z miejscem akcji – wsią, miastem, folwarkiem. 

W „Lalce” Bolesława Prusa przyroda pojawia się głównie w scenach pobytu Wokulskiego w Zasławku – stanowi tło jego rozczarowania i samotności, jest niemal „martwa”, bez blasku. To świat obojętny wobec ludzkich emocji, który kontrastuje z wcześniejszymi romantycznymi wizjami natury jako sprzymierzeńca duszy. 

W „Nad Niemnem” Orzeszkowa opisuje przyrodę z miłością i szczegółowością – rzeka Niemen, lasy, pola stają się nośnikami pamięci historycznej i wspólnotowej tożsamości. Natura jest pięknem, duchowym domem, miejscem, gdzie przeszłość spotyka się z teraźniejszością. 

Młoda Polska – doniosłość motywu przyrody  

W epoce modernizmu przyroda przybiera różne znaczenia – bywa estetyzowana, dekadencka, mistyczna, ale też pełna grozy i melancholii. Często odzwierciedla nastroje psychiczne bohaterów, bywa projekcją ich lęków, tęsknot, samotności. Natura przestaje być „matką” – staje się symbolem nieuchronnego rozpadu albo tajemniczą siłą, z którą człowiek nie potrafi się porozumieć. 

W „Chłopach” Władysława Reymonta przyroda to pełnoprawna bohaterka powieści – jej rytm wyznacza życie ludzi, ich pracę, obrzędy, uczucia. Natura jest potężna, rytmiczna, niezależna – rządzi człowiekiem, ale też go karmi i oczyszcza. Opisy przyrody są zmysłowe, sugestywne, głęboko osadzone w kulturze ludowej. 

W poezji Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera przyroda często ma wymiar estetyczny i dekadencki – to pejzaż pusty, melancholijny, wyobcowany, świadectwo duchowego wyjałowienia człowieka fin de siècle’u. Bardzo ciekawie przyroda wykorzystana jest także w poezji Bolesława Leśmiana, który odkrywa zupełnie inny jej, pierwotny wymiar.  

Wiek XX 

W literaturze XX wieku przyroda przybiera wielorakie znaczenia – może być świadkiem zagłady, tłem katastrofy, przestrzenią oporu albo źródłem ukojenia. W obliczu wojen, totalitaryzmów i kryzysu cywilizacji natura bywa ostatnią ostoją sensu lub milczącym świadkiem zbrodni. Z drugiej strony, nowoczesna refleksja ekologiczna i egzystencjalna przywraca jej znaczenie etyczne i ontologiczne. 

W „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego przyroda nie współodczuwa z człowiekiem – lasy, śnieg, mróz są obojętne wobec cierpienia więźniów. Natura staje się niemym tłem odczłowieczenia, nie daje ukojenia, a raczej podkreśla bezsens egzystencji w nieludzkim systemie. 

W „Małym Księciu” Antoine’a de Saint-Exupéry’ego natura, a szczególnie kwiat – róża – i pustynia, mają znaczenie symboliczne. Przyroda staje się przestrzenią poznania, dojrzewania i odpowiedzialności – to dzięki niej Mały Książę uczy się, czym jest miłość, przyjaźń i troska.