TĘSKNOTA

Motyw tęsknoty

Tęsknota to stan emocjonalny wywołany brakiem lub utratą czegoś ważnego – osoby, miejsca, czasu, idei, uczucia. W literaturze bywa przedstawiana jako ból istnienia, nostalgia za utraconym światem, pragnienie powrotu do tego, co minione, albo utopijna tęsknota za czymś, czego nigdy nie było, ale co wydaje się potrzebne dla sensu życia. Może być osobista, egzystencjalna, metafizyczna, narodowa lub artystyczna. W różnych epokach przybiera odmienne formy – od heroicznego bólu po wyrafinowaną melancholię czy duchowy głód.

Antyk – motyw tęsknoty jako pragnienie powrotu i wieczności

W kulturze antycznej tęsknota to często motyw przewodni mitów i eposów wyrażający potrzebę powrotu do ładu, domu, harmonii.

W „Odysei” Homera głównym napędem podróży Odyseusza jest tęsknota za domem, rodziną i światem utraconym przez wojnę. Bohater musi pokonać liczne przeszkody, ale nie z pragnienia przygody, lecz z potrzeby powrotu do Penelopy i Itaki – tęsknota staje się siłą działania.

W tragediach Sofoklesa (np. „Antygona”, „Król Edyp”) obecna jest tęsknota za sprawiedliwością, porządkiem moralnym i nieżyjącymi bliskimi – ukazana w wymiarze indywidualnym i ponadludzkim.

Biblia – tęsknota za Bogiem, rajem, duchowym spełnieniem

W Piśmie Świętym tęsknota przybiera postać duchowego pragnienia bliskości Boga i utraconego raju.

W Psalmach pojawiają się słowa: „Dusza moja tęskni za Tobą, Boże” – to religijna tęsknota człowieka oddzielonego od Boga, który szuka światła, prawdy, zbawienia.

W Księdze Wyjścia naród wybrany tęskni za wolnością i Ziemią Obiecaną, ale i – paradoksalnie – za wygodą niewoli egipskiej. Tęsknota w Biblii bywa ambiwalentna – napędza rozwój duchowy, ale może też uwodzić ku złudzeniu.

Średniowiecze – tęsknota za niebem i światem idealnym

Literatura średniowieczna skupia się na tęsknocie za życiem wiecznym, czystością, zbawieniem, ale też czasem za bliskimi i utraconą niewinnością.

W „Lamencie świętokrzyskim” Maryja – matka Chrystusa – wyraża rozpaczliwą tęsknotę za synem, za jego dzieciństwem, za czasem przed śmiercią. To tęsknota matczyna, cielesna i duchowa jednocześnie.

W „Tristanie i Izoldzie” tęsknota ukazana jest jako niezaspokojone, absolutne pragnienie miłości, które trwa mimo rozłąki, zakazów i śmierci. Uczucie bohaterów nie znajduje spełnienia w realnym świecie – ich wieczna tęsknota staje się wyrazem duchowego zjednoczenia, możliwego dopiero po śmierci.

Renesans – motyw tęsknoty za ładem i wewnętrzną harmonią

W renesansie tęsknota nie jest rozpaczliwa, lecz pełna refleksji i pogodzenia z losem – wynika ze świadomości przemijania i pragnienia cnotliwego, spokojnego życia.

W „Trenach” Jana Kochanowskiego poeta przeżywa tęsknotę po stracie Urszulki, ale jednocześnie tęskni za dawnym porządkiem filozoficznym, który przestał go przekonywać. Tren XIX to powrót do harmonii – tęsknota zostaje złagodzona przez duchowe zrozumienie.

W „Makbecie” Williama Szekspira tęsknota przybiera formę wewnętrznej pustki i niespełnienia, która rodzi się mimo osiągnięcia upragnionej władzy. Makbet pragnie sensu, pokoju i niewinności, ale im bardziej oddala się od moralności, tym głębsza staje się jego tęsknota za światem, którego już nie odzyska. W „Hamlecie” tytułowy bohater tęskni za porządkiem świata, w którym wartości były jasne, a relacje pełne zaufania. Po śmierci ojca i zdradzie matki jego tęsknota za prawdą, autentycznością i czystością ludzkich intencji staje się motorem nieustannego rozdarcia i filozoficznej refleksji.

Barok – tęsknota za trwałością, sensem, nieśmiertelnością

W epoce baroku tęsknota przybiera formę refleksji nad ulotnością życia, piękna i miłości – staje się często estetyczna, pełna sprzeczności i niepokoju. W poezji Morsztyna i Naborowskiego pojawia się tęsknota za czymś nieosiągalnym – chwilą, ideałem, wiecznością, kontrastująca z przemijalnością i śmiercią. W sonetach barokowych często odnajdziemy tęsknotę za miłością absolutną lub za boskim porządkiem, którego nie można osiągnąć w świecie zmysłów.

Motyw tęsknoty w oświeceniu

W oświeceniu tęsknota przybiera bardziej racjonalną i publiczną formę – wyraża pragnienie wolności, rozumu, sprawiedliwości.

W bajkach Krasickiego pojawia się cicha tęsknota za sprawiedliwszym, bardziej ludzkim światem, choć wyrażona w formie ironicznej i dydaktycznej.

W „Skąpcu” Moliera motyw tęsknoty ukazany jest w sposób karykaturalny i przewrotny – główny bohater, Harpagon, nie tęskni za miłością, relacjami czy duchową bliskością, lecz za utraconym lub zagrożonym majątkiem. Jego emocjonalne przywiązanie do pieniędzy zastępuje wszystkie inne uczucia, dlatego tęsknota przybiera formę groteskowej obsesji, która ośmiesza zarówno bohatera, jak i społeczeństwo, w którym wartość człowieka mierzona jest jego stanem posiadania. Na drugim planie pojawia się bardziej ludzka tęsknota dzieci Harpagona – Elizy i Kleanta – które pragną miłości, wolności i prawa do samodzielnych wyborów, lecz są tłumieni przez tyranię ojca. W ich przypadku tęsknota ma charakter pokoleniowy i egzystencjalny, ale Molier ujmuje ją lekko, podszytą humorem i ironią.

Romantyzm – motyw tęsknoty duszy

Dla romantyków tęsknota jest stanem podstawowym – wyraża pragnienie nieskończoności, miłości absolutnej, wolności, Boga, utraconego raju, ojczyzny. Jest napędem poezji i działania, ale też chorobą duszy.

W „Dziadach cz. IV” Adama Mickiewicza Gustaw tęskni za ukochaną, ale jego uczucie jest niezaspokojone, absolutne, nieprzemijające, prowadzi do śmierci i przemiany w Konrada.

W „Sonetach krymskich” pojawia się tęsknota za ojczyzną, za własną tożsamością, spleciona z fascynacją orientem i duchowym niepokojem. Tęsknota za ojczyzną jeszcze mocniej ujawnia się w epilogu „Pana Tadeusza”.

W „Kordianie” Słowackiego główny bohater tęskni za sensem istnienia, ideą miłości i misją narodową, która nadałaby życiu wartość.

W „Nie-Boskiej komedii” Krasińskiego tęsknota za idealną miłością staje się jedną z przyczyn upadku hrabiego Henryka i tragedii całej jego rodziny.

Pozytywizm motyw tęsknoty za ładem społecznym i uczuciowym

Pozytywiści rzadko eksponują tęsknotę w sposób romantyczny – raczej jako ciche pragnienie dobra, porządku i sprawiedliwości.

W „Lalce” Bolesława Prusa Wokulski tęskni za miłością, która pozwoliłaby mu połączyć romantyczne ideały z pozytywistyczną działalnością. Jego uczucie do Izabeli jest próbą spełnienia, która jednak kończy się rozczarowaniem i pustką.

W nowelach, np. „Kamizelce” Prusa czy „Gloria victis” Orzeszkowej, obecna jest nostalgia za minionym światem wartości, cicha tęsknota za heroizmem, miłością, czystością intencji.

W „Pani Bovary” Gustave’a Flauberta tęsknota stanowi główną siłę napędową działań Emmy, która marzy o życiu innym niż to, które wiedzie jako żona prowincjonalnego lekarza. Jej pragnienie wielkiej miłości, namiętności, luksusu i wyrafinowania to tęsknota za światem wyidealizowanym, zaczerpniętym z romansów i literatury sentymentalnej. Emma nie tęskni za konkretną osobą, lecz za ideą pełni i wyjątkowości, którą chce odnaleźć w romansach, zakupach czy towarzystwie wyższych sfer.

Młoda Polska – tęsknota dekadencka i metafizyczna

Modernizm przekształca tęsknotę w refleksję egzystencjalną – za czymś nieokreślonym, głębokim, mistycznym. To ból istnienia i melancholia duszy.

W poezji Tetmajera i Staffa pojawia się tęsknota za nieosiągalnym pięknem, zmysłowym spełnieniem, utraconą niewinnością, czasem wyrażona dekadenckim językiem.

W „Weselu” Wyspiańskiego widoczna jest tęsknota narodowa i zbiorowa za niepodległością, duchem wspólnoty, czynem, ale zarazem świadomość bezsilności i historycznego letargu.

Wiek XX – tęsknota w cieniu katastrofy, utraty i absurdu

Tęsknota w literaturze XX wieku staje się reakcją na wojny, dehumanizację, utratę ładu, doświadczenie nieludzkiego świata. Bywa cicha, rozproszona, beznadziejna lub ironiczna.

W poezji Tadeusza Różewicza tęsknota jest niedookreślona – za utraconym człowieczeństwem, religią, językiem, niewinnością, ale nie daje się już ująć w żadną formułę.

U Miłosza tęsknota najczęściej dotyczy utraconego świata, który istniał przed wojną, przed wygnaniem, przed katastrofą XX wieku. W wierszach takich jak: „Campo di Fiori”, „W Warszawie”, „Piosenka o końcu świata” czy „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada” pojawia się nostalgia za porządkiem moralnym, za niepowtarzalnym pięknem świata, który został zniszczony przez historię, ale też tęsknota za prostotą, sakralnością, ładem metafizycznym. Miłosz tęskni za możliwością wiary, jasnej hierarchii wartości, za „światłem niepojętym” – jego poezja to ciągłe pytanie, czy jeszcze można ocalić sens i prawdę w świecie po katastrofie.

Herbert jest poetą rozumu, dystansu, etyki i archetypów, ale i u niego pojawia się tęsknota – za prostotą dobra, za jasnością moralną, za postawą niezłomną. W utworach takich jak: „Przesłanie Pana Cogito”, „Potęga smaku” czy „Apollo i Marsjasz” ukryta jest tęsknota za światem, w którym wartości nie są relatywne, a wybory – jednoznaczne. To nie jest nostalgia za minionym czasem, lecz głęboka potrzeba sensu i aksjologicznego fundamentu, którego Herbert szuka w mitach, historii i kulturze europejskiej.

W poezji Wisławy Szymborskiej tęsknota bywa ukryta pod ironią, zdystansowana, ale głęboka – za czymś, co było „raz tylko”, co się nie powtórzy (np. „Nic dwa razy”).

Współczesność – tęsknota rozproszona, osobista, egzystencjalna

W literaturze najnowszej tęsknota przyjmuje prywatny, cichy, często nieuchwytny charakter – to niedosyt, pragnienie bliskości, sensu, prawdy, utraconego rytmu życia. W opowiadaniach i esejach Olgi Tokarczuk obecna jest nostalgia za światem spójnym, magicznym, nienaruszonym przez chaos nowoczesności. W opowiadaniu „Miejsce” Andrzeja Stasiuka motyw tęsknoty pojawia się w sposób subtelny, ale głęboko przejmujący – jako nostalgia za utraconym rytmem świata, za ciszą, prostotą i duchowym zakorzenieniem. Narrator, odwiedzając zrujnowaną cerkiew w zapomnianej wsi, nie tylko wspomina konkretne miejsce, ale próbuje uchwycić sens obecności i nieobecności, czasu i pustki, które ten pejzaż prowincji odsłania.

To tęsknota za światem, który odchodzi – powolnym, sacrum codzienności, realnym i duchowym zarazem, ale też za samym przeżywaniem obecności, za zakorzenieniem, które zostało utracone we współczesnym świecie przyspieszenia i chaosu.

Potrzebujesz pomocy?

Zadaj pytanie