Rodzina to najmniejsza komórka społeczna, która zaspokaja (a przynajmniej powinna zaspokajać) wszystkie potrzeby emocjonalne, społeczne i kulturowe człowieka. Rodzina w literaturze jest przedstawiana w rozmaity sposób - pisarze pokazują zarówno wizerunek tradycyjnej rodziny, jak i więzi rodzinne, które są dalekie od ideału. Bardzo często sięgają po temat konfliktu międzypokoleniowego, który utrudnia nawiązanie porozumienia między rodzicami a dziećmi. Literaci pokazują, że życie rodzinne kształtuje człowieka na kolejne lata, a dom rodzinny niezwykle często jest tą małą ojczyzną, za którą się tęskni i do której wraca z nostalgią. Przykłady motywu rodziny znajdziemy w literaturze polskiej wszystkich epok, np. w dziełach takich jak "Chłopi", "Nad Niemnem" czy "Pan Tadeusz".
Nie sposób zacząć omawiania motywu toposu rodziny od dzieła innego niż Biblia. Najważniejszy obraz rodziny, który wyłania się z tego dzieła, to oczywiście Święta Rodzina, czyli Józef, Maryja i Jezus. Są oni przykładem rodziny, w której panuje miłość, spokój, a fundamentem tego rodzinnego szczęścia jest pokora i oddanie Bogu. Józef to przykład cierpliwego, pracowitego i odpowiedzialnego ojca, zaś Maryja to ideał matki - kochającej, wyrozumiałej i pokornie wypełniającej boży plan. Święta Rodzina od wieków inspiruje twórców - nie tylko literatów, ale także malarzy czy rzeźbiarzy. Jednym z najsłynniejszych obrazów tej rodziny w malarstwie są freski Giotta, stworzone około 1305 roku, przedstawiające wybrane motywy z życia rodzinnego Jezusa.
Piękny obraz rodziny odnajdujemy również w przypowieściach, między innymi w "Przypowieści o synu marnotrawnym". W opowieści tej jeden z synów odchodzi od ojca, trwoni majątek, a następnie pokornie wraca do domu, by prosić o pomoc. Ojciec przyjmuje go z otwartymi ramionami, a nawet więcej - każe wyprawić na jego cześć przyjęcie. Przypowieść ta ma oczywiście głębokie przesłanie: ojciec jest w niej metaforą Boga, który zawsze jest gotowy przebaczyć i przyjąć w swoje ramiona grzesznika. Natomiast syn symbolizuje każdego człowieka, który zawsze ma szansę na nawrócenie i pojednanie z Bogiem.
Temat rodziny znajdziemy również w literaturze starożytnej. Antygona, tytułowa bohaterka dramatu Sofoklesa, w imię miłości do brata, Polinejkesa (a także poszanowania boskich praw), decyduje się pochować go zgodnie z tradycją i ustanowionym porządkiem, czego wyraźnie zabronił król - Kreon. Dziewczyna wyżej stawia rodzinę, a także prawo do godnego pochówku i spokoju po śmierci niż prawo ustanowione przez człowieka (zgodnie z nim Polinejkes jest zdrajcą, a jego ciało należy wyrzucić poza mury miasta). Za nieposłuszeństwo wobec króla Antygona płaci najwyższą karę, gdyż zostaje skazana na śmierć. Na tym jednak historia się nie kończy - Kreon, dla którego porządek prawny i posłuszeństwo wobec władzy są najważniejsze, nie wyjdzie z tego konfliktu zwycięsko. Po śmierci Antygony życie Kreona się zawali - samobójstwo popełni jego syn (narzeczony Antygony), a później jego żona. Kreon straci więc całą najbliższą rodzinę i zostanie osamotniony.
Komedia Moliera to z kolei przykład tego, jak głowa rodziny, czyli tytułowy "Skąpiec" – poprzez swoje skąpstwo i materialne podejście do życia – niszczy rodzinne więzi. Harpagon kocha złoto, a posiadanie majątku jest jego celem w życiu. Na równi z majątkiem stawia swoje dzieci - traktuje je jak własność, którą może rozporządzać. Nie liczy się z ich uczuciami i potrzebami, toteż gdy przychodzi do ich ożenku, traktuje to jak okazję do wzbogacenia się. Choć jego córka kocha biednego Walerego, ojciec nalega, by poślubiła starszego, ale bogatego mężczyznę. Co więcej, próbuje odebrać swojemu synowi ukochaną, zamożną Mariannę i wziąć z nią ślub. Jego zachowanie jest źródłem konfliktów i napięć w rodzinie - dzieci próbują buntować się przeciwko ojcu, choć nie jest to łatwe. Eliza chce być posłuszna ojcu, lecz z drugiej strony walczy o swoje szczęście przy boku Walerego. Ostatecznie okazuje się, że dzieciom udaje się poślubić ukochanych, jednak Harpagon nie przechodzi przemiany - pozostaje skąpy i chciwy.
W "Panu Tadeuszu" Mickiewicz przedstawił tradycyjny obraz rodziny szlacheckiej, w której kultywuje się polskie tradycje, kształtuje patriotyczne postawy i uczy młodych szacunku do starszych. Rodzina Sopliców, której głową jest Sędzia Soplica, to ród, którego członkowie są ze sobą silnie związani. Soplicowie to polska rodzina tradycyjna, w której dzieci wychowywane są zgodnie ze szlacheckimi ideałami: liczą się wartości takie jak honor, szlachecka gościnność i przywiązanie do korzeni. Mickiewicz przypisał rodzinie niezwykle istotną rolę - fundamentu całego narodu. To w rodzinie zaczyna się nauka patriotyzmu, to rodzice i krewni kształtują w dzieciach miłość do ojczyzny. Dzięki temu można budować mocny, niezależny i wolny kraj.
Ważnym wątkiem epopei jest konflikt między dwiema rodzinami: Sopliców i Horeszków, mający swoje korzenie w dawnych czasach, gdy Jacek Soplica zabił Stolnika Horeszkę. Zbrodnia ta zapoczątkowała wieloletnią niezgodę między rodzinami, która trwałaby być może jeszcze dłużej, gdyby nie młode pokolenie, czyli Zosia i Tadeusz. Młodzi zakochują się w sobie, a ich małżeństwo przyczynia się do pojednania Horeszków z Soplicami. Wątek ten jest pięknym przykładem na to, jaką wartością jest miłość - stworzenie nowej rodziny przez Zosię i Tadeusza staje się powodem pojednania dwóch zwaśnionych rodów.
Mickiewicz pokazał też w "Panu Tadeuszu" jak ogromną rolę w rodzinie odgrywają kobiety. Choć główne bohaterki, czyli Zosia i Telimena mają zupełnie inne podejście do roli żony, matki i opiekunki domowego ogniska, wieszcz wyraźnie pokazał, jak istotną rolę każda z nich odgrywa w życiu rodu.
Eliza Orzeszkowa, podobnie jak Mickiewicz, przedstawia obraz rodziny jako podstawowej komórki społecznej, kształtującej w dzieciach patriotyczne postawy. W powieści "Nad Niemnem" poznajemy różne obrazy rodziny - również taką, w której panują nie do końca zdrowe relacje.
Głównymi bohaterami są Korczyńscy - tradycyjna polska rodzina szlachecka, której głową jest Benedykt Korczyński. Relacje w domu rodzinnym są napięte - Benedykt stara się uchronić majątek, co po upadku Powstania Styczniowego nie jest łatwe. Zarówno on, jak i jego siostra Marta są przywiązani do szlacheckiej tradycji i rodzinnych wartości. Z kolei Witold, syn Benedykta jest zwolennikiem zmiany, popierającym ideę współpracy z chłopami i dążenie do odnowy społeczeństwa. Na tle różnic ideologicznych między ojcem a synem dochodzi do konfliktów.
Drugi opisany przez Orzeszkową ród to Bohatyrowicze - to wzorowa rodzina, żyjąca w harmonii z naturą, ziemią i wyznająca tradycyjne wartości. Na ich przykładzie Orzeszkowa pokazuje, że gdy rodzina razem pracuje i wyznaje podobne zasady, życie jej członków jest harmonijne i spokojne. Bohatyrowicze mają ogromny szacunek do przeszłości - pamiętają o przodkach, którzy walczyli o wolność, są dumni ze swojego pochodzenia, kultywują patriotyczną postawę. Przykład Bohatyrowiczów pokazuje, jak ważna jest rola rodziny w kształtowaniu postawy pełnej miłości do ojczyzny i pielęgnowaniu pamięci narodowej. Jeśli dziadkowie i rodzice nie będą przekazywali dzieciom informacji o przodkach, nie będą pielęgnowali mogił (w "Nad Niemnem" Bohatyrowicze pamiętają o mogile Jana i Cecylii) i wspomnień, pamięć o historii Polski i narodowych bohaterach zaginie.
Temat rodziny i ziemi jest jednym z głównych wątków także w "Chłopach" Reymonta. Pisarz stroni jednak od pokazania wizerunków wzorowych rodzin - w Lipcach żyje wiele wielopokoleniowych rodzin, w których panują relacje dalekie od ideału. Rodzina u Reymonta to ludzie mieszkający pod jednym dachem, którzy rzadko okazują sobie ciepłe uczucia, wsparcie i zrozumienie. Zdecydowanie częściej walczą ze sobą o każdy kawałek ziemi, doszukują się sprawiedliwości przy dzieleniu majątku. Rodzice starają się zapisać dzieciom ziemię jak najpóźniej, gdyż obawiają się braku opieki i porzucenia, gdy dożyją sędziwego wieku. Przepisanie ziemi poprzedzają miesiące, a nawet lata analizowania i rozważania, komu morgi najbardziej się należą - doskonałym przykładem jest tutaj stary Boryna, który obawia się przepisać ziemię Antkowi, swojemu zbuntowanemu synowi.
Życie ubogich rodzin ze wsi jest trudne, wypełnione ciężką pracą na roli, która nie przynosi spełnienia ani pieniędzy wystarczających na godne życie. Motywacją do założenia rodziny i ożenku nie jest miłość, ale chęć, a w zasadzie konieczność wzmocnienia swojej pozycji we wsi poprzez pozyskanie ziemi. To dlatego najbardziej pożądanymi kandydatkami na żony są dziewczęta z dużymi posagami.
Reymont przedstawia obraz rodzin, w których bieda, nadmiar pracy, brak odpoczynku powoduje konflikty i niesnaski. Choć w kluczowych momentach (walka o las i uratowanie życia Borynie przez Antka) krewni mogą na siebie liczyć, na co dzień relacje między nimi są raczej chłodne, pozbawione empatii i czułości.
Bohaterami dramatu Mrożka "Tango" są członkowie wielopokoleniowej rodziny, która boryka się z konfliktami, wynikającymi z niezrozumienia się dziadków, rodziców i dzieci. Rodzice Artura, czyli Eleonora i Stomil zbuntowali się przeciwko swoim rodzicom, zrywając z narzuconymi przez nich normami i zasadami. Wydaje im się, że dzięki temu uwolnili swojego syna od ciążących na nim nakazów i zakazów. W rzeczywistości jednak wprowadzili do rodziny chaos i destrukcję. Artur został pozbawiony jakichkolwiek wskazówek i drogowskazów moralnych, nie ma wokół siebie nikogo, kto pomoże mu obrać w życiu jakiś kierunek. Mrożek doskonale pokazał, co dzieje się, gdy rodzice zamiast wychowywać dziecko i wskazywać mu drogę, zajmują się własnym buntem. W dramacie dochodzi do sytuacji, w której w domu nie ma autorytetów i w końcu to dziecko staje się osobą, która próbuje przywrócić w rodzinie porządek. Artur robi to jednak nie dlatego, że czuje się związany z polską tradycją - brak zasad powoduje, że życie staje się nieuporządkowane, chaotyczne i pozbawione sensu.
Rodzina Stomilów jest metaforą społeczeństwa - Mrożek pokazuje, jakie konsekwencje może przynieść narodowi upadek wartości, bunt przeciw tradycji i normom. Społeczeństwo nie staje się wyzwolone, ale anarchistyczne.
Rodzina w literaturze bywa pokazywana jako komórka społeczna, w której napędem jest miłość, a fundamentami współżycia empatia, zrozumienie i wzajemne wsparcie. Jak jednak pokazuje życie - dom rodzinny nie zawsze tak wygląda. Kolejnym literackim przykładem rodziny, w której nie jest łatwo dorastać, są Dulscy z "Moralności Pani Dulskiej". Głowa rodziny, Aniela Dulska to kobieta, dla której nic nie liczy się tak bardzo jak utrzymanie nienagannego wizerunku. Bohaterka w rzeczywistości jest zakłamana, fałszywa, dwulicowa, a jednocześnie rości sobie prawo do pouczania i komentowania zachowania innych osób. W rodzinie Dulskich nie ma miejsca na ciepłe emocje: miłość, radość, empatię. Dulska to matka i żona o despotycznych zapędach, podporządkowująca swoim surowym zasadom cały dom. Ojciec jest całkowicie pasywny, nie ma siły przeciwstawić się żonie, syn Zbyszko niby się buntuje, jednak jest to tylko pozorny bunt, zaś córki przesiąkają "dulszczyzną" i zaczynają zachowywać tak, jak matka. Zapolska doskonale obrazuje życie rodzinne, w którym członkowie, zamiast skupić się na wzajemnym wsparciu czy rozwiązywaniu problemów, robią wszystko, by zachować pozory i sprawiać wrażenie idealnej rodziny.
Od nazwiska bohaterów tej tragikomedii powstało określenie "dulszczyzna", oznaczające obłudę, zakłamanie, moralność na pokaz.
Motyw domu inspiruje literatów od wieków - różne obrazy rodziny pojawiają się już w Biblii i utworach starożytnych. Sięganie po ten motyw literacki jednak nie dziwi - w końcu to rodzina kształtuje nas na ludzi, którymi później zostajemy. Szczęśliwa rodzina, w której panują dobre relacje, a członkowie wzajemnie się wspierają, szanują swoje wybory i są otwarci na dialog uczy szacunku do drugiego człowieka i daje napęd do odważnego wejścia w dorosłość. Z kolei dom, w którym panują konflikty, pretensje prowadzą do izolacji, braku zrozumienia i poczucia niepewności. W takim środowisku człowiek może poczuć się niedoceniony i sfrustrowany, co może prowadzić do napięć i konfliktów, a także powielanie negatywnych wzorców w przyszłych relacjach.
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
