Państwo

Księga I 

Dialog rozpoczyna się rozmową między Sokratesem a innymi uczestnikami, w tym Kefalosem, Polemarchosem i Trasymachem, na temat sprawiedliwości. Sokrates kwestionuje tradycyjne definicje sprawiedliwości, takie jak "oddawanie każdemu, co mu się należy" czy "korzyść silniejszego", przedstawione przez Trasymacha. Dyskusja prowadzi do wniosku, że sprawiedliwość jest czymś bardziej złożonym niż proste spełnianie obowiązków czy działanie na rzecz interesu władcy. 

Księga II 

Glaukon i Adejmantos, bracia Platona, przejmują rozmowę, stawiając przed Sokratesem wyzwanie, by udowodnił, że sprawiedliwość jest pożądana nie tylko dla swoich skutków, ale także sama w sobie. Aby to wyjaśnić, Sokrates proponuje stworzenie modelu idealnego państwa jako analogii do duszy człowieka. Rozpoczyna opis społeczeństwa pierwotnego (społeczeństwa potrzeb), które stopniowo ewoluuje w bardziej złożone struktury. 

Księga III 

Kontynuując opis idealnego państwa, Sokrates przedstawia zasady edukacji i wychowania strażników. Podkreśla rolę literatury, muzyki i gimnastyki w kształtowaniu charakteru. Strażnicy muszą być wykształceni, odważni i lojalni wobec państwa, a ich życie powinno być pozbawione prywatnego majątku, aby uniknąć konfliktu interesów. 

Księga IV 

W tej księdze Platon rozwija kluczowy temat sprawiedliwości w państwie. Po zdefiniowaniu podziału społeczeństwa na trzy klasy – rządzących (mędrców), strażników (obrońców) i producentów (rolników, rzemieślników) – Sokrates przechodzi do wyjaśnienia, czym jest sprawiedliwość. Sprawiedliwość polega na tym, że każda klasa wykonuje swoje zadania zgodnie z własną naturą i nie ingeruje w role innych. Państwo jest sprawiedliwe, gdy rządzący mądrze przewodzą, strażnicy dbają o bezpieczeństwo, a producenci zaspokajają materialne potrzeby społeczeństwa. 

Platon przenosi tę strukturę na duszę ludzką, która również składa się z trzech części: rozumnej (odpowiadającej rządzącym), impulsywnej (strażnikom) i pożądliwej (producentom). Sprawiedliwość w duszy, podobnie jak w państwie, polega na harmonijnej współpracy tych części. W księdze tej pojawia się również idea umiaru (sophrosyne), który pozwala na kontrolę pożądliwości przez rozum. Sprawiedliwość jest więc fundamentem zarówno dla szczęścia jednostki, jak i całego społeczeństwa. 

Księga V 

Sokrates przedstawia koncepcje związane z rodziną i własnością w idealnym państwie. Proponuje radykalne pomysły, takie jak wspólnota kobiet i dzieci oraz brak prywatnej własności wśród strażników. Porusza również kwestię równouprawnienia kobiet, argumentując, że kobiety mogą pełnić takie same role jak mężczyźni, jeśli mają odpowiednie predyspozycje i wykształcenie.   

Księga VI 

Platon wprowadza ideę filozofa-króla, czyli władcy, który dzięki swojej mądrości i znajomości idei dobra jest najbardziej odpowiedni do rządzenia. Filozof, jako ten, który ma dostęp do prawdziwej wiedzy, jest przeciwieństwem ludzi opierających swoje decyzje na opiniach i przypuszczeniach. 

Księga VII 

Najbardziej znanym fragmentem księgi siódmej jest alegoria jaskini. Platon opisuje ludzi uwięzionych w jaskini, którzy widzą jedynie cienie na ścianie i uznają je za rzeczywistość. Wyjście z jaskini symbolizuje proces zdobywania wiedzy, w którym człowiek stopniowo odkrywa prawdziwą naturę rzeczy, aż dociera do idei dobra – najdoskonalszej formy wiedzy. 

Alegoria ta obrazuje proces edukacji filozoficznej. Zdaniem Platona, tylko filozofowie, którzy przeszli przez ten proces, są zdolni do rządzenia, ponieważ rozumieją prawdziwą rzeczywistość i potrafią działać w interesie całej wspólnoty. Sokrates podkreśla, że edukacja to nie tylko przekazywanie wiedzy, ale przede wszystkim przemiana duszy, skierowanie jej ku światłu i prawdzie. 

Księga VIII 

Platon analizuje różne formy ustroju, takie jak timokracja, oligarchia, demokracja i tyrania, przedstawiając ich wady. Każdy z tych ustrojów jest stopniowym odejściem od idealnego modelu państwa. 

Księga IX 

Sokrates omawia życie tyrana, które jest pełne chaosu i nieszczęścia, w przeciwieństwie do harmonijnego życia sprawiedliwego człowieka. Sprawiedliwość jest tutaj ukazana jako droga do szczęścia zarówno jednostki, jak i państwa. 

Księga X 

Platon kończy dzieło krytyką poezji i sztuki mimetycznej, które jego zdaniem odrywają człowieka od prawdziwej rzeczywistości. Dzieło zamyka mit o Erze, opowieść o duszy i jej wędrówce po śmierci, która podkreśla wagę sprawiedliwości w życiu doczesnym. 

„Państwo” Platona to jedno z najważniejszych dzieł filozoficznych, w którym autor przedstawia swoją wizję idealnego ustroju społecznego i filozoficznego. Rozpoczynając od pytania o naturę sprawiedliwości, Platon, poprzez dialog prowadzony przez Sokratesa, analizuje, czym jest sprawiedliwość zarówno w państwie, jak i w duszy człowieka. Proponuje model idealnego państwa, w którym społeczeństwo dzieli się na trzy klasy: rządzących filozofów-królów, strażników (obrońców) oraz producentów (rolników, rzemieślników i kupców). Każda klasa pełni swoją funkcję zgodnie z naturalnymi predyspozycjami, a harmonia między nimi jest podstawą sprawiedliwości. 

Platon rozwija również koncepcję edukacji jako kluczowego elementu kształtowania rządzących, podkreślając znaczenie poznania idei dobra jako najwyższego celu filozofii. W alegorii jaskini obrazuje proces zdobywania wiedzy – od iluzji do odkrycia prawdy. Dzieło zawiera także krytykę istniejących ustrojów politycznych, takich jak demokracja i tyrania, uznając je za niedoskonałe w porównaniu z idealnym państwem opartym na mądrości i sprawiedliwości. „Państwo” to nie tylko traktat polityczny, lecz także głęboka refleksja nad naturą człowieka, moralnością i dążeniem do harmonii w życiu indywidualnym i zbiorowym. 

• Sokrates – główny rozmówca w dialogu, wcielenie filozoficznego poszukiwania prawdy. Jego sposób prowadzenia rozmowy, oparty na pytaniach i analizie argumentów, ukazuje go jako dociekliwego i wytrwałego myśliciela.  
• Glaukon – brat Platona, odgrywa rolę adwokata diabła, kwestionując i prowokując Sokratesa do głębszego uzasadniania swoich tez. Jest bystry i elokwentny, reprezentuje ciekawość i otwartość umysłu.
• Adeimantos – starszy brat Glaukona, bardziej pragmatyczny i spokojny w swoich wypowiedziach. Jego pytania skłaniają Sokratesa do rozwinięcia koncepcji edukacji i filozoficznego wychowania. 
• Trasymach – sofista, który wprowadza definicję sprawiedliwości jako „korzyści silniejszego”. Jest impulsywny i stanowczy, broni relatywistycznego podejścia do moralności i władzy.  
• Kefalos – starszy gospodarz domu, symbolizujący tradycyjne wartości i spojrzenie na życie.  
• Polemarchos – syn Kefalosa, przejmuje rozmowę po ojcu i przedstawia definicję sprawiedliwości jako „czynienia dobra przyjaciołom i zła wrogom”. Stanowi przykład młodzieńczej otwartości na krytykę i naukę. 

Czas i miejsce akcji w „Państwie” Platona są określone w sposób ogólny i symboliczny, ponieważ dialog jest przede wszystkim filozoficzną dyskusją, a nie narracją opartą na konkretnych wydarzeniach historycznych. 

Akcja rozgrywa się w starożytnej Grecji, prawdopodobnie w V wieku p.n.e., w czasach życia Sokratesa. Wskazują na to takie realia społeczne i polityczne Aten tamtego okresu, jak: kryzys demokracji ateńskiej i upadek moralności publicznej po wojnie peloponeskiej. Rozmowa odbywa się w domu Kefalosa w Pireusie, porcie Aten. To miejsce jest istotne symbolicznie – dom Kefalosa, arystokraty i człowieka zamożnego, tworzy przestrzeń, w której spotykają się różne punkty widzenia. 

„Państwo” Platona powstało w IV wieku p.n.e. jako odpowiedź na kryzys moralny, społeczny i polityczny, który dotknął Ateny po wojnie peloponeskiej. Dzieło jest refleksją nad kondycją ateńskiej demokracji, która według Platona, choć pozwalała na wolność obywateli, sprzyjała również chaosowi, korupcji i braku sprawiedliwości. Platon, będący świadkiem śmierci swojego nauczyciela Sokratesa skazanego przez ateński sąd, postrzegał demokrację jako system niedoskonały, w którym brak wiedzy i mądrości wśród rządzących prowadzi do upadku wartości i harmonii społecznej. 

Inspiracją dla „Państwo” były również wcześniejsze filozoficzne poszukiwania Sokratesa oraz zainteresowanie Platona relacją między jednostką a wspólnotą. Jego podróże do Egiptu, Italii i Sycylii, a także nieudane próby reform politycznych w Syrakuzach, również wpłynęły na jego przemyślenia o idealnym państwie. „Państwo” jest więc próbą stworzenia utopijnej wizji społeczeństwa, w którym mądrość, sprawiedliwość i dobro stanowią fundament życia publicznego. 

„Państwo” to dzieło filozoficzne napisane w formie dialogu. Gatunek ten pozwala Platonowi w sposób dynamiczny przedstawiać swoje idee, rozwijając argumentację poprzez rozmowy między różnymi postaciami. Dialog filozoficzny łączy w sobie elementy literackie, retoryczne i analityczne, co czyni „Państwo” dziełem o wielowymiarowym charakterze. 

Jednocześnie „Państwo” można uznać za utwór należący do gatunku utopii filozoficznej, ponieważ przedstawia idealny model państwa, który nie istnieje w rzeczywistości, lecz służy jako wzorzec do rozważań nad kondycją społeczeństwa i polityki. Jest to również traktat etyczno-polityczny, w którym Platon analizuje naturę sprawiedliwości, strukturę władzy i rolę filozofii w życiu społecznym.  

Głównym tematem dzieła jest natura sprawiedliwości – czym ona jest, dlaczego warto ją praktykować i jak można ją osiągnąć zarówno w życiu jednostki, jak i w strukturze społeczeństwa. Według Platona sprawiedliwość polega na harmonijnym podziale ról w społeczeństwie – rządzący mądrze przewodzą, strażnicy dbają o bezpieczeństwo, a producenci zaspokajają potrzeby materialne. Każda klasa wykonuje swoje zadanie zgodnie z naturalnymi predyspozycjami. 

Analogicznie do państwa, dusza człowieka składa się z trzech części – rozumnej, impulsywnej i pożądliwej. Sprawiedliwość polega na ich współpracy, gdzie rozum kieruje, a pozostałe części harmonijnie współdziałają. Dzieło podejmuje również temat natury władzy, wskazując, że jedynie ci, którzy dążą do dobra wspólnego, mogą być sprawiedliwymi władcami. Krytyka korupcji i egoizmu władców odnosi się zarówno do rzeczywistości starożytnych Aten, jak i do ponadczasowych problemów politycznych. 

Idealne państwo oraz edukacja 

Platon proponuje model idealnego ustroju, w którym rządzą filozofowie-królowie, jako ci, którzy dzięki swojej wiedzy o idei dobra są najlepiej przygotowani do podejmowania decyzji. Państwo ma być oparte na harmonii i jedności, a dobro wspólne stoi ponad interesami jednostek. Wywód Platona obejmuje również analizę istniejących ustrojów, takich jak demokracja, oligarchia, tyrania, i wskazuje ich wady. 

W „Państwie” intensywnie dyskutuje się o roli edukacji, która nie tylko rozwija zdolności intelektualne, ale również kształtuje charakter obywateli. Proces poznania, symbolizowany przez alegorię jaskini, ukazuje, jak jednostka może wyzwolić się z iluzji i osiągnąć prawdziwą wiedzę o rzeczywistości. Tylko filozofowie, którzy przeszli tę drogę, mogą rządzić. 

Krytyka sztuki 

Platon krytykuje sztukę mimetyczną (naśladowczą), argumentując, że jest ona jedynie odbiciem rzeczywistości, a nie jej prawdziwą istotą. Według niego, dzieła sztuki, takie jak poezja, teatr czy malarstwo, przedstawiają jedynie cienie rzeczywistości – są kopiami rzeczy materialnych, które same w sobie są już tylko odbiciem świata idei. W ten sposób sztuka nie tylko zniekształca prawdziwe wartości, ale również może wprowadzać ludzi w błąd, odciągając ich od dążenia do poznania prawdziwego dobra i prawdy. 

Platon uważa, że sztuka ma ogromny wpływ na ludzkie emocje, co czyni ją potencjalnie niebezpieczną, jeśli nie jest właściwie ukierunkowana. W szczególności krytykuje poezję i teatr za to, że wzmacniają w widzach uczucia i namiętności, które powinny być kontrolowane przez rozum. Jego zdaniem, sztuka tego rodzaju może zakłócać harmonię duszy i negatywnie wpływać na moralność obywateli. Dlatego proponuje, aby sztuka była podporządkowana celom edukacyjnym i wychowawczym, służąc kształtowaniu cnót i budowaniu sprawiedliwego społeczeństwa, zamiast jedynie dostarczać rozrywki. 

W idealnym państwie sztuka miałaby za zadanie inspirować ludzi do dążenia do doskonałości moralnej i filozoficznej. Platon postulował ograniczenie dostępu do dzieł, które mogłyby wywierać szkodliwy wpływ na moralność i porządek społeczny, co wyraźnie pokazuje jego przekonanie, że sztuka powinna być narzędziem etycznego i intelektualnego doskonalenia, a nie środkiem do zaspokajania niższych potrzeb. 

Platon (gr. Πλάτων, ur. ok. 427 p.n.e. w Atenach, zm. ok. 347 p.n.e. tamże) był jednym z najwybitniejszych filozofów starożytnej Grecji, uczniem Sokratesa i nauczycielem Arystotelesa. Pochodził z arystokratycznej rodziny ateńskiej, co umożliwiło mu dostęp do znakomitego wykształcenia. W młodości zafascynował się filozofią Sokratesa, która ukształtowała jego późniejsze poglądy. Po śmierci Sokratesa w 399 roku p.n.e. Platon opuścił Ateny i podróżował po świecie greckim, odwiedzając m.in. Egipt i Sycylię. Doświadczenia te wzbogaciły jego filozofię i miały wpływ na późniejsze prace. 

Około 387 roku p.n.e. Platon założył Akademię w Atenach, pierwszą znaną instytucję edukacyjną w świecie zachodnim, która funkcjonowała przez ponad 900 lat. Akademia stała się miejscem, gdzie Platon rozwijał swoje idee i nauczał kolejnych pokoleń filozofów. Platon jest znany z rozwinięcia teorii idei, według której rzeczywistość materialna jest jedynie cieniem doskonałych i wiecznych form istniejących w świecie niematerialnym.

W swoich dialogach często przedstawiał Sokratesa jako głównego rozmówcę, eksplorując różnorodne tematy, takie jak sprawiedliwość, miłość, wiedza, polityka i kosmologia. Najważniejsze dzieła Platona to „Państwo”, traktat o sprawiedliwości i idealnym ustroju społecznym, „Uczta”, dialog o naturze miłości, „Fedon”, dyskusja o nieśmiertelności duszy, oraz „Timajos”, tekst dotyczący kosmologii i struktury wszechświata. 

Platon miał także ambicje polityczne i dwukrotnie odwiedził Sycylię, próbując zastosować swoje idee filozoficzne w praktyce, doradzając tyranom Syrakuz. Próby te zakończyły się jednak niepowodzeniem, co wzmocniło jego przekonanie o konieczności kształcenia idealnych władców – filozofów. Zmarł około 347 roku p.n.e. w Atenach, pozostawiając po sobie bogate dziedzictwo intelektualne. Jego wpływ na filozofię, teologię i naukę był nieoceniony.

Uczniowie Platona, w tym Arystoteles, kontynuowali jego dziedzictwo, rozwijając i modyfikując jego idee. Akademia założona przez Platona stała się prototypem współczesnych uniwersytetów, a jego dzieła są wciąż podstawą edukacji filozoficznej na całym świecie. Platon pozostaje symbolem dążenia do prawdy i mądrości, a jego ideały wciąż inspirują filozofów, artystów i myślicieli wszystkich epok.