Martwe dusze - geneza utworu i gatunek
Nikołaj Gogol, obserwując życie rosyjskiej prowincji, dostrzegał biurokratyczną stagnację, korupcję, egoizm i moralne zepsucie. Rosja w XIX wieku była krajem, w którym panował system feudalny, a relacje społeczne często opierały się na wyzysku chłopów. „Martwe dusze” miały ukazać te patologie w groteskowej, satyrycznej formie. Pomysł na fabułę powieści podsunął Gogolowi Aleksander Puszkin, który zasugerował mu historię człowieka popełniającego przestępstwo finansowe, a więc kupującego „martwe dusze” (zmarłych chłopów nadal figurujących w spisach podatkowych) w celu osiągnięcia korzyści finansowych. Gogol rozwijał ten pomysł, nadając mu głębszy, alegoryczny wymiar. „Martwe dusze” miały być częścią większego projektu, inspirowanego „Boską komedią” Dantego. Gogol planował trzytomową powieść, w której pierwszy tom przedstawiałby "piekło" (moralny upadek Rosji), drugi – "czyściec", a trzeci – "raj". Ostatecznie ukończył jedynie pierwszy tom, a fragmenty drugiego zostały zniszczone przez samego autora.
Powieść została opublikowana w 1842 roku i wywołała burzliwą reakcję. Choć spotkała się z uznaniem literackim, była też krytykowana za zbyt brutalne i pesymistyczne ukazanie Rosji.
„Martwe dusze” to dzieło, które najczęściej określane jest jako poemat prozą, powieść satyryczna lub epopeja społeczna.
• Poemat prozą – sam Gogol nazwał swoje dzieło „poematem”, podkreślając jego rozmach i uniwersalność. Kompozycja utworu, łącząca epicką narrację z groteskowym opisem postaci i miejsc, przywodzi na myśl poematy epickie, choć forma pozostaje prozatorska.
• powieść satyryczna – Gogolowi satyra społeczna, groteska, ironia i karykatura służą, by uwypuklić przywary społeczne, takie jak chciwość, głupota, materializm i obłuda.
• epopeja społeczna – dzieło, mimo iż jest satyrą, przedstawia szeroką panoramę społeczeństwa rosyjskiego. Gogol ukazuje różne warstwy społeczne i typy ludzkie, co nadaje powieści charakter epopei – z tym że zamiast heroizmu bohaterów prezentuje ich groteskowość.
