Martwe dusze - streszczenie krótkie

Historia dotyczy życia Pawła Iwanowicza Cziczikowa, tajemniczego podróżnik o nienagannych manierach i ujmującym charakterze, który przybywa do jednego z rosyjskich miasteczek, gdzie szybko zdobywa sympatię lokalnych urzędników i szlachty. Jest człowiekiem pozornie skromnym, unikającym nadmiernych rozmów o swojej przeszłości. W rzeczywistości jednak ma nietypowy plan: chce kupować „martwe dusze”, czyli chłopów, którzy zmarli, ale formalnie nadal figurują w rejestrach jako żywi. Cziczikow zamierza wykorzystać fikcyjnych chłopów jako zabezpieczenie majątkowe, co pozwoli mu zdobyć kredyty i zyskać status bogatego właściciela ziemskiego.

Pierwszym właścicielem, którego odwiedza, jest Manilow, sentymentalny i naiwny ziemianin. Cziczikow łatwo przekonuje go do sprzedaży martwych dusz, gdyż Manilow traktuje transakcję jako ekscentryczny kaprys. Następnie Cziczikow udaje się do Koroboczki, ostrożnej i podejrzliwej wdowy, która początkowo nie chce zgodzić się na sprzedaż. Po licznych zapewnieniach i perswazji udaje mu się jednak przekonać ją do transakcji. Kolejnym celem jest Nozdriow, znany awanturnik i hazardzista. Spotkanie z nim kończy się awanturą, gdyż Nozdriow próbuje wciągnąć Cziczikowa w podejrzane interesy i zmusić go do gry w karty.

Cziczikow odwiedza również Sobakiewicza, pragmatycznego i cynicznego właściciela ziemskiego, który traktuje chłopów jak towar. Sobakiewicz, dostrzegając szansę na zysk, sprzedaje martwe dusze po wygórowanej cenie. Ostatnim przystankiem jest majątek Pljuszkina, skąpca żyjącego w skrajnej nędzy mimo dużego majątku. Pljuszkin jest symbolem ludzkiej degradacji moralnej, a jego majątek odzwierciedla chaos i zaniedbanie. Cziczikow bez większych trudności nabywa od niego kolejne martwe dusze.

Po zakończeniu transakcji Cziczikow wraca do miasta i rejestruje zakupione dusze w urzędzie, co wywołuje lawinę plotek. Początkowo mieszkańcy są zafascynowani jego osobą i przyjmują go na przyjęciach, gdzie zdobywa uznanie elity. Jednak, w miarę jak plotki się rozprzestrzeniają, zaczynają pojawiać się podejrzenia co do jego intencji. Wyobraźnia mieszkańców rodzi coraz bardziej absurdalne teorie na temat Cziczikowa, a jego przeszłość staje się obiektem spekulacji.

W końcu, gdy atmosfera w mieście staje się napięta, a plotki przeradzają się w skandal, Cziczikow postanawia opuścić miasteczko. Jego działania zostają niedokończone, a jego plan wykorzystania martwych dusz zawieszony w próżni.

Druga część powieści, której Gogol nie ukończył, koncentruje się na dalszych losach Cziczikowa i jego próbach realizacji planu w innych regionach. Autor wprowadza nowe postacie, reprezentujące różne typy społeczne, i podejmuje głębszą refleksję nad moralnością, chciwością oraz biurokracją w rosyjskim społeczeństwie. Historia pozostaje jednak niedomknięta, co dodaje powieści alegorycznego charakteru.