Retoryka - historia retoryki
Retoryka jako sztuka przemawiania i przekonywania ma swoje korzenie w starożytnej Grecji, gdzie odegrała kluczową rolę w demokratycznym ustroju Aten. Początkowo rozwijana przez sofistów, takich jak Gorgiasz i Protagoras, była traktowana jako praktyczna umiejętność służąca wygrywaniu sporów i osiąganiu sukcesów w polityce oraz sądownictwie. Sofiści skupiali się na technikach perswazji, często ignorując etykę, co spotkało się z krytyką ze strony Sokratesa i Platona. Platon, w dziełach takich jak „Gorgiasz” czy „Fajdros”, podkreślał, że retoryka w rękach nieetycznego mówcy może prowadzić do manipulacji i fałszu.
Arystoteles, uczeń Platona, usystematyzował retorykę, nadając jej naukowy charakter. W okresie Cesarstwa Rzymskiego retoryka stała się kluczowym elementem edukacji elity. Cyceron i Kwintylian rozwijali myśl retoryczną, podkreślając znaczenie moralnego charakteru mówcy i umiejętności dostosowania stylu do odbiorców. W średniowieczu retoryka zyskała nowe znaczenie w kontekście teologii i kaznodziejstwa, a jej techniki wykorzystywano w nauczaniu i przekazywaniu wiary.
Renesans przyniósł odrodzenie zainteresowania antyczną retoryką, kiedy to wrócono do pism Arystotelesa, Cycerona i Kwintyliana. W tym okresie szczególną uwagę zwrócono na układ mowy, który – według klasycznych teorii – powinien zawierać element wniosku zawarty w zakończeniu wypowiedzi, aby skutecznie podsumować przedstawione argumenty. Rodzaj mowy ma kluczowe znaczenie, ponieważ każda wypowiedź musi być dostosowana do jej celu i odbiorców. W renesansowym ujęciu na nowo odkryto, że mowy mają swój ściśle określony charakter, co podkreślał już Arystoteles, analizując ich strukturę i funkcję.
Filozof uważa topos za centralne narzędzie argumentacji, które odnosi się do wspólnych miejsc, czyli ogólnych przesłanek i idei akceptowanych przez odbiorców. Owe toposy stanowią fundament skutecznej perswazji i są tym, co zawiera wspólny element różnych rodzajów mów. Podstawowy filozof uważa, że umiejętność właściwego doboru toposów jest kluczowa dla mówcy, który chce przekonać słuchaczy, zachowując jednocześnie logiczny i uporządkowany charakter wypowiedzi.
W renesansie retoryka była rozumiana jako praktyczne narzędzie, jednak wąskie rozumienie retoryki ograniczało jej potencjał do technicznej sztuki przemawiania. Z czasem stało się jasne, że retoryka nie tylko organizuje układ mowy, ale także służy analizie języka i argumentacji, co ma znaczenie w różnych obszarach życia społecznego. Dzięki temu retoryka przekształciła się z praktycznej sztuki przemawiania w interdyscyplinarną dziedzinę badającą mechanizmy oddziaływania słowa na społeczeństwo.
Współczesna retoryka, czerpiąc z tradycji antycznej, ewoluowała, stając się narzędziem analizy komunikacji masowej, mediów i kultury. Każda mowa – niezależnie od czasu i miejsca – ma swój element wniosku zawarty w jej zakończeniu, co czyni ją skutecznym narzędziem perswazji w polityce, reklamie czy sztuce. Współczesne badania podtrzymują myśl Arystotelesa, że zawierają wspólny element logiki, stylu i emocji, nadając retoryce uniwersalne znaczenie.
